อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                    ๑๑. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๙๗] เอกาทสเม กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทเส กุโต ปหูตา กลหา วิวาทาติ
กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตา. ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา
จาติ ปริเทวโสกา จ สหมจฺฉรา จ กุโต ปหูตา. มานาติมานา สหเปสุณา
จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโต ปหูตา. เตติ เต สพฺเพปิ
อฏฺ กิเลสธมฺมา. ตทิงฺฆ พฺรูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ, ยาจามิ ตํ อหนฺติ.
ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโต.
    เอเกนากาเรนาติ เอเกน การเณน. อปเรน อากาเรนาติ อปเรน การเณน.
อาคาริกา ทณฺฑปสุตาติ คหปติโน วิเหสมานา. ปพฺพชิตา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตาติ
อนาคาริกา สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อญฺตรํ อาปชฺชมานา.
    กุโต ปหูตาติ กุโต ภูตา. กุโต ชาตาติ กุโต ปฏิลทฺธตฺตภาวา. ๑- กุโต
สญฺชาตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. กุโต นิพฺพตฺตาติ กุโต นิพฺพตฺตลกฺขณํ ปตฺตา.
อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา "กุโต อภินิพฺพตฺตา"ติ วุตฺตํ. กุโต ปาตุภูตาติ กุโต
ปากฏีภูตา. กึนิทานาติอาทีสุ อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ
สมุทโย. เอตสฺมา ผลํ ชายตีติ ชาติ. เอตสฺมา ผลํ ปภวตีติ ปภโว. มูลํ ปุจฺฉตีติ
กลหสฺส การณํ ปุจฺฉติ. การณํ หิ ปติฏฺฏฺเน มูลํ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ
หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. "หนฺท นํ คณฺหถา"ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ
นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวติ ผลํ เอตสฺมาติ ปภโว. สมุฏฺาติ
เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺาตีติ สมุฏฺานํ. อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร.
อปฺปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเน อตฺตโน ผลํ อารเมตีติ อารมฺมณํ. เอตํ ปฏิจฺจ
อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยติ
เอวเมเตสํ ปทานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฏิลทฺธภาวา
วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตํ สนฺธาย "กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉตี"ติอาทินา
นเยน เทสนา วุตฺตา.
    [๙๘] ปิยปฺปหูตาติ ปิยวตฺถุโต ชาตา. มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติ อิมินา
กลหวิวาทาทีนํ น เกวลํ ปิยวตฺถุเมว, มจฺฉริยมฺปิ ปจฺจยํ ทสฺเสติ. กลหวิวาทสีเสน
เจตฺถ สพฺเพปิ เต ธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ยถา จ เอเตสํ มจฺฉริยํ, ตถา
เปสุณานญฺจ วิวาทํ. เตนาห "วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี"ติ. อิมิสฺสา คาถาย
นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
    [๙๙] ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย วาปิ ๑- โลภา วิจรนฺติ โลเกติ
"ปิยปฺปหูตา กลหา"ติ เย เอตฺถ วุตฺตา, เต ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา,
น เกวลญฺจ ปิยา, เย วาปิ ขตฺติยาทโย โลเก วิจรนฺติ โลภเหตุ โลเภนาภิภูตา
วิจรนฺติ, เตสํ โส โลโภ จ กุโตนิทาโนติ เทฺว อตฺเถ เอกาย ปุจฺฉาย ปุจฺฉติ.
กุโตนิทานาติ เจตฺถ กึนิทานา กึเหตุกาติ ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส เวทิตพฺโพ,
สมาเส จสฺส โลปาภาโว. อถ วา นิทานาติ ชาตา, อุปฺปนฺนาติ อตฺโถ. ตสฺมา
๒- กุโต นิทานา ๒- กุโต ชาตา กุโต อุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ โหติ. อาสา จ นิ
จาติ อาสา จ ตสฺสา อาสาย สมิทฺธิ จ. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ
เย นรสฺส สมฺปรายาย โหนฺติ, ปรายนา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกา เอวายมฺปิ
ปุจฺฉา.
    ทีปา โหนฺตีติ ปติฏฺา ภวนฺติ. สรณา โหนฺตีติ ทุกฺขนาสนา โหนฺติ.
นิฏฺา ปรายนา โหนฺตีติ สมิทฺธิปรายนา โหนฺติ.
