ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                       ๘. ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๕๙] อฏฺฐเม ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส ปฐมคาถาย ตาว สงฺเขโป:- อิเม ทิฏฺฐิคติกา
อตฺตโน ทิฏฺฐึ สนฺธาย "อิเธว สุทฺธี"ติ วทนฺติ. อญฺเญสุ ปน ธมฺเมสุ วิสุทฺธึ
นาหุ เอว, ๑- ยํ อตฺตโน สตฺถาราทึ นิสฺสิตา, ตตฺเถว "เอส วาโท สุโภ"ติ เอวํ
สุภวาทา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา "สสฺสโต โลโก"ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺฐา.
    สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺตีติ สพฺพา ปรลทฺธิโย ฉฑฺเฑนฺติ. อุกฺขิปนฺตีติ ทูรโต
ขิปนฺติ. ปริกฺขิปนฺตีติ สมนฺตโต ขิปนฺติ. สุภวาทาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ.
โสภนวาทาติ "เอวํ ๒- สุนฺทรนฺ"ติ กเถนฺตา. ปณฺฑิตวาทาติ "ปณฺฑิตา มยนฺ"ติ
เอวํ กเถนฺตา. ธีรวาทาติ ๓- "นิทฺโทสวาทํ วทามา"ติ กเถนฺตา. ญายวาทาติ
"ยุตฺตวาทํ วทามา"ติ กเถนฺตา. เหตุวาทาติ "การณสหิตํ วทามา"ติ กเถนฺตา.
ลกฺขณวาทาติ "สลฺลกฺเขตพฺพํ วทามา"ติ วทนฺตา. การณวาทาติ "อุทาหรณยุตฺตวาทํ
วทามา"ติ กเถนฺตา. ฐานวาทาติ "ปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยวาทํ วทามา"ติ
วทนฺตา.
    นิวิฏฺฐาติ อนฺโตปวิฏฺฐา. ปติฏฺฐิตาติ ตตฺเถว ฐิตา.
    [๖๐] เอวํ นิวิฏฺฐาว "เต วาทกามา"ติ ทุติยคาถา. ตตฺถ พาลํ ทหนฺติ มิถู
อญฺญมญฺญนฺติ "อยํ พาโล, อยํ พาโล"ติ เอวํ เทฺวปิ ชนา อญฺญมญฺญํ พาลํ ทหนฺติ,
พาลโต ปสฺสนฺติ. วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชนฺติ เต อญฺญมญฺญสตฺถาราทินิสฺสิตา
กลหํ วทนฺติ. ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ปสํสตฺถิกา อุโภปิ "มยํ กุสลาวทานา
ปณฺฑิตวาทา"ติ เอวํ สญฺญิโน หุตฺวา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวํ   ฉ.ม. เอตํ   ฉ.ม. ถิรวาทาติ
    วาทตฺถิกาติ วาเทน อตฺถิกา. วาทาธิปฺปายาติ วาทชฺฌาสยา. วาทปุเรกฺขาราติ
วาทเมว ปุรโต กตฺวา จรมานา. วาทปริเยสนํ จรนฺตาติ วาทเมว คเวสนํ จรมานา.
วิคยฺหาติ ปวิสิตฺวา. โอคยฺหาติ โอตริตฺวา. อชฺโฌคาเหตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา.
ปวิสิตฺวาติ อนฺโต คนฺตฺวา. ๑-
    อโนชวนฺตีติ น โอชวตี, ๒- เตชวิรหิตาติ อตฺโถ. สา กถาติ เอสา วาจา.
กโถชฺชํ วทนฺตีติ นิตฺเตชํ ภณนฺติ. เอวํ วทาเนสุ จ เตสุ เอโก นิยมโต เอว.
    [๖๑] ยุตฺโต กถายนฺติ คาถา. ตตฺถ ยุตฺโต กถายนฺติ วาทกถาย
อุสฺสุกฺโก. ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ อตฺตโน ปสํสํ อิจฺฉนฺโต "กถนฺนุ โข
นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติอาทินา นเยน  ปุพฺเพว วาทา กถํกถี วินิฆาตี โหติ.
อปาหตสฺมินฺติ ปญฺหวีมํสเกหิ "อตฺถาปคตนฺเต ภณิตํ, พฺยญฺชนาปคตนฺเต
ภณิตนฺ"ติอาทินา นเยน อปหริเต วาเท. นินฺทาย โส กุปฺปตีติ เอวํ อปาหตสฺมิญฺจ
วาเท อุปฺปนฺนาย  นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ ปรสฺส ๓- รนฺธเมว คเวสนฺโต.
    โถมนนฺติ วณฺณภณนํ. กิตฺตินฺติ ปากฏกรณํ. วณฺณหาริยนฺติ คุณวฑฺฒนํ.
ปุพฺเพว สลฺลาปาติ สมุลฺลาปโต ปุเรตรเมว. "กถมิทํ กถมิทนฺ"ติ กถํกถา อสฺส
อตฺถีติ กถํกถี. ชโย นุ โข เมติ มม ชโย. กถํ นิคฺคหนฺติ เกน ปกาเรน
นิคฺคณฺหนํ. ปฏิกมฺมํ กริสฺสามีติ มม ลทฺธึ ปริสุทฺธึ กริสฺสามิ. วิเสสนฺติ
อติเรกํ. ปฏิวิเสสนฺติ ปุนปฺปุนํ วิเสสํ. อาเวฐิยํ กริสฺสามีติ ปริเวฐนํ
กริสฺสามิ. นิพฺเพฐิยนฺติ มม นิพฺเพฐนํ โมจนํ นิกฺขมนํ. เฉทนนฺติ วาทจฺฉินฺทนํ.
