อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                             ขุทฺทกนิกาย
                          จูฬนิทฺเทสฏฺกถา
                             ------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                            ปารายนวคฺค
                     ๑. อชิตมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
                 ปารายนวคฺคสฺส ปเม อชิตสุตฺตนิทฺเทเส:-
              [๑] "เกนสฺสุ นิวุโต โลโก (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
                          เกนสฺสุ นปฺปกาสติ
                        กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ ๑-
                         กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺ"ติ
อชิตมาณวสฺส ปุจฺฉิเต ปมปเญฺห จ อุปรูปริ ปเญฺห จ นิทฺเทเสสุ จ วุตฺตญฺจ
อุตฺตานญฺจ วชฺเชตฺวา วิเสสเมว วกฺขาม. ตตฺถ นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโต.
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กึ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วเทสิ.
      อาวุโตติ อาวริโต. นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโต. โอผุโฏติ ๒- เหฏฺา
ปฏิจฺฉาทิโต. ปิหิโตติ อุปริภาเคน ฉาทิโต. ปฏิจฺฉนฺโนติ อวิวโฏ. ปฏิกุชฺชิโตติ
อโธมุขํ ฉาทิโต.
      นปฺปกาสตีติ นปฺปกาโส โหติ. นปฺปภาสตีติ าณปฺปภาสํ น กโรติ.
น ตปตีติ าณตปํ ๓- น กโรติ. น วิโรจตีติ าณวิโรจนํ น กโรติ. น
ายตีติ ๔- น ชานียติ. น ปญฺายตีติ นปฺปญฺายเต.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. พฺรูหิ   ๒ ฉ.ม. โอวุโตติ   ๓ ก. าโณภาสํ   ๔ ก. น สญฺายตีติ
      เกน ลิตฺโตติ เกน ลิมฺปิโต. ปลิตฺโต อุปลิตฺโตติ ๑- อุปสคฺเคน ปทํ
วฑฺฒิตํ. อาจิกฺขาหิ ๒- นิทฺเทสวเสน. เทเสหิ ๓- ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺเปหิ ๔-
เตน เตน ปกาเรน. อตฺถํ โพเธนฺโต ปฏฺเปหิ. ๕- ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส การณํ
ทสฺเสนฺโต วิวราหิ. ๖- พฺยญฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต วิภชาหิ. ๗- นิกฺกุชฺชิตภาวํ
คมฺภีรภาวญฺจ หริตฺวา โสตูนํ าณสฺส ปติฏฺ ชนยนฺโต อุตฺตานีกโรหิ. ๘-
สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺาณนฺธการํ วิธเมนฺโต ปกาเสหีติ ๙-
เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
      [๒] เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ มจฺฉริยเหตุ จ ปมาทเหตุ จ
นปฺปกาสติ. มจฺฉริยํ หิสฺส ทานาทีหิ คุเณหิ ปกาสิตุํ น เทติ, ปมาโท
สีลาทีหิ. ชปฺปาภิเลปนนฺติ ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏเลโป วิย มกฺกฏสฺส
อภิเลปนํ. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ.
      เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ รูปาทิธมฺมานํ. อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺายตีติ
ปมโต อุปฺปาโท ปญฺายติ. อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺายตีติ ภงฺคโต
นิรุชฺฌนํ ปญฺายติ. กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ กุสลากุสลวิปาโก กมฺมํ อมุญฺจิตฺวา
ปวตฺตนโต กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ วุจฺจติ. วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมนฺติ
กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา ิตตฺตา วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมนฺติ
วุจฺจติ. นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ ปญฺจโวกาเร รูปํ นามํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต
นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ วุจฺจติ. รูปสนฺนิสฺสิตํ นามนฺติ ปญฺจโวกาเร นามํ รูปํ
อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต รูปสนฺนิสฺสิตํ นามนฺติ วุจฺจติ.
      [๓] สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ สพฺเพสุ รูปาทิอายตเนสุ ตณฺหาทิกา
โสตา สนฺทนฺติ. กินฺนิวารณนฺติ เตสํ กึ อาวรณํ กา รกฺขา. สํวรํ พฺรูหีติ
ตํ เตสํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ พฺรูหิ. เอเตน สาวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติ. เกน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํลิตฺโต อุปลิตฺโตติ   ๒ ฉ.ม. อาจิกฺขสิ   ๓ ฉ.ม. เทเสสิ
@๔ ฉ.ม. ปญฺเปสิ   ๕ ฉ.ม. ปฏฺเปสิ     ๖ ฉ.ม. วิวรสิ
@๗ ฉ.ม. วิภชสิ     ๘ ฉ.ม. อุตฺตานีกโรสิ  ๙ ฉ.ม. ปกาเสสีติ
โสตา ปิถิยฺยเรติ ๑- เกน ธมฺเมน เอเต โสตา ปิถิยฺยนฺติ ๒- ปจฺฉิชฺชนฺติ.
เอเตน อนวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติ.
      สวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติ. อาสวนฺตีติ อโธคามิโน หุตฺวา สวนฺติ. สนฺทนฺตีติ
นิรนฺตรคามิโน หุตฺวา สนฺทมานา ปวตฺตนฺติ. ๓- ปวตฺตนฺตีติ ปุนปฺปุนํ
วตฺตนฺติ.
      [๔] สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนายุตฺตา กุสลากุสลธมฺมานํ คติโย
สมเนฺวสมานา สติ เตสํ โสตานํ นิวารณํ. โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมวาหํ
สตึ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ อธิปฺปาโย. ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ รูปาทีสุ ปน
อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปญฺาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิถิยฺยนฺติ.
      ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อุจฺฉิชฺชนