อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                    ๙. มาคนฺทิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา ๑-
    [๗๐] นวเม มาคนฺทิยสุตฺตนิทฺเทเส ปมคาถายํ ตาว อชปาลนิโคฺรธมูเล
นานารูปานิ นิมฺมินิตฺวา อภิกามํ อาคตํ มารธีตรํ ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ ราคญฺจ
ฉนฺทมตฺตมฺปิ เมถุนสฺมึ นาโหสิ, กิเมวิทํ อิมิสฺสา ทาริกาย มุตฺตกรีสปุณฺณํ รูปํ
ทิสฺวา ภวิสฺสติ, สพฺพถา ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ, กุโตเนน สํวสิตุนฺติ.
    มุตฺตปุณฺณนฺติ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏนฺตรํ ปูเรตฺวา ิตมุตฺเตน ปูริตํ.
กรีสปุณฺณนฺติ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺานาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน
อฏฺงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ิตวจฺเจน ปุณฺณํ. เสมฺหปุณฺณนฺติ อุทรปฏเล
ิตเอกปตฺตปฺปมาเณน เสเมฺหน ปูริตํ. รุหิรปุณฺณนฺติ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา
หทยวกฺกปปฺผาสานํ ๒- อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺเตน วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมาเนน
ิเตน เอกปตฺตสฺส ปูรณมตฺเตน สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาเตน จ เกสโลมนขทนฺตานํ
มํสวินิมุตฺตฏฺานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ เปตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน
สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ิตสํสรณโลหิตสงฺขาเตน จ ทุวิเธน รุหิเรน ปุณฺณํ.
    อฏฺิสงฺฆาฏนฺติ สกลสรีเร เหฏฺา อฏฺีนํ อุปริ ิตานิ สาธิกานิ ตีณิ
อฏฺิสตานิ, เตหิ อฏฺีหิ ฆฏิตํ. นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ สกลสรีเร อฏฺีนิ อาพนฺธิตฺวา
ิตานิ นว นฺหารุสตานิ, เตหิ นฺหารูหิ สมฺพนฺธํ อาพนฺธํ. รุหิรมํสเลปนนฺติ ๓-
สํสรณโลหิเตน จ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อนุลิมฺเปตฺวา ิเตน นวมํสเปสิสเตน จ
อนุลิตฺตํ สรีรํ. จมฺมวินทฺธนฺติ สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ๔- ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ
ฉวิยา เหฏฺา ิตํ จมฺมํ, เตน จมฺเมน วินทฺธํ ปริโยนทฺธํ. "จมฺมาวนทฺธนฺ"ติปิ
ปาฬิ. ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อติสุขุมจฺฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉาเทตฺวา ิตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มาคณฺฑิย..., เอวมุปริปิ  ๒ สี. หทยวตฺถุปปฺผาสานํ
@๓ ฉ.ม. รุธิรมํสาวเลปนนฺติ  ๔ ฉ.ม. ปริโยนนฺธิตฺวา
ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ อเนกฉิทฺทํ. อุคฺฆรนฺตนฺติ อกฺขิมุขาทีหิ อุคฺฆรนฺตํ.
ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธภาเคน ปคฺฆรนฺตํ. กิมิสงฺฆนิเสวิตนฺติ สูจิมุขาทีหิ
นานาปาณกุลสมูเหหิ อาเสวิตํ. นานากลิมลปริปูรนฺติ อเนกวิเธหิ อสุจิโกฏฺาเสหิ
ปูริตํ.
    [๗๑] ตโต มาคนฺทิโย "ปพฺพชิตา นาม มานุสเก กาเม ปหาย ทิพฺพกามตฺถาย
ปพฺพชนฺติ, อยญฺจ ทิพฺเพปิ กาเม น อิจฺฉติ, อิทมฺปิ อิตฺถิรตนํ,
กา นุ อสฺส ทิฏฺี"ติ ปุจฺฉิตุํ ทุติยคาถมาห. ตตฺถ เอตาทิสญฺเจ รตนนฺติ
ทิพฺพิตฺถิรตนํ สนฺธาย ภณติ. นารินฺติ อตฺตโน ธีตรํ สนฺธาย. ทิฏฺิคตํ สีลพฺพตํ
นุ ชีวิตนฺติ ทิฏฺิญฺจ สีลญฺจ วตญฺจ ชีวิตญฺจ. ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสนฺติ
อตฺตโน ภวูปปตฺตึ วา ตุวํ กีทิสํ วเทสีติ.