มณฺฑลนฺติ วาทสงฺฆาตํ. ปาริสชฺชาติ ปริจาริกา. ปาสาทนิยาติ การุณิกา. ๔-
อปหรนฺตีติ  ๕- ปฏิพาหนฺติ.
    อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อปคตํ, อตฺโถ นตฺถีติ. อตฺถโต อปหรนฺตีติ อตฺถมฺหา
ปฏิพาหนฺติ. อตฺโถ เต ทุนฺนีโตติ ตว อตฺโถ น สมฺมา อุปนีโต. พฺยญฺชนนฺเต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนฺโตกตฺวา   ฉ.ม. นิหีนโอชวตี   ฉ.ม. ยสฺส
@ ฉ.ม. ปาสาริกาติ การณิตา   สี. อปสาทนฺตีติ
ทุโรปิตนฺติ ตว พฺยญฺชนํ ทุปฺปติฏฺฐาปิตํ. นิคฺคโห เต อกโตติ ตยา นิคฺคโห
น กโต. ปฏิกมฺมนฺเต ทุกฺกฏนฺติ ตยา อตฺตโน ลทฺธิปติฏฺฐาปนํ ทุฏฺฐุ กตํ.
วิสมํ กถํ ทุกฺกถิตนฺติ น สมฺมา กถิตํ. ทุพฺภณิตนฺติ ภณนฺเตนปิ ทุฏฺฐุ ภณิตํ.
ทุลฺลปิตนฺติ น สมฺมา วิสฺสชฺชิตํ. ทุรุตฺตนฺติ อญฺญถา ภณิตํ. ทุพฺภาสิตนฺติ
วิรูปํ ภาสิตํ.
    นินฺทายาติ ครหเณน. ครหายาติ โทสกถเนน. อกิตฺติยาติ อคุณกถเนน.
อวณฺณหาริกายาติ อคุณวฑฺฒเนน.
    กุปฺปตีติ ปกติภาวํ ชเหตฺวา จลติ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวํ อาปชฺชติ.
ปติฏฺฐียตีติ โกธวเสน ฆนภาวํ ๑- คจฺฉติ. โกปญฺจาติ กุปิตภาวํ. โทสญฺจาติ ทุสฺสนํ.
อปฺปจฺจยญฺจาติ อตุฏฺฐาการญฺจ. ปาตุกโรตีติ ปากฏํ กโรติ. รนฺธเมสีติ อนฺตรคเวสี.
วิรนฺธเมสีติ ฉิทฺทคเวสี. อปรนฺธเมสีติ ๒- คุณํ อปเนตฺวา โทสเมว คเวสี.
ขลิตเมสีติ ปกฺขลนคเวสี. คลิตเมสีติ ปตนคเวสี. "ฆฏฺฏิตเมสี"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส
ปีฬนคเวสีติ อตฺโถ. วิวรเมสีติ โทสคเวสี.
    [๖๒] น เกวลญฺจ โส กุปฺปติ, อปิ จ โข ปน "ยมสฺส วาทนฺ"ติ คาถา.
ตตฺถ ปริหีนมาหุ, อปาหตนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาทินา ๓- อปาหตํ ปริหีนํ วทนฺติ.
ปริเทวตีติ ตโต นิมิตฺตํ โส "อญฺญํ มยา อาวชฺชิตนฺ"ติอาทีหิ วิปฺปลปติ. โสจตีติ
"ตสฺส ชโย"ติอาทีนิ อารพฺภ โสจติ. "อุปจฺจคา มนฺ"ติ อนุตฺถุนาตีติ "โส มํ
วาเทน วาทํ อติกฺกนฺโต"ติอาทินา นเยน สุฏฺฐุตรํ วิปฺปลปติ.
    ปริหาปิตนฺติ น วฑฺฒิตํ. อญฺญํ มยา อาวชฺชิตนฺติ อญฺญํ การณํ มยา อวนมิตํ. ๔-
จินฺติตนฺติ วีมํสิตํ. มหาปกฺโขติ มหนฺโต ญาติปกฺโข เอตสฺสาติ มหาปกฺโข.
มหาปริโสติ มหาปริจาริกปริโส. มหาปริวาโรติ มหาทาสทาสีปริวาโร. ปริสา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณภาวํ   ฉ.ม. อปรทฺธเมสีติ   ฉ.ม. อตฺถพฺยญฺชนาทิโต   สี. นมิตํ
จายํ วคฺคาติ อยญฺจ ปริสา วคฺควคฺคา, ๑- น เอกา. ปุน ภญฺชิสฺสามีติ ปุน
ภินฺทิสฺสามิ.
    [๖๓] เอเต วิวาทา สมเณสูติ เอตฺถ ปน สมณา วุจฺจนฺติ พาหิรปริพฺพาชกา. เอเตสุ
อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหตีติ เอเตสุ วาเทสุ ชยปราชยาทิวเสน จิตฺตอุคฺฆาตนิคฺฆาตํ วา
ปาปุณนฺโต อุคฺฆาติ จ นิคฺฆาติ จ โหติ. วิรเม กโถชฺชนฺติ ปชเหยฺย กลหํ. น
หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ น หิ เอตฺถ ปสํสลาภโต อญฺโญ อตฺโถ อตฺถิ. อุตฺตาโน วาติ
น คมฺภีโรติ อตฺโถ "ปญฺจิเม กามคุณา"ติอาทีสุ ๒- วิย.