    [๑๐๐] ฉนฺทานิทานานีติ กามจฺฉนฺทาทิฉนฺทนิทานานิ. เย วาปิ ๑- โลภา
วิจรนฺตีติ เย วาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ, เตสํ โลโภปิ ฉนฺทนิทาโนติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จาปิ  ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
เทฺวปิ อตฺเถ เอกโต วิสฺสชฺเชติ. อิโตนิทานาติ ฉนฺทนิทานา เอวาติ วุตฺตํ โหติ.
"อิโต นิทานา"ติ หิ ฉนฺทํ สนฺธายาห. ฉนฺทนิทานา หิ โลภาทโย. "อิโตนิทานา"ติ
สทฺทสิทฺธิ เจตฺถ "กุโตนิทานา"ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อาสาย สมิทฺธิ
วุจฺจติ นิฏฺาติ อชฺฌาสยนิพฺพตฺติปฏิลาโภ กถียติ.
    [๑๐๑] วินิจฺฉยาติ ตณฺหาทิฏฺิวินิจฺฉยา. เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ
เย จ อญฺเปิ โกธาทีหิ สมฺปยุตฺตา, ตถารูปา วา อกุสลา ธมฺมา พุทฺธสมเณน
วุตฺตา, เต กุโตปหูตาติ.
    อญฺชาติกาติ อญฺสภาวา. อญฺวิหิตกาติ อญฺเนากาเรน ิตา. สมิตปาเปนาติ
นิพฺพุตปาเปน. ๑- พาหิตปาปธมฺเมนาติ ปหีนลามกธมฺเมน. ภินฺนกิเลสมูเลนาติ
กิเลสมูลานิ ภินฺทิตฺวา ิเตน. สพฺพากุสลพนฺธนา ๒- ปมุตฺเตนาติ ทฺวาทสากุสลพนฺธนํ
โมเจตฺวา ิเตน. วุตฺตาติ กถิตา. ปวุตฺตาติ ปกาเรน กถิตา.
    [๑๐๒] ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติ ตํ สุขทุกฺขเวทนํ ตทุภยวตฺถุสงฺขาตํ
สาตาสาตํ อุปนิสฺสาย สํโยควิโยคปตฺถนาวเสน ฉนฺโท ปโหติ. เอตฺตาวตา "ฉนฺโท
นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน"ติ อยํ ปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ
ภวญฺจาติ รูเปสุ วยญฺจ อุปฺปาทญฺจ ทิสฺวา. วินิจฺฉยํ กุรุเต ๓- ชนฺตุ โลเกติ
อปายาทิเก โลเก อยํ ชนฺตุ โภคาธิคมตฺถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ "อตฺตา เม
อุปฺปนฺโน"ติอาทินา นเยน ทิฏฺิวินิจฺฉยญฺจ กุรุเต. เอตฺตาวตา "วินิจฺฉยา จาปิ
กุโตปหูตา"ติ อยํ ปโญฺห วิสฺสชฺชิโต โหติ.
    สาตาสาตํ นิสฺสายาติ มธุรญฺจ อมธุรญฺจ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. อิฏฺานิฏฺนฺติ
อิฏฺารมฺมณญฺจ อนิฏฺารมฺมณญฺจ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิพฺพาปิตปาเปน  ๒ ฉ.ม. สพฺพากุสลมูลพนฺธนา  ๓ ฉ.ม. กุพฺพติ
    สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานานุโยคนฺติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา
กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุรา. เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว
มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวา. ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน
มชฺชํ. ปมาทฏฺานนฺติ ปมาทการณํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, ตสฺเสตํ
อธิวจนํ. อนุโยคนฺติ ตํ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุอาโยคํ ปุนปฺปุนํ
กรณํ. ยสฺมา จ ปน ตํ อนุยุตฺตสฺส เม อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ, อนุปฺปนฺนา
จ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา "เม โภคา ปริกฺขยํ ขีณภาวํ คจฺฉนฺตี"ติ ชานาติ. เอวํ
สพฺพตฺถ. วิกาลวิสิขาจริยานุโยคนฺติ อเวลาย วิสิขาสุ จริยานุยุตฺตํ.
สมชฺชาภิจรณนฺติ นจฺจาทิทสฺสนวเสน สมชฺชาภิคมนํ. อาลสฺยานุโยคนฺติ
กายาลสิยยุตฺตปฺปยุตฺตํ. ๑- อปายมุขานิ น เสวตีติ โภคานํ วินาสทฺวารานิ น เสวติ.
    กสิยา วาติ กสิกมฺเมน วา. วณิชฺชาย วาติ ธมฺมิกวาณิชกมฺเมน วา. โครกฺเขน
วาติ โคปาลกกมฺเมน วา. อิสฺสตฺเถน วาติ ธนุสิปฺเปน วา. ราชโปริเสน วาติ
ราชเสวกกมฺเมน วา. สิปฺปญฺตเรน วาติ กุมฺภการาทิสิปฺปานํ อญฺตเรน วา.