    [๗๒] อิโต ปรา เทฺว คาถา วิสฺสชฺชนปุจฺฉานเยน ปวตฺตตฺตา ปากฏสมฺพนฺธาเยว.
ตาสํ ๑- ปมคาถาย สงฺเขปตฺโถ:- ตสฺส มยฺหํ มาคนฺทิย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตธมฺเมสุ
นิจฺฉินิตฺวา "อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺนฺ"ติ ๒- เอวํ อิทํ วทามีติ สมุคฺคหิตํ
น โหติ นตฺถิ น วิชฺชติ, กึการณา? อหํ หิ ปสฺสนฺโต ทิฏฺีสุ อาทีนวํ กญฺจิ
ทิฏฺึ อคฺคเหตฺวา สจฺจานิ ปวิจินนฺโต อชฺฌตฺตํ ราคาทีนํ สนฺตภาเวน ๓-
อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานเมว อทฺทสนฺติ.
    อาทีนวนฺติ อุปทฺทวํ. สทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺเขน สทุกฺขํ. สวิฆาตนฺติ
เจตสิกทุกฺเขน สหิตํ. สอุปายาสนฺติ อุปายาสสหิตํ. สปริฬาหนฺติ สทรถํ. น
นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. น วิราคายาติ น วฏฺเฏ วิราคตฺถาย. น
นิโรธายาติ น วฏฺฏสฺส นิโรธตฺถาย. น อุปสมายาติ น วฏฺฏสฺส อุปสมนตฺถาย. น
อภิญฺายาติ น วฏฺฏสฺส อภิชานนตฺถาย. น สมฺโพธายาติ น กิเลสนิโรธาธิคเมน ๔-
วฏฺฏโต สมฺพุชฺฌนตฺถาย. น นิพฺพานายาติ น อมตนิพฺพานตฺถาย. เอตฺถ ปน
"นิพฺพิทายา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตาสุ  ๒ ม.อุ. ๑๔/๒๗/๒๒  ๓ ฉ.ม. สนฺติภาเวน  ๔ สี.,ฉ.ม กิเลสนิทฺทาวิคเมน
วิปสฺสนา. "วิราคายา"ติ มคฺโค. "นิโรธาย อุปสมายา"ติ นิพฺพานํ. "อภิญฺาย
สมฺโพธายา"ติ มคฺโค. "นิพฺพานายา"ติ นิพฺพานเมว. เอวํ เอกสฺมึ าเน วิปสฺสนา,
ตีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ เอวํ ววตฺถานกถา เวทิตพฺพา. ปริยาเยน
ปน สพฺพานิ เปตานิ มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยว.
    อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺตินฺติ อชฺฌตฺตราคสฺส สนฺตภาเวน นิพฺพุตภาเวน
อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานํ โอโลเกสิ. ๑- โทสสฺส สนฺตินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ปจินนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. วิจินนฺโตติ สจฺจานิ วฑฺเฒนฺโต วิภาเวนฺโต.
ปวิจินนฺโตติ ตาเนว ปจฺเจกํ วิภาเวนฺโต. เกจิ "คเวสนฺโต"ติ วณฺณยนฺติ.
อทฺทสนฺติ ๒- โอโลเกสึ. อทกฺขินฺติ วินิวิชฺฌึ. อผุสินฺติ ๓- ปญฺาย ผุสึ.
ปฏิวิชฺฌินฺติ าเณน ปจฺจกฺขํ  อกาสึ.
    [๗๓] ทุติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ:- ยานีมานิ ทิฏฺิคตานิ เตหิ เตหิ สตฺเตหิ
วินิจฺฉินิตฺวา คหิตตฺตา "วินิจฺฉยา"ติ จ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวาทินา
นเยน "ปกปฺปิตานี"ติ จ วุจฺจนฺติ, เต เว มุนิ ทิฏฺิคตธมฺเม อคฺคเหตฺวา
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ พฺรูสิ, อาจิกฺข เม, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ กถํ
ปกาสิตํ ธีเรหีติ วทติ.
    อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ เปตฺวา ปรมตฺถปทํ. ตตฺถ ยํ
ปรมตฺถนฺติ ยํ อุตฺตมํ นิพฺพานํ.