    คมฺภีโร วาติ ทุปฺปเวโส อปฺปติฏฺโฐ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิย. คูโฬฺห วาติ
ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ฐิโต "อภิรม นนฺท อหนฺเต ปาฏิโภโค"ติอาทีสุ ๓- วิย. ปฏิจฺฉนฺโน
วาติ อปากโฏ "มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา"ติอาทีสุ ๔- วิย. เนยฺโย วาติ นีหริตฺวา
กเถตพฺโพ "อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จา"ติอาทีสุ ๕- วิย. นีโต วาติ ปาฬิยา ฐิตนิยาเมน
กเถตพฺโพ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อริยวํสา"ติอาทีสุ ๖- วิย. อนวชฺโช วาติ
นิทฺโทสตฺโถ "กุสลา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๗- วิย. นิกฺกิเลโส วาติ กิเลสวิรหิโต
วิปสฺสนา วิย. โวทาโน วาติ ปริสุทฺโธ โลกุตฺตรํ วิย. ปรมตฺโถ วาติ อุตฺตมตฺโถ
อุตฺตมตฺถภูโต อตฺโถ ขนฺธธาตุอายตนนิพฺพานานิ วิย.
    [๖๔] ฉฏฺฐคาถายตฺโถ:- ยสฺมา จ น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา, ตสฺมา
ปรมํ ลาภํ ลภนฺโตปิ "สุนฺทโร อยนฺ"ติ ตตฺถ ทิฏฺฐิยา ปสํสิโต วา ปน โหตีติ
ตํ วาทํ ปริสมชฺเฌ ทีเปตฺวา ตโต โส เตน ชยฏฺเฐน ตุฏฺฐึ วา ทนฺตวิทํสกํ
วา อาปชฺชนฺโต หสติ, มาเนน จ อุณฺณมติ. กึ การณํ? ยสฺมา ตํ ชยตฺถํ
ปปฺปุยฺย ยถา มโน ชาโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วคฺคา   องฺ.นวก. ๒๓/๓๔/๓๔๐   ขุ.อุ. ๒๕/๒๒/๑๒๒   ขุ.ธ. ๒๕/๒๙๔/๖๗
@ ขุ.ธ. ๒๕/๙๖/๓๔   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๘/๓๒   อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑
    ถมฺภยิตฺวาติ ปูเรตฺวา. พฺรูหยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส
อุตฺตานตฺโถ.
    [๖๕] เอวํ อุณฺณมโต จ "ยา อุณฺณตี"ติ คาถา. ตตฺถ มานาติมานํ
วทเต ปเนโสติ เอโส ปน ตํ อุณฺณตึ "วิฆาตภูมี"ติ อพุชฺฌมาโน มานญฺจ
อติมานญฺจ วทติ. เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ.
    [๖๖] เอวํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต
"สูโร"ติ คาถมาห. ตตฺถ ราชขาทายาติ ราชขาทนีเยน, ภตฺตเวตเนนาติ วุตฺตํ
โหติ. อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ ยถา โส ปฏิสูรํ อิจฺฉนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ,
เอวํ ทิฏฺฐิคติโก ทิฏฺฐิคติกนฺติ ทสฺเสติ. เยเนว โส เตน ปเลหีติ เยน โส ตุยฺหํ
ปฏิสูโร, เตน คจฺฉ. ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุทฺธายาติ ๑- ยํ ปนิทํ กิลมถตฺตํ ๒-
ยุทฺธาย สิยา, ตํ อิธ ปุพฺเพว นตฺถิ, โพธิมูเลเยว ๓- ปหีนนฺติ ทสฺเสติ.
    สูโรติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. สุฏฺฐุ อุโร สูโร, วิสฺสฏฺฐอุโร ทินฺนอุโรติ ๔-
อตฺโถ. วีโรติ ปรกฺกมวนฺโต. วิกฺกนฺโตติ สงฺคามํ ปวิสนฺโต. อภีรูติอาทโย วุตฺตนยา
เอว. ปุฏฺโฐติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. โปสิโตติ พลกโต. ๕- อาปาทิโตติ อุเปจฺจ
ปาลิโต ๖- ปฏิปาทิโต. วฑฺฒิโตติ ตโต ตโต ภาวิโต.
    คชฺชนฺโตติ อพฺยตฺตปเทน ๗- คชฺชนฺโต. อุคฺคชฺชนฺโตติ อุกฺกุฏฺฐึ กโรนฺโต.
อภิคชฺชนฺโตติ สีหนาทํ กโรนฺโต. เอตีติ อาคจฺฉติ. อุเปตีติ ตโต สมีปํ คจฺฉติ.
อุปคจฺฉตีติ ตโต สมีปํ คนฺตฺวา น นิวตฺตติ. ปฏิสูรนฺติ นิพฺภยํ. ปฏิปุริสนฺติ
สตฺตุปุริสํ. ปฏิสตฺตุนฺติ สตฺตุ หุตฺวา อภิมุเข ฐิตํ. ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิเสธํ
หุตฺวา ยุชฺฌนฺตํ. อิจฺฉนฺโตติ อากงฺขมาโน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยุธายาติ   ฉ.ม. ยํ ปน กิเลสชาตํ   ฉ.ม. โพธิมูเลเยวสฺส   ฉ.ม.