ปฏิปชฺชตีติ ปโยคํ กโรติ. จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาตีติ สสมฺภารจกฺขุสฺมึ
อุปฺปนฺเน ชานาติ. "อตฺตา เม อุปฺปนฺโน"ติ ทิฏฺึ คณฺหาติ. จกฺขุสฺมึ
อนฺตรหิเตติ ตสฺมึ วินฏฺเ. อตฺตา เม อนฺตรหิโตติ "มม อตฺตา วินฏฺโ"ติ ทิฏฺึ
คณฺหาติ. วิคโต เม อตฺตาติ วีติกฺกนฺโต ๒- มม อตฺตา. โสตสฺมินฺติอาทีสุปิ เอเสว
นโย.
    [๑๐๓] เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ เอเต โกธาทโย ธมฺมา สาตาสาตทฺวเย
สนฺเต เอว โหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺตาวตา ตติยปโญฺหปิ วิสฺสชฺชิโต โหติ. อิทานิ
โย เอวํ วิสฺสชฺชิเตสุ เอเตสุ ปเญฺหสุ กถํกถี ภเวยฺย, ตสฺส กถํกถาปหานูปายํ
ทสฺเสนฺโต อาห "กถํกถี าณปถาย สิกฺเข"ติ, าณทสฺสนาณาธิคมนตฺถํ ติสฺโส
สิกฺขา สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กึการณา? ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กายาลสิยตาย ยุตฺตปฺปยุตฺตํ  ๒ สี. อติกฺกนฺโต
พุทฺธสมเณน หิ ตฺวา ธมฺมา วุตฺตา, นตฺถิ ตสฺส ธมฺเมสุ อญฺาณํ, อตฺตโน
ปน าณานุภาเวน เต อชานนฺโต น ชาเนยฺย, น เทสนาโทเสน. ตสฺมา
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติ.
    ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธติ พนฺธนาคาริกพนฺธเนน วา ๑- พทฺโธ. ปริกฺเขปพนฺธเนน
วาติ วติปริกฺเขปพนฺธเนน วา. คามพนฺธเนนาติอาทีสุ ตสฺมา ตสฺมา
านโต นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต คามพนฺธนาทีหิ พทฺโธ นาม โหติ. ตสฺส พนฺธนสฺส
โมกฺขตฺถายาติ เอตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส พนฺธนสฺส โมจนตฺถํ.
    าณมฺปิ าณปโถติ ปุเร อุปฺปนฺนาณํ อปราปรุปฺปนฺนสฺส าณมฺปิ
าณสฺส สญฺจรณมคฺโคติ าณมฺปิ าณปโถ. าณสฺส อารมฺมณมฺปิ าณปโถติ
าณสฺส ปจฺจโยปิ ตํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนโต าณปโถ. าณสหภุโนปิ ธมฺมา
าณปโถติ าเณน สหุปฺปนฺนา อวเสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาปิ าณปโถ. อิทานิ
อุปมาย สาเธนฺโต "ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ"ติอาทิมาห.
    กถํกถี ปุคฺคโลติ วิจิกิจฺฉาวนฺโต ปุคฺคโล. สกงฺโขติ สเทฺวฬฺหโก. สวิเลโขติ
จิตฺตราชิวนฺโต. สเทฺวฬฺหโกติ กงฺขาวนฺโต. สวิจิกิจฺโฉติ สนฺเทหวนฺโต.
าณาธิคมายาติ าณปฏิลาภตฺถาย. าณผุสนายาติ ๒- าณปฏิวิชฺฌนตฺถาย. อถ
วา าณวินฺทนตฺถาย. ๓- าณสจฺฉิกิริยายาติ าณสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย.
สนิทานาหนฺติ อหํ สนิทานํ สปฺปจฺจยํ กตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิ. สปฺปาฏิหาริยนฺติ
นิยฺยานิกํ กตฺวา. โน อปฺปาฏิหาริยนฺติ อนิยฺยานิกํ อกตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิ.
    [๑๐๔] สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติ เอตฺถ สาตาสาตนฺติ สุขทุกฺขเวทนา
เอว อธิปฺเปตา. น ภวนฺติ เหเตติ น ภวนฺติ หิ ๔- เอเต. วิภวํ ภวญฺจาปิ
ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ สาตาสาตานํ วิภวํ ภวญฺจ เอตมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาคริกพนฺเธน  ๒ สี. าณทสฺสนายาติ  ๓ สี. าณนิปฺผาทนตฺถาย  ๔ ฉ.ม.