    [๗๔] อถสฺส ภควา ยถา เยน อุปาเยน ตํ ปทํ ธีเรหิ ปกาสิตํ, ตํ อุปายํ
สปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺโต "น ทิฏฺิยา"ติ คาถมาห. ตตฺถ น ทิฏฺิยาติอาทีหิ
สมาปตฺติาณา พาหิรสีลพฺพตานิ ๔- ปฏิกฺขิปติ. "สุทฺธิมาหา"ติ เอตฺถ วุตฺตํ
อาหสทฺทํ สพฺพตฺถ นกาเรน สทฺธึ โยเชตฺวา ปุริมปทตฺตยํ เนตฺวา "ทิฏฺิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอโลเกสึ  ๒ ฉ.ม. อทสฺสนฺติ  ๓ ฉ.ม. อผสฺสินฺติ  ๔ ฉ.ม.
@ทิฏฺิสุติอฏฺสมาปตฺติาณพาหิรสีลพฺพตานิ
สุทฺธึ นาห น กเถสี"ติ ๑- เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุตฺตรปเทสุปิ.
ตตฺถ จ อทิฏฺิยา นาหาติ ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ วินา น กเถมิ. ตถา อสฺสุติยาติ
น จ สวนํ วินา. ๒- อาณาติ กมฺมสฺสกตสจฺจานุโลมิกาณํ วินา. อสีลตาติ
ปาติโมกฺขสํวรํ วินา. อพฺพตาติ ธุตงฺควตํ วินา. โนปิ เตนาติ เอเตสุ เอเกเกน ๓-
ทิฏฺิอาทิมตฺตเกนาปิ น กเถมีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเต จ นิสฺสชฺช
อนุคฺคหายาติ เอเต จ ปุริมทิฏฺิอาทิเภเท กณฺหปกฺขิเก ธมฺเม สมุคฺฆาตกรเณน
นิสฺสชฺช, ปจฺฉิเม ทิฏฺิอาทิเภเท ๔- สุกฺกปกฺขิเกปิ อสมุคฺฆาตาปชฺชเนน ๕-
อนุคฺคหาย. สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติ อิมาย ปฏิปตฺติยา ราคาทิวูปสเมน สนฺโต
จกฺขฺวาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนิสฺสาย เอกมฺปิ ภวํ น ชปฺเป, อปิเหตุํ อปตฺเถตุํ
สมตฺโถปิ สิยา, อยมสฺส อชฺฌตฺตสนฺตีติ อธิปฺปาโย.
    สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สุตฺตาทิวเสน สุณนมฺปิ อากงฺขิตพฺพํ. สมฺภารา อิเม
ธมฺมาติ สมฺมาทิฏฺิอาทิกา อิเม ธมฺมา อุปการฏฺเน สมฺภารา โหนฺติ.
กณฺหปกฺขิกานนฺติ อกุสลปกฺเข คตานํ. ๖- สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺมา
หนนโต สมุจฺเฉทโต ปหานํ  อากงฺขิตพฺพํ. เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ
กามรูปารูปสงฺขาเตสุ เตภูมเกสุ โกสลฺลสมฺภูเตสุ. อตมฺมยตาติ นิตฺตณฺหภาโว.
    [๗๕] เอวํ วุตฺเต วจนตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต มาคนฺทิโย "โน เจ กิรา"ติ
คาถมาห. ตตฺถ ทิฏฺาทีนิ วุตฺตนยาเนว. กณฺหปกฺขิกานิเยว ปน สนฺธาย
อุภยตฺถาปิ ๗- อาห. อาหสทฺทํ ปน โนเจกิรสทฺเทน ๘- โยเชตฺวา โน เจ กิราห
โน เจ กิร กเถสีติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โมมูหนฺติ อติมูฬฺหํ, โมหนํ วา. ๙-
ปจฺเจนฺตีติ ชานนฺติ. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กเถมีติ  ๒ ฉ.ม. นวงฺคํ สวนํ วินา  ๓ ฉ.ม. เตสุ เอกเมเกน
@๔ ฉ.ม. อทิฏฺิอาทิเภเท  ๕ สี.,ฉ.ม. อตมฺมยตาปชฺชเนน  ๖ ฉ.ม. ภวานํ
@๗ ฉ.ม. อุภยตฺราปิ  ๘ ฉ.ม. โน เจติ สทฺเทน  ๙ ม. โมหพหลํ วา
    [๗๖] อถสฺส ภควา ตํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุจฺฉํ ปฏิกฺขิปนฺโต "ทิฏฺึ
สุนิสฺสายา"ติ ๑- คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- ตฺวํ มาคนฺทิย ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ
ปุจฺฉมาโน ยานิ เต ทิฏฺิคตานิ สมุคฺคหิตานิ, เตเสฺวว สมุคฺคหิเตสุ ปโมหํ
อาคโต ตฺวํ อิโต  จ มยา วุตฺตอชฺฌตฺตสนฺติโต ปฏิปตฺติโต ธมฺมเทสนโต วา
อณุมฺปิ ยุตฺตสญฺ น ปสฺสสิ, เตน การเณน ตฺวํ อิมํ ธมฺมํ โมมูหโต ปสฺสสีติ.
    ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนนฺติ ทิฏฺิลคฺคนํ อลฺลียิตฺวา ทิฏฺิลคฺคนํ. พนฺธนนฺติ
ทิฏฺิพนฺธนํ. ปลิโพธนฺติ ทิฏฺิปลิโพธํ.
    อนฺธการํ ปกฺขนฺโตสีติ ๒- พหลนฺธการํ ปวิฏฺโสิ. ยุตฺตสญฺนฺติ สมณธมฺเม
ยุตฺตสญฺ. ปตฺตสญฺนฺติ สมณธมฺเม ปฏิลทฺธสญฺ. ลคฺคนสญฺนฺติ สญฺชานิตสญฺ.
การณสญฺนฺติ เหตุสญฺ. านสญฺนฺติ การณสญฺ. น ปฏิลภสีติ น
วินฺทสิ. กุโต าณนฺติ มคฺคาณํ ปน เกน การเณน ลภิสฺสสิ. อนิจฺจํ วาติ
หุตฺวา อภาวฏฺเน ปญฺจกฺขนฺธา อนิจฺจํ. อนิจฺจสญฺานุโลมํ วาติ "ปญฺจกฺขนฺธา
อนิจฺจา"ติ อุปฺปนฺนา สญฺา อนิจฺจสญฺา, ตาย สญฺาย อนุโลมํ อปฺปฏิกูลํ
อนิจฺจสญฺานุโลมํ. กึ ตํ? วิปสฺสนาาณํ. ทฺวินฺนํ วิปสฺสนาาณานํ
ทุกฺขานตฺตสญฺานุโลมานมฺปิ เอเสว นโย.
    [๗๗] เอวํ สมุคฺคหิเตสุ จ สมฺโมเหน ๓- มาคนฺทิยสฺส วิวาทาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา
อิทานิ เตสุ อญฺเสุ จ ธมฺเมสุ วิคตปฺปโมหสฺส อตฺตโน นิพฺพิวาทตํ ทสฺเสนฺโต
"สโม วิเสสี"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- โย เอวํ ติธา มาเนน วา ทิฏฺิยา
วา ปุคฺคเลน วา มญฺติ, โส เตน มาเนน วา ตาย วา ทิฏฺิยา เตน
วา ปุคฺคเลน วิวเทยฺย. โย ปน อมฺหาทิโส อิมาสุ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน,
สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ, น จ หีโนติ ปาเสโส. อิมิสฺสาปิ คาถาย
นิทฺเทโส อุตฺตาโนว.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺิญฺจ นิสฺสายาติ  ๒ ฉ.ม. ปกฺขนฺโทสีติ  ๓ ฉ.ม. ปโมเหน
    [๗๘] กิญฺจิ ภิยฺโย:- "สจฺจนฺติ โส"ติ คาถา. ตสฺสตฺโถ:- โส เอวรูโป
ปหีนมานทิฏฺิโก "มาทิโส `พาหิตปาปตฺตา'ทินา นเยน พฺราหฺมโณ, อิทเมว
สจฺจนฺ"ติ กึ วเทยฺย กึ วตฺถุํ ภเณยฺย, เกน วา การเณน ภเณยฺย, "มยฺหํ
สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสา"ติ วา เกน มาเนน ทิฏฺิยา ปุคฺคเลน วา วิวเทยฺย. ยสฺมึ
มาทิเส ขีณาสเว "สทิโสหมสฺมี"ติ ปวตฺติยา สมํ วา, อิตรทฺวยภาเวน ปวตฺติยา
วิสมํ วา, มญฺิตํ นตฺถิ, สมานาทีสุ เกน วาทํ ปฏิปฺผเรยฺยาติ. ๑- อิมิสฺสาปิ
คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
    [๗๙] นนุ เอกํเสเนว เอวรูโป ปุคฺคโล? "โอกมฺปหายา"ติ คาถา. ตตฺถ
โอกมฺปหายาติ รูปธาตฺวาทิวิญฺาณสฺโสกาสํ ๒- ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ฉฑฺเฑตฺวา.