@นินฺนอุโรติ   สี.,ฉ.ม. ถูลกโต   ฉ.ม. อุปฑฺฒพลิโต   ฉ.ม. อพฺยตฺตสเรน
    ปเลหีติ คจฺฉ. วชฺชาติ ๑- มา ติฏฺฐ. คจฺฉาติ สมีปํ อุปสงฺกม. อภิกฺกมาติ
ปรกฺกมํ กโรหิ.
    โพธิยา มูเลติ มหาโพธิรุกฺขสฺส สมีเป. เย ปฏิเสนิกรา กิเลสาติ เย กิเลสา
ปฏิปกฺขกรา. ปฏิโลมกราติ ปฏานิกรา. ๒- ปฏิกณฺฏกกราติ วินิวิชฺฌนกรา.
ปฏิปกฺขกราติ สตฺตุกรา.
    [๖๗] อิโต ปรํ เสสคาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอว. ตตฺถ  วิวาทยนฺตีติ วิวทนฺติ.
ปฏิเสนิกตฺตาติ ปฏิโลมการกา. "น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี"ติอาทินา นเยน
วิรุทฺธวจนํ วิวาโท.
    สหิตมฺเมติ มม วจนํ อตฺถสญฺหิตํ. อสหิตนฺเตติ ตว วจนํ อนตฺถสญฺหิตํ.
อธิจิณฺณนฺเต วิปราวตฺตนฺติ ยนฺตํ อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม
วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโต.
จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทปฺปโมกฺขตฺถาย ๓-
อุตฺตรํ ๔- ปริเยสมาโน วิจร. นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ วา มยา อาโรปิตโทสโต
อตฺตานํ โมเจหิ. สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิ.
    อาเวฐิยาย อาเวฐิยนฺติ อาเวเฐตฺวา นิวตฺตเนน นิวตฺตนํ. นิพฺเพฐิยาย
นิพฺเพฐิยนฺติ โทสโต โมจเนน โมจนํ. เฉเทน เฉทนฺติ เอวมาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา
ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ.
    [๖๘] วิเสนิกตฺวาติ กิเลสเสนํ วินาเสตฺวา. กึ ลเภถาติ ปฏิมลฺลํ กึ ลภิสฺสสิ.
ปสูราติ ตํ ปริพฺพาชกํ อาลปติ. เยสีธ นตฺถีติ เยสํ อิธ นตฺถิ. อิมายปิ คาถาย
นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วชาติ   สี. ชานิกรา, ฉ.ม. ปฏาณีกรา
@ ฉ.ม. วาทา ปโมกฺขตฺถาย   ม. อุตฺตรึ
    [๖๙] ปวิตกฺกนฺติ "ชโย นุ โข เม ภวิสฺสตี"ติอาทีนิ วิตกฺเกนฺโต. โธเนน
ยุคํ สมาคมาติ ธุตกิเลเสน พุทฺเธน สทฺธึ ยุคคฺคาหํ สมาปนฺโน. น หิ ตฺวํ
สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ โกตฺถุอาทโย วิย สีหาทีหิ โธเนน สห ยุคํ คเหตฺวา เอกสมํ
มม ๑- สมฺปาปิตุํ ๒- ยุคคฺคาหเมว วา ตํ สมฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสสีติ.
    มโนติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ยํ จิตฺตนฺติ ๓- จิตฺตวิจิตฺตตาย ๔- จิตฺตํ.
อารมฺมณํ มนติ ๕- ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโน เอว. "อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ
จรติ มานโส"ติ ๖- หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม มานโสติ วุตฺโต.
             "กถํ หิ ภควา ตุยฺหํ    สาวโก สาสเน รโต
             อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข  กาลํ กยิรา ชเนสุตา"ติ ๗-
เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน มานสนฺติ
ปทํ วฑฺฒิตํ. ๘-
    หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๙-
เอตฺถ อุรํ ๑๐- หทยนฺติ วุตฺตํ. "หทยาหทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี"ติ ๑๑- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ ๑๒- เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน
"หทยนฺ"ติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺฐนฺ"ติ. ๑๓- ตโต นิกฺขนฺตํ ๑๔- ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที
คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ.
    มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนโส อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ
@เชิงอรรถ:  สี. เอกสมีปมฺปิ, ฉ.ม. เอกปทมฺปิ   ฉ.ม. สมฺปยาตุํ   ฉ.ม. จิตฺตนฺติ   ฉ.ม.
@จิตฺตตาย   สี.,ฉ.ม. มินมานํ   วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕   สํ.ส.
@๑๕/๑๕๙/๑๔๖   ฉ.ม. พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ   ขุ.สุ. ๒๕/-/๓๖๙  ๑๐ ฉ.ม.
@อุโร  ๑๑ ม.มู. ๑๒/๖๒/๔๑  ๑๒ ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙, ขุ.ขุ.
@๒๕/-/๒  ๑๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๕๑/๙  ๑๔ สี.,ฉ.ม. นิกฺขนฺตตฺตา
ทีเปติ "นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนํ ๑- มนายตนํ, อถ โข มโน เอว
อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. ตตฺถ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน
สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ
วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ
รตนายตนนฺ"ติอาทีสุ ๒- อากโร. สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ
วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๓- สโมสรณฏฺฐานํ. "ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ
สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิพฺยตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน"ติอาทีสุ ๔- การณํ.
อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ วฏฺฏติ.
    ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ เอตํ อายตนํ.
พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพารมฺมณา สภาเวเนตฺถ ๕- โอสรนฺตีติ
สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐนปิ อายตนํ. ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา
การณฏฺเฐนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว.