@หิสทฺโท น ทิสฺสติ
ยํ อตฺถํ. ลิงฺคพฺยตฺตโย เอตฺถ กโต. อิทมฺปน วุตฺตํ โหติ:- สาตาสาตานํ วิภโว
ภโว จาติ โย เอส อตฺโถ, เอตมฺเม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ. เอตฺถ จ สาตาสาตานํ
วิภวภววตฺถุกา วิภวภวทิฏฺิโย เอว วิภวภวาติ อตฺถโต เวทิตพฺพา. ตถา หิ อิมสฺส
ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนปกฺเข "ภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา"ติ
อุปริ นิทฺเทเส ๑- วกฺขติ. อิมาย คาถาย นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
    [๑๐๕] อิโตนิทานนฺติ ผสฺสนิทานํ. อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
    [๑๐๖] กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ กิสฺมึ วีติวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโย
ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ. อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
    [๑๐๗] นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจาติ สมฺปยุตฺตกนามญฺจ วตฺถารมฺมณรูปญฺจ
ปฏิจฺจ. รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ รูเป วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ.
    ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ จกฺขุรูปวิญฺาณานํ ติณฺณนฺนํ สงฺคติยา ผสฺโส
ชายติ. จกฺขุญฺจ รูปา จ รูปสฺมินฺติ ปสาทจกฺขุญฺจ รูปารมฺมณานิ จ รูปภาเค
รูปโกฏฺาเส กตฺวา. จกฺขุสมฺผสฺสํ เปตฺวาติ ติณฺณํ สงฺคติยา อุปฺปนฺนผสฺสํ
มุญฺจิตฺวา. สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมินฺติ อวเสสา เวทนาทโย ผสฺเสน
สหชาตา  ธมฺมา นามภาเค. โสตญฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
    จตูหากาเรหิ รูปํ วิภูตํ โหตีติ จตูหิ การเณหิ รูปํ วีติวตฺตํ โหติ.
าตวิภูเตนาติ ปากฏํ กตฺวา วีติวตฺเตน. ตีรณวิภูเตนาติ อนิจฺจาทิโต ตีเรตฺวา
วีติวตฺเตน. ปหานวิภูเตนาติ ฉนฺทราคปฺปหานโต วีติวตฺเตน. สมติกฺกมวิภูเตนาติ
จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ปฏิลาภวเสน วีติวตฺเตน.
    [๑๐๘] กถํ สเมตสฺสาติ กถํ ปฏิปนฺนสฺส. วิโภติ รูปนฺติ รูปํ วิภวติ,
น ภเวยฺย วา. สุขํ ทุกฺขํ วาติ ๒- อิฏฺานิฏฺรูปเมว ปุจฺฉติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.มหา ๒๙/๔๘๔/๓๒๙ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. ทุขญฺจ
    ชาเนยฺยามาติ ชานิสฺสาม. อาชาเนยฺยามาติ วิเสเสน ชานิสฺสาม.
วิชาเนยฺยามาติ อเนกวิเธน ชานิสฺสาม. ปฏิวิชาเนยฺยามาติ สมฺมา ชานิสฺสาม.
ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ จิตฺเตน พุชฺฌิสฺสาม.
    [๑๐๙] น สญฺสญฺีติ ยถา สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, โส ปกติสญฺาย
สญฺีปิ น โหติ. น วิสญฺสญฺีติ วิสญฺายปิ วิรูปาย สญฺาย วิสญฺี
น โหติ อุมฺมตฺตโก วา ขิตฺตจิตฺโต วา. โนปิ อสญฺีติ สญฺาวิรหิโตปิ น
โหติ นิโรธสมาปนฺโน วา อสญฺสตฺโต วา. น วิภูตสญฺีติ "สพฺพโส
รูปสญฺานนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน สมติกฺกนฺตสญฺีปิ น โหติ อรูปชฺฌานลาภี. เอวํ
สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ เอตสฺมึ สญฺสญฺิตาทิภาเว อฏฺตฺวา ยเทตํ วุตฺตํ
"โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ฯเปฯ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ
อภินีหรตี"ติ, เอวํ สเมตสฺส อรูปมคฺคสมงฺคิโน ๒- วิโภติ รูปํ. สญฺานิทานา หิ
ปปญฺจสงฺขาติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ จ ยา สญฺา, ตํนิทานา ตณฺหาทิฏฺิปปญฺจาสฺส
อปฺปหีนาว โหนฺตีติ ทสฺเสติ.
    อสญฺิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนาติ สญฺาเวทนา นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปนฺนา
สญฺาภาเวน อสญฺิโนติ กถิยนฺติ. อสญฺสตฺตาติ สพฺเพน สพฺพํ สญฺาภาเวน
อสญฺภเว นิพฺพตฺตา.
    โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ ตตฺถ โสติ โส ภิกฺขุ. เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺ-
กมนิทสฺสนเมตํ, อิมินานุกฺกเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ. ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ
วุตฺตํ โหติ. สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ.
อนงฺคณตฺตาเยว จ วิคตูปกฺกิเลเส. องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ. สุภาวิตตฺตา
มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วเส วตฺตมานํ หิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติ.
มุทุตฺตาเยว
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๐๘/๒๙๕  ๒ สี. อรูปจิตฺตสมงฺคิโน
จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ. มุทุญฺหิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ
สุทฺธนฺตมิว สุวณฺณํ. ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตาเยว. ยถาห "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ
เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหติ ยถยิทํ ภิกฺขเว
จิตฺตนฺ"ติ. ๑-
    เอเตสุ หิ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ิตตฺตา ิเต. ิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต อจเล
นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติ. มุทุกมฺมญฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิเต.
สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเต. สทฺธาปริคฺคหิตญฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน
น อิญฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ,
สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ, ปญฺาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ,
โอภาสปริคฺคหิตํ ๒- กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ
อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย.
    อปโร นโย:- จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธ.
วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต. ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานญฺจ
อภาเวน อนงฺคเณ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ, อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ
ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกธอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถ. อภิชฺฌาทีนญฺจ จิตฺตูปกฺกิเลสานํ
วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส. อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรน ๓-
เวทิตพฺพํ. วสีภาวปฺปตฺติยา ๔- มุทุภูเต. อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเย.
ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต, ยถา อาเนญฺชภาวํ
อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ิเตติ อตฺโถ. เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ ๕- จิตฺตํ
อภินีหารกฺขมํ โหติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย ปาทกํ ปทฏฺานภูตํ.
    อรูปมคฺคสมงฺคีติ ๖- อรูปสมาปตฺติยา คมนมคฺเคน อปริหีโน. ปปญฺจาเยว
ปปญฺจสงฺขาติ ตณฺหาทิปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๒/๔  ๒ ฉ.ม. โอภาสคตํ  ๓ ฉ.ม. องฺคณ..., ม.มู. ๑๒/๓๒
@๔ ฉ.ม. วสิปฺปตฺติยา  ๕ ฉ.ม. อฏฺงฺคสมนฺนาคเมน  ๖ ฉ.ม. อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติ
    [๑๑๐] เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส.
อุทาหุ อญฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา
อคฺคํ สุทฺธึ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อญฺมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกํ
จ วทนฺตีติ ปุจฺฉติ.
    เอตฺโต อรูปโตติ ๑- เอตสฺมา อรูปสมาปตฺติโต.
    [๑๑๑] เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา
ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธึ วทนฺติ. เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ
เตสญฺเว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติ. อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ
อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานา.
    ภวตชฺชิตาติ ภวโต ภีตา. วิภวํ อภินนฺทนฺตีติ อุจฺเฉทํ ปฏิจฺจ ตุสฺสนฺติ.
เต สตฺตสฺส สมนฺติ เต อุจฺเฉทวาทิโน ปุคฺคลสฺส สมํ อนุปฺปตฺตึ วทนฺติ. อุปสมนฺติ
อตีว สมํ. วูปสมนฺติ สนฺตึ. ๒- นิโรธนฺติ อนุปฺปาทํ. ปฏิปสฺสทฺธินฺติ
อนุปฺปตฺตึ. ๓-
    [๑๑๒] เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺิคติเก สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย
นิสฺสิตาติ ตฺวา. ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติ นิสฺสเย จ ตฺวา โส วีมํสี
ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิ. ตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ตฺวา วิมุตฺโต.
ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉติ. อปรามสนฺติ
อปรามสนฺโต. ปรามาสํ นาปชฺชนฺโตติ อตฺโถ.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
                   กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                            เอกาทสมํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโตติ  ๒ ฉ.ม. สนฺตํ  ๓ ฉ.ม. อปุนุปฺปตฺตึ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๓๕๒-๓๖๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=8151&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=8151&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=442
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=5617
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=6094
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=6094
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29