อนิเกตสารีติ รูปนิมิตฺตนิเกตาทีนิ ตณฺหาวเสน อสรนฺโต. กาเม ๓- อกุพฺพํ มุนิ
สนฺถวานีติ กาเม คิหิสนฺถวานิ อกโรนฺโต. กาเมหิ ริตฺโตติ กาเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน
สพฺพกาเมหิ ปุถุภูโต. อปุเรกฺขราโนติ อายตึ อตฺตภาวํ อนภินิพฺพตฺเตนฺโต. กถนฺนุ
วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ชเนน สทฺธึ วิคฺคาหิกกถํ กเถยฺย.
    หาลิทฺทกานีติ เอวํนามโก คหปติ. เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมีติ
เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ตสฺมา ยตฺถ มหากจฺจาโน, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เยน วา การเณน มหากจฺจาโน เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ,
เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกน วา การเณน
มหากจฺจาโน อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน,
สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย. อุปสงฺกมีติ อุปคโตติ
วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ. อถ วา เอวํ คโต ตโต
อาสนฺนตรํ านํ มหากจฺจานสฺส สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺยาติ  ๒ รูปวตฺถาทิ... (สุ.อ. ๒/๓๘๖)  ๓ ฉ.ม.
@คาเม
    อภิวาเทตฺวาติ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา. อิทานิ เยนตฺเถน มหากจฺจานสฺส
อุปฏฺานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ
ปติฏฺาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ
จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี"ติอาทีสุ ๑- วิย. ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน
โหติ, เอวํ นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ.
นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิ. ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺานียํ อุปสงฺกมิตฺวา
อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ. อยญฺจ คหปติ เตสํ อญฺตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
    กถํ นิสินฺโน จ ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา.
เสยฺยถีทํ? อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุณฺณตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติ.
อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน
นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ. อุณฺณตปฺปเทเส
นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, จกฺขุนา
จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, คีวํ
ปสาเรตฺวา ทฏฺพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ.
เตน วุตฺตํ "เอกมนฺตํ  นิสีที"ติ.
    เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ. วุตฺตมิทํ ภนฺเต กจฺจาน ภควตา อฏฺกวคฺคิเย
มาคนฺทิยปเญฺหติ อฏฺกวคฺคิยมฺหิ มาคนฺทิยปโญฺห นาม อตฺถิ, ตสฺมึ ปเญฺห.
    รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโต. รูปธาตุราควินิพนฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ
ราควินิพนฺธํ. ๒- วิญฺาณนฺติ กมฺมวิญฺาณํ. โอกสารีติ เคหาทิอาลยสารี. ๓- กสฺมา
ปเนตฺถ "วิญฺาณธาตุ โข คหปตี"ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํ. "โอโก"ติ หิ
อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเรชาตญฺจ กมฺมวิญฺาณํ ปจฺฉาชาตสฺส กมฺมวิญฺาณสฺสปิ
วิปากวิญฺาณสฺสปิ, วิปากวิญฺาณญฺจ วิปากวิญฺาณสฺสปิ กมฺมวิญฺาณสฺสปิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕  ๒ ฉ.ม. ราเคน วินิพทฺธํ  ๓ ฉ.ม. เคหสารี อาลยสารี
ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา "กตรํ นุ โข อิธ วิญฺาณนฺ"ติ สมุโมโห ภเวยฺย, ตสฺส
วิฆาตตฺถํ ตํ อคฺคเหตฺวา อสมฺภินฺนาว เทสนา กตาติ. อปิ จ วิปาการมฺมณวเสน
จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺาณฏฺิติโย วุตฺตา ๑- ตา ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิญฺาณํ น
คหิตํ.
    อุปายุปาทานาติ ๒- ตณฺหุปายทิฏฺุปายวเสน เทฺว อุปายา, กามุปาทานาทีนิ
จตฺตาริ อุปาทานานิ จ. เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส
อธิฏฺานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จ. ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก
อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอตํ ๓- วุตฺตํ. วิญฺาณธาตุยาติ อิธ วิญฺาณํ กสฺมา
คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ. กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหียนฺติ, ๔-
ปญฺจสุ ปหียนฺติ วาติ ๕- กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํ. เอวํ โข คหปติ อโนกสารี
โหตีติ เอวํ กมฺมวิญฺาเณน โอกํ อสรนฺโต ๖- อโนกสารี นาม โหติ.
    รูปนิมิตฺตนิเกตสารวินิพนฺธาติ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเน นิมิตฺตํ,
อารมฺมณกิริยสงฺขาเตน นิวาสฏฺเน ๗- นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํ. สาโร จ
วินิพนฺโธ จ สารวินิพนฺธํ. ๘- อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว จ
วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต สารวินิพนฺธํ รูปนิมิตฺตนิเกตสารวินิพนฺธํ, ๙- ตสฺมา
รูปนิมิตฺตนิเกตสารวินิพนฺธา ๑๐- รูปนิมิตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน กิเลสสาเรน เจว
กิเลสวินิพนฺธเนน จาติ อตฺโถ. นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน
นิวาสฏฺานฏฺเน นิเกตสารีติ ๑๑- วุจฺจติ. ปหีนาติ เต
รูปนิมิตฺตนิเกตกิเลสสารวินิพนฺธา ปหีนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ิติโยติ วุตฺตาติ  ๒ ฉ.ม. อุปยุปาทานาติ. เอวมุปริปิ  ๓ ฉ.ม. เอวํ
@๔ ฉ.ม. ปหีนา ปหียนฺติ  ๕ ฉ.ม. ปหียนฺติเยวาติ  ๖ ฉ.ม. อสรนฺเตน
@๗ นิวาสนฏฺานฏฺเน (สํ.อ. ๒/๒๘๕)  ๘ ฉ.ม. วิสาโร จ วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธา
@๙ ฉ.ม. วิสารวินิพนฺธาติ รูป...วิสารวินิพนฺธา  ๑๐ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๑๑ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสนฏฺานํ สารีติ. (สํ.อ. ๒/๒๘๕)
    กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา "โอกา"ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ "นิเกตนฺ"ติ?
ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย. สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเน วิเสสภาเว ๑- โอโกติ
นิปฺปริยาเยน สุทฺธเคหเมว ๒- วุจฺจติ, นิเกตนฺติ "อชฺช อสุกฏฺาเน กีฬิสฺสามา"ติ
กตสงฺเกตานํ นิวาสนฏฺานอุยฺยานาทิ. ตตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธญฺปุณฺณเคเห
ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุ. ยถา ปน อุยฺยานฏฺานาทีสุ
ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ฉนฺทราคสฺส
พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
    สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺาเกสุ ธนธญฺลาภาทิวเสน สุขิเตสุ "อิทานาหํ
มนาปํ จีวรํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี"ติ เคหสฺสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ
ปตฺตสมฺปตฺตึ ๓- อตฺตนา อนุภวมาโน วิจรติ. ๔- ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ
เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติ.
กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุ. โวโยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ
กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ.
    กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. เอวํ โข คหปติ กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ
กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ.
    อนฺโตกามานํ ภาเวน ๕- อตุจฺโฉ. สุกฺกปกฺเข ๖- เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ
เวทิตพฺโพ.
    ปุเรกฺขราโน ๗- ติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโน. เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ
ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ เอวํรูโป นาม ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติ. สุขาทีสุ เวทนาสุ
เอวํเวทโน นาม. นีลสญฺาทีสุ สญฺาสุ เอวํสญฺโ นาม. ปุญฺาภิสงฺขาราทีสุ
สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นาม. จกฺขุวิญฺาณาทีสุ วิญฺาเณสุ เอวํวิญฺาโณ นาม
ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสยภาเว  ๒ นิจฺจนิวาสนํ เคหเมว (สํ.อ. ๒/๒๘๕)  ๓ สี. เตหิ สห สมฺปตฺตึ
@๔ สี. วทติ, ฉ.ม. วิย จรติ  ๕ สี. สพฺภาเวน  ๖ ฉ.ม. สุกฺกปกฺโข  ๗ ฉ.ม.