    วิชานาตีติ วิญฺญาณํ. วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. "มหาอุทกกฺขนฺโธเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี"ติ ๖- เอตฺถ หิ
ราสฏฺเฐน ขนฺโธ วุตฺโต. "สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ"ติอาทีสุ ๗- คุณฏฺเฐน. "อทฺทส
โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธนฺ"ติ ๘- เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐน. อิธ ปน รูฬฺหิโต
ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํ. ตสฺมา ยถา
รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส
เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รูฬฺหิโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ.
    ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อายตนตฺตา   ฉ.ม. รชตายตนนฺติ
@ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖  (สฺยา)  ฉ.ม. สกฺขิภพฺพตํ (องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๔๘, ม.อุ.
@๑๔/๑๕๘/๑๔๔)   ฉ.ม. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ   องฺ.จตุกฺก.
@๒๑/๕๑/๖๒   ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๔   สํ.สฬา. ๑๘/๒๔๑/๑๖๗
มโนวิญฺญาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มนนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน
วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ.
    สทฺธึ ยุคสมาคมาติ ๑- เอกปฺปหาเรน สทฺธึ. สมาคนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวา.
ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวาติ ยุคคฺคาหํ ปฏิภาคํ ๒- คเหตฺวา. สากจฺเฉตุนฺติ สทฺธึ กเถตุํ.
สลฺลปิตุนฺติ อลฺลาปสลฺลาปํ กาตุํ. สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุนฺติ สทฺธึ กถนํ ปฏิปชฺชิตุํ.
น ปฏิพลภาเว จ การณํ ทสฺเสตุํ "ตํ กิสฺส เหตุ, ปสูโร ปริพฺพาชโก
หีโน"ติอาทิมาห. โส หิ ภควา อคฺโค จาติ อสทิสตฺตา ๓- อสมานปญฺญตฺตา อคฺโค
จ. เสฏฺโฐ จาติ สพฺพคุเณหิ อปฺปฏิสมฏฺเฐน อปฺปฏิสมฏฺเฐน เสฏฺโฐ จ. โมกฺโข จาติ
สวาสเนหิ กิเลเสหิ มุตฺตตฺตา โมกฺโข จ. อุตฺตโม จาติ อตฺตโน อุตฺตริตรวิรหิตตฺตา
อุตฺตโม จ. ปวโร จาติ สพฺพโลเกน อภิปตฺถนียตฺตา ปวโร จ. มตฺเตน มาตงฺเคนาติ
ปภินฺนมเทน หตฺถินา.
    โกตฺถุโกติ ชีรณสิคาโล. ๔- สีเหน มิครญฺญา สทฺธินฺติ เกสรสีเหน มิคราเชน
สห. ตรุณโกติ ฉาปโก. เธนุปโกติ ขีรปโก. อุสเภนาติ มงฺคลสมฺมเตน อุสเภน.
วลกกุนา ๕- สทฺธินฺติ วลมานกกุนา ๖- สทฺธึ. ธงฺโกติ กาโก. ครุเฬน เวนเตยฺเยน
สทฺธินฺติ เอตฺถ ครุเฬนาติ ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺเยนาติ โคตฺตวเสน. จณฺฑาโลติ
ชจฺจจณฺฑาโล. ๗- รญฺญา จกฺกวตฺตินาติ จาตุทฺทีปิกจกฺกวตฺตินา. ปํสุปิสาจโกติ
กจวรฉฑฺฑนฏฺฐาเน นิพฺพตฺโต ยกฺโข. อินฺเทน เทวรญฺญา สทฺธินฺติ สกฺเกน เทวราเชน
สห. โส หิ ภควา มหาปญฺโญติอาทีนิ ฉปฺปทานิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตานิ. ตตฺถ
ปญฺญาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺญาปเภเท เฉโก. ปภินฺนญาโณติ
อนนฺตปฺปเภทปตฺตญาโณ. เอเตน ปญฺญาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปญฺญานํ
อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทญาโณ.
จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ ญาณานิ ปตฺโต. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สทฺธึ ยุคํ สมาคมนฺติ   ฉ.ม. ยุคปฏิภาคํ   ฉ.ม. อสทิสทานอคฺคตฺตา
@ ฉ.ม. ชิรณสิงฺคาโล   สี.ฉ.ม. จลกกุนา   ฉ.ม. จลมานกกุนา   ฉ.ม. ฉวจณฺฑาโล
              สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต "อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา"ติ,
         ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา
         พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ
         ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺ-
         ปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ.
              ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต "อิเม อาสวา อปริกฺขีณา"ติ ฯเปฯ
         "เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ
         อนฺตรายายา"ติ ฯเปฯ ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต,
         โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร วต มํ สมโณ
         วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา
         โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ,
         เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต
         เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี"ติ. ๑-
    ทสพลพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ,
ตานิ ธาเรตีติ ๒- ทสพลพลธารี, ทสพลญาณพลธารีติ อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ
อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. โสเยว ปญฺญาปโยควเสน
อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเฐน ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเฐน ปุริสนาโค.
สญฺชานนฏฺเฐน ปุริสาชญฺโญ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเฐน ปุริสโธรโยฺห.
    อถ เตชาทิกํ อนนฺตญาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ
อนนฺตญาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต "อนนฺตญาโณ"ติ วตฺวา "อนนฺตเตโช"ติอาทิมาห.