@ปุรกฺขราโน. เอวมุปริปิ
    อปุเรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต อกุรุมาโน. สหิตมฺเม, อสหิตนฺเตติ ตุยฺหํ วจนํ
อสหิตํ อสิสิฏฺ, มยฺหํ สหิตํ  สิลิฏฺ มธุรํ มธุรปานสทิสํ. อธิจิณฺณนฺเต
วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ
ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโต. จร
วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตรํ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส
โมกฺขาย จร อาหิณฺฑ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ,
อิเธว นิพฺเพเหีติ.
    [๘๐] โส เอวรูโป "เยหิ วิวิตฺโต"ติ คาถา. ตตฺถ เยหีติ เยหิ ทิฏฺิคตาทีหิ.
วิวิตฺโต วิจเรยฺยาติ ริตฺโต วิจเรยฺย. น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ "อาคุํ
น กโรตี"ติอาทินา ๑- นเยน นาโค ตานิ ทิฏฺิคตานิ อุคฺคเหตฺวา น วเทยฺย. ๒-
เอลมฺพุชนฺติ เอลสงฺขาเต ๓- อมฺพุมฺหิ ชาตํ กณฺฏกวาริชนฺติ ๔- กณฺฏกนาฬํ วาริชํ,
ปทุมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติ ตํ ปทุมํ ยถา ชเลน
จ ปงฺเกน จ อนุปลิตฺตํ โหติ. เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธติ เอวํ
อชฺฌตฺตสนฺติวาโท มุนิ เคธาภาเวน อคิทฺโธ. กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ ทุวิเธปิ
กาเม อปายาทิเก จ โลเก ทฺวีหิ กิเลเสหิ อนูปลิตฺโต โหติ.
    อาคุํ น กโรตีติ อกุสลาทิโทสํ น กโรติ. น คจฺฉตีติ อคติวเสน น
คจฺฉติ. นาคจฺฉตีติ ปหีนกิเลเส น อุเปติ. ปาปกาติ ลามกา. อกุสลาติ
อโกสลฺลสมฺภูตา. เต กิเลเส น ปุเนตีติ เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส ปุน
น เอติ. น ปจฺเจตีติ ปฏิ น อุเปติ. น ปจฺจาคจฺฉตีติ ปุน น นิวตฺตติ.
    ขรทณฺโฑติ ขรปตฺตทณฺโฑ ผรุสทณฺโฑ. จตฺตเคโธติ วิสฺสฏฺเคโธ. วนฺตเคโธติ
วมิตเคโธ. มุตฺตเคโธติ ฉินฺนพนฺธนเคโธ. ปหีนเคโธติ ปชหิตเคโธ.
ปฏินิสฺสฏฺเคโธติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหติ, เอวํ ปฏิวิสฺสชฺชิตเคโธ. อุปริ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๑๗,๕๗๔/๑๙๙,๒๘๐ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. น จเรยฺย
@๓ ฉ. เอลสญฺิเต, ม. ชลมฺพุชนฺติ ชลสญฺิเต  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
จตฺตราคาทีสุปิ ๑- เอเสว นโย. สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฺสฏฺภาวเววจนานิ.
    [๘๑] กิญฺจิ ภิยฺโย:- "น เวทคู"ติ คาถา. ตตฺถ น เวทคู ทิฏฺิยาติ ๒-
จตุมคฺคเวทคู มาทิโส ทิฏฺิยายโก ๓- น โหติ, ทิฏฺิยา คจฺฉนฺโต วา, ตํ สารโต
ปจฺเจนฺโต วา น โหติ. ตตฺถ วจนตฺโถ:- ทิฏฺิยา ๔- ยายตีติ ทิฏฺิยายโก. ๕-
กรณวจเนน ทิฏฺึ ยาตีติ ทิฏฺิยายโก. ๖- อุปโยคตฺเถน ๗- สามิวจเนนปิ ทิฏฺิยา
ยาตีติปิ ทิฏฺิยา. ๘- น มุติยา ส มานเมตีติ มุตรูปาทิเภทาย มุติยาปิ โส มานํ น
เอติ. น หิ ตมฺมโย โสติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ตมฺมโย น โหติ ตปฺปรายโน, ๙- อยมฺปน
น ตาทิโส. น กมฺมุนา นาปิ สุเตน เนยฺโยติ ปุญฺาภิสงฺขาราทินา กมฺมุนา
วา, สุตสุทฺธิอาทินา สุเตน วา โส เนตพฺโพ น โหติ. อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ
โส ทฺวินฺนมฺปิ อุปยานํ ปหีนตฺตา สพฺเพสุ ตณฺหาทิฏฺินิเวสเนสุ อนุปนีโต.
    มุตรูเปน วาติ เอตฺถ มุตรูปํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพานิ. มานํ เนตีติ อสฺมิมานํ
น เอติ. น อุเปตีติ สมีปํ น เอติ. น อุปคจฺฉตีติ อุปคนฺตฺวา น ติฏฺติ.
ตมฺมโยติ ตปฺปกโต.
    [๘๒] ตสฺส จ เอวํวิธสฺส "สญฺาวิรตฺตสฺสา"ติ คาถา. ตตฺถ สญฺาวิรตฺตสฺสาติ
เนกฺขมฺมสญฺาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย ปหีนกามาทิสญฺสฺส. อิมินา ปเทน
อุภโตภาควิมุตฺโต สมถยานิโก อธิปฺเปโต. ปญฺาวิมุตฺตสฺสาติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย
ภาวนาย สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตสฺส. อิมินา สุกฺขวิปสฺสโก อธิปฺเปโต. สญฺญฺจ
ทิฏฺิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิวทนฺติ ๑๐- โลเกติ เย ปน
กามสญฺาทิกํ สญฺ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต คหฏฺา กามาธิกรณํ, เย จ
ทิฏฺึ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ อญฺมญฺ ฆฏฺเฏนฺตา
วิวทนฺตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วีตราคาทีสุปิ  ๒ ฉ.ม. เวทคู ทิฏฺิยายโกติ  ๓ สี. ตาทิโส ทิฏฺิยา ยาโต
@๔ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ  ๕ สี. ทิฏฺิยา, ฉ.ม. ยายโก  ๖ ฉ.ม. ทิฏฺิยา
@ยายตีติ ทิฏฺิยายโก  ๗ ฉ.ม. อุปโยคตฺเถ  ๘ ฉ.ม. ทิฏฺิยายโก  ๙ ฉ.ม. ตมฺมโย
@โหติ ตปฺปรายโณ  ๑๐ ฉ.ม. วิจรนฺติ. เอวมุปริปิ
    โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล สมถปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ
กตฺวา สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปมํ สมาธึ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา
สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. ตสฺส อาทิโตติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส
ปมชฺฌานาทิโต. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม. คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺตีติ คนฺถา
ทูรีกตา ภวนฺติ. อรหตฺตปฺปตฺเตติ อรหตฺตผลํ ปตฺเต. อรหโตติ อรหตฺตผเล ิตสฺส.
คนฺถา จ โมหา จาติอาทโย สพฺเพ กิเลสา ปหีนา โหนฺติ.
    โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ
ปุเรจาริกํ กตฺวา อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปมํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา
อริยมคฺคสมฺปยุตฺตํ สมาธึ ภาเวตีติ อตฺโถ. ตสฺส อาทิโต อุปาทายาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส
วิปสฺสนโต ปฏฺาย วิปสฺสนํ ปฏิจฺจ. โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺตีติ เอตฺถ
วิกฺขมฺภิตาติ ทูรํ ปาปิตา สญฺาวเสน. ๑- ฆฏฺเฏนฺตีติ เย กามสญฺาทึ คณฺหนฺติ,
เต สญฺาวเสน ปีเฬนฺติ. สงฺฆฏฺเฏนฺตีติ ตโต ตโต ปีเฬนฺติ. อิทานิ ฆฏฺเฏนฺเต
ทสฺเสตุํ "ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตี"ติอาทินา นเยน วิตฺถาโร วุตฺโต. อญฺมญฺ
ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อญฺมญฺ หตฺเถหิ ปหรนฺติ. เลฑฺฑูหีติ
กปาลขณฺเฑหิ. ทณฺเฑหีติ อฑฺฒทณฺฑเกหิ. สตฺเถหีติ อุภโตธาเรหิ สตฺเถหิ.
    อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ ปุญฺาทิอภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวน. คติยา
ฆฏฺเฏนฺตีติ คนฺตพฺพาย ปติฏฺาภูตาย คติยา ปีเฬนฺติ ฆฏฺฏนํ อาปชฺชนฺติ.
นิรยาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   มาคนฺทิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              นวมํ.
                       -------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปญฺาวเสน

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๐๑-๓๑๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=6967&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=6967&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=321
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=4023
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=4364
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=4364
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29