ตตฺถ อนนฺตญาโณติ คุณวเสน จ สภาววเสน จ ๓- อนฺตวิรหิตญาโณ. อนนฺตเตโชติ
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๘/๑๐, ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐   ฉ.ม. ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ
@ ฉ.ม. คณนวเสน จ ปภาววเสน จ
เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตญาณเตโช. อนนฺตยโสติ ปญฺญาคุเณเหว
โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปญฺญาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ
ปญฺญาธนมหตฺเตนปิ ๑- สภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปวตฺตํ ปญฺญาธนมสฺสาติ มหทฺธโน.
"มหาธโน"ติปิ ปาโฐ. ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺญาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปญฺญาธนวตฺตา
อติสยภาเวน ปญฺญาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ
สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.
    เอวํ ปญฺญาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺญาคุเณเนว
โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสนฺโต "เนตา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย
สํสารสงฺขาตภยฏฺฐานโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมฏฺฐานํ เนตา. ตตฺถ วินยนกาเล ๒- เอว
สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺยานํ ๓- วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน
อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปญฺญาเปตพฺพํ ๔- อตฺถํ ปญฺญาเปตา. ตถา ปญฺญาปิตานํ
นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌาปิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติโยชนวเสน
เปกฺขตา. ๕- ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเลน ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิกาโร
อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต.
    อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน อนุปฺปนฺนปุพฺพสฺส
ฉอสาธารณญาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน
อุปฺปาเทตา. อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส
สาวกปารมีญาณเหตุภูตสฺส อคฺคมคฺคสฺส ๖- ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภูติ ยาวชฺชกาลา
เวเนยฺยสนฺตาเน สญฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควตา ๗-
วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสญฺชนนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส
มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺฐธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺญาธนวฑฺฒตฺเตปิ   ฉ.ม. นยนกาเล   ฉ.ม. เวเนยฺเย   ฉ.ม.
@สญฺญาเปตพฺพํ   ฉ.ม. เปกฺเขตา   ฉ.ม. อริยมคฺคสฺส   ม. ภควโต
พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากรณมตฺเตเนว วา ๑- โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา.
อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว. มคฺคญฺญูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน
อตฺตโน อุปฺปาทิตสฺส อริยมคฺคสฺส ญาตา. มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส
อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ
วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติ มคฺคญฺญู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติ มคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติ
มคฺคโกวิโท. อถ วา:-
                   "เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ
                   ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ"ติ ๒-
วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ
สุญฺญตานิมิตฺตปฺปณิหิตมคฺควเสน จ อุคฺฆติตญฺญูวิปจิตญฺญูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน
จ ยถากฺกเมเนตฺถ โยชนํ กโรนฺติ. มคฺคานุคา จ ปนาติ ภควตา ๓- คตมคฺคานุคามิโน
หุตฺวา. เอตฺถ จสทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต, เอเตน ภควตา ๔- มคฺคุปฺปาทนาทิ-
คุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติ. ปนสทฺโท กตตฺเถ นิปาโต, เตน ภควตา
กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปฐมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉา
สีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา. อิติ เถโร "อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา"ติอาทีหิ
ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา
อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ.
    ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺญุตาย ยํ กิญฺจิ ปญฺญาย ชานิตพฺพํ
นาม อตฺถิ, สพฺพญฺจ เนยฺยปถภูตํ ๕- ปญฺญาย ชานาตีติ อตฺโถ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ
ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย กโรนฺโต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   สํ.มหา. ๑๙/๔๐๙/๑๖๒
@ ฉ.ม. ปนสฺสาติ ภควโต   ม. ภควโต   ฉ.ม. ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ
ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วีปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ
น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ยถาสภาวํ
คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสสนฺโต ปสฺสติเยว. สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน ๑-
จกฺขุภูโต. วิทิตการิอฏฺเฐน ๒- ญาณภูโต. อวิปรีตสภาวฏฺเฐน วา ปริยตฺติธมฺเม
ปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฐฏฺเฐน
พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต. ญาณํ วิย ภูโตติ ญาณภูโต.
ธมฺโม ๓- วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต. พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. สฺวายํ ๔- ธมฺมสฺส
วจนโต วตฺตนโต วา วตฺตา. นานปฺปกาเรหิ วจนโต วตฺตนโต วา ปวตฺตา.
อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺสนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต,
อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตา.
โลกุตฺตรธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน
จ ธมฺเมสุ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามิ. ตถาคตปทํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถํ.
    อิทานิ "ชานํ ชานาตี"ติอาทีหิ วุตฺตคุณํ สพฺพญฺญุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม
สพฺพญฺญุตํ สาเธนฺโต "นตฺถี"ติอาทิมาห. เอวํ ภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต
ปารมิตาปุญฺญผลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส
สมฺโมหสฺส วิคตตฺตา ๕- อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ ญาตตฺตา อญฺญาตํ นาม นตฺถิ.
ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา อทิฏฺฐํ นาม
นตฺถิ. ญาเณน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา
อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปญฺญาย ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาย อผุสิตํ นาม นตฺถิ.
    ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย,
อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. อุปาทายวจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นยนปริณายกฏฺเฐน   ฉ.ม. วิทิตตาทิอตฺเถน
@ ฉ.ม. อวิปรีตธมฺโม   ฉ.ม. ยฺวายํ   ฉ.ม. วิหตตฺตา
"อตีตา"ติอาทิวจนานิ จ "นตฺถี"ติอาทิวจเนน วา ฆฏิยนฺติ, "สพฺเพ
ธมฺมา"ติอาทิวจเนน ๑- วา. สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ.
สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ.
ญาณมุเขติ ญาณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติ. ชานิตพฺพนฺติ ปทํ
เนยฺยนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ.
    อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ.
ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ
สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺฐธมฺมิโกติ ทิฏฺฐธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมปฺปโยชโน
วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโก. อุตฺตาโน ติอาทีสุ
โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปฺปติฏฺฐตฺตา อุตฺตาโน. โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ
สุญฺญตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปฺปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา ๒-
คูโฬฺห. อนิจฺจตาทิโมหฆนาทีหิ ๓- ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. อปฺปจุรโวหาเรน
วตฺตพฺโพ ยถาวุตฺตํ ๔- อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพโต เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน
วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตเนว อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต. สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ
ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช. กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ
นิกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ
อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ พุทฺธญาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา
อนฺโตพุทฺธญาเณ พฺยาปิตฺวา ๕- วา สมนฺตา วา อลงฺกริตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ.
    "สพฺพํ กายกมฺมนฺ"ติอาทีหิ ภควโต ญาณวิสยตํ ๖- ทสฺเสติ. ญาณานุปริวตฺตีติ
ญาณํ อนุปริวตฺติ, ญาณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตฺตํ
ทสฺเสติ. ปุน สพฺพญฺญุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม "ยาวตกนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺเพติ   สี. อจฺจนฺตติโมกฺขตฺตา   ฉ.ม. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ
@ ฉ.ม. ยถารุตํ   ม. พฺยาเปตฺวา   ม. ญาณมยตํ, ญาณปสฺสตํ
ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ.
อสพฺพญฺญูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. ญาณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย. ปุริมยมเก
วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยเมตฺวา
ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เนยฺยํ ญาณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนติ
เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ พฺยาเปตฺวา ๑- ฐานโต อญฺญมญฺญสฺส ปริยนฺเต ฐานสีลา.
    อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรเมว ๒- ชานาตีติ
อตฺโถ. อากงฺขปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนญาเณน ชานาตีติ
อตฺโถ. อิตรานิ เทฺว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ
วุตฺตานิ. อาสยํ ชานาตีติ เอตฺถ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย,
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส
สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตานํ อนุเสนฺติ อนุปริวตฺเตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ
กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. อนุสยํ ชานาตีติ อนุสยกถา เหฏฺฐา วุตฺตาเยว.
    จริตนฺติ ปุพฺเพ กตํ กุสลากุสลกมฺมํ. อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล วา อกุสเล วา
จิตฺตโวสฺสคฺโค. อปฺปรชกฺเขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรชํ ๓- เอเตสนฺติ
อปฺปรชกฺขา. อปฺปํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺเข.
มหารชกฺเขติ ญาณมเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ มหารชกฺขา. มหนฺตํ
ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขา, เต มหารชกฺเข. ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ
ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยา. มุทูนิ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยา. สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย
อาการา โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ สฺวาการา. กุจฺฉิตา ครหิตา อสฺสทฺธาทโย อาการา
โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการา. สุวิญฺญาปเย ทุพฺพิญฺญาปเยติ เย กถิตํ การณํ
สลฺลกฺเขนฺติ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยา. ตพฺพิปรีตา
ทุพฺพิญฺญาปยา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เขเปตฺวา   ฉ.ม. อาวชฺชิตานนฺตรเมว   ฉ.ม. ราคาทิรโช. เอวมุปริปิ
ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จ. อริยาย ชาติยา ภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพา.
วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ. ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺติ วาติ ภพฺพา, ภาชนภูตาติ
อตฺโถ. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา.
วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพา.
    สตฺเต ปชานาตีติ รูปาทิอารมฺมเณ ลคฺเค ลคฺคิเต สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก
โลโกติ สห เทเวหิ สเทวโก. สห มาเรน สมารโก. สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมโก.
สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณี. ปชาตตฺตา ปชา. สห เทวมนุสฺเสหิ
สเทวมนุสฺสา. "ปชา"ติ สตฺตโลกสฺส ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน
ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ. สพฺรหฺมกวจเนน
พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส
ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ.
ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ. สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ.
เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก. ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
    อปโร นโย:- สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน
ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปาวจรพฺรหฺมโลโก,
สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก,
อวเสสสตฺตโลโก ๑- วา. อปิ เจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท ๒- สพฺพสฺสาปิ
โลกสฺส อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนภาวํ สาเธติ. ตโต เยสํ สิยา "มาโร มหานุภาโว
ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺติ, กึ โสปิ  อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตตี"ติ. เตสํ วิมตึ
วิธเมนฺโต "สมารโก"ติ อาห. เยสํ ปน สิยา "พฺรหฺมา มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา
เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ. ทฺวีหิ ฯเปฯ ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ
จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อวเสสสพฺพสตฺตโลโก   ฉ.ม. อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต
โสปิ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตตี"ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต "สพฺรหฺมโก"ติ อาห.
ตโต เยสํ สิยา "ปุถุสมณพฺราหฺมณา สาสนปจฺจตฺถิกา, กึ เตปิ อนฺโตพุทฺธญาเณ
ปริวตฺตนฺตี"ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต "สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา"ติ อาห.
    เอวํ อุกฺกฏฺฐานํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว จ
อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส อนฺโตพุทฺธญาเณ
ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสนฺโต "สเทวมนุสฺสา"ติ อาห. อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโม.
โปราณา ปนาหุ "สเทวโกติ เทวตาหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. สมารโกติ มาเรน
สทฺธึ อวเสสโลโก. สพฺรหฺมโกติ พฺรหฺเมหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค
สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหากาเรหิ ปริยาทาตุํ
`สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา'ติ วุตฺตํ. เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตน อากาเรน
เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนํ โหตี"ติ.
    อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ,
ติมึ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ
คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ
ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ
ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ
สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ
ปญฺญาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม
สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ. ๑- อฏฺฐกถายญฺจ ๒- วุตฺตํ:-
             "โลกนาถํ ฐเปตฺวาน   เย จญฺเญ สนฺติ ปาณิโน
             ปญฺญาย สาริปุตฺตสฺส    กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๘/๒๓   วิสุทฺธิ. ๒/๗, ปฏิสํ.อ. ๒/๓๐๐
    ผริตฺวาติ พุทฺธญาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ ปาปุณิตฺวา ฐานโต เตสํ
ปญฺญํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺฐติ. อภิภวิตฺวาติ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ
อติกฺกมิตฺวา, เตสํ อวิสยภูตมฺปิ ๑- สพฺพเนยฺยํ อภิภวิตฺวา ติฏฺฐตีติ อตฺโถ.
    ปฏิสมฺภิทาย ๒- ปน "อติฆํสิตฺวา"ติ ปาโฐ, ฆํสิตฺวา ตุริตฺวาติ ๓- อตฺโถ. เยปิ
เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ฐานสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปณฺฑิตาติ
ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหา สุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร
ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ ญาตปรปฺปวาทา ๔- เจว ปเรหิ สทฺธึ
กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โว ภินฺทนฺตา มญฺเญ
จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานีติ วาลสุขุมานิปิ ๕- ปเรสํ ทิฏฺฐิคมนานิ อตฺตโน
ปญฺญาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา "คูถคตํ มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ๖-
วิย ปญฺญา เอว ปญฺญาคตํ. ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐิคตานิ. ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา
อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา เตสํ ปญฺหานํ
อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ
อตฺถชาตานิ วาติ ปาฐเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา อตฺตนา อภิสงฺขตปญฺหํ
ปุจฺฉนฺตูติ ๗- เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ. อญฺเญสํ ปน ปุจฺฉาย
โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ. ยถาห:-
              "เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ `อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา
         ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ,
         เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม, เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ,
         เอวํปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา"ติ. เต สุณนฺติ `สมโณ ขลุ โภ
         โคตโม อมุกํ นาม คามํ วา นิคมํ วา โอสโฏ'ติ. เต เยน สมโณ
         โคตโม เตนุปสงฺกมนฺติ. เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ
@เชิงอรรถ:  ม. วิสยภูตมฺปิ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๙   ฉ.ม. ตุทิตฺวาติ   ฉ.ม.
@วิญฺญาตปรปฺปวาทา   ฉ.ม. วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ   องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙
@ ฉ.ม. ปุจฺฉนฺตีติ
         สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย
         สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ
         ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ, อญฺญทตฺถุ สมณสฺเสว
         โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี"ติ. ๑-
    กสฺมา ปเญฺห น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต
ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต ปสฺสติ "อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ
โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา"ติ. โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว "ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา
โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ, ปเท, อกฺขเร เอตฺตกาติ อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต
เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา"ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา
อานีเต ปเญฺห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวาปิ ทสฺเสติ. ๒- เต ปณฺฑิตา "เสยฺโย วต
โน, ยํ ๓- มยํ อิเม ปเญฺห น ปุจฺฉิมฺหา. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺฐิเต
โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา"ติ อตฺตมนา ภวนฺติ.
    อปิ จ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ, เมตฺตาผรเณน
ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ, พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา
มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ
กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ:- "เอวรูปํ
อเทฺวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม
ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺ"ติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปเญฺห น ปุจฺฉนฺตีติ.
    กถิตา วิสฺสชฺชิตา จาติ ๔- "เอวํ ตุเมฺห ปุจฺฉถา"ติ อปุจฺฉิตปญฺหานํ ๕-
อุจฺจารเณน เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา,
ตถา วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺฐการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๘๘/๒๕๓   สี. วิทฺธํเสติ, ม. วิทํเสติ   ฉ.ม. เย
@ ฉ.ม. วาติ   ฉ.ม. ปุจฺฉิตปญฺหานํ (ปฏิสํ.อ. ๒/๒๕๙)
เอวํ โหนฺตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺฐการณา เอว
โหนฺติ เต ปญฺหา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย
ภควโต วิสฺสชฺชเนเนว ๑- ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปกฺขิตฺตกา ๒- สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา
วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺตึ วา ปาปุณนฺติ, อุปาสกสมฺปตฺตึ
วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ
อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ฐาเน, ตสฺมึ อธิกาเร วา. อติโรจตีติ อติวิย โชตติ ปกาสติ.
ยทิทํ ปญฺญายาติ ยา อยํ ภควโต ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย ภควา จ อติโรจตีติ อตฺโถ.
อิติสทฺโท การณตฺเถ, ๓- อิมินา การเณนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                     ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              อฏฺฐมํ.
                        ----------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺหวิสฺสชฺชเนเนว   ม. ปาทกฺขิตฺตกา   ฉ.ม. การณตฺโถ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๘๑-๓๐๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=6518&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=6518&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=268              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=3568              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=3873              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=3873              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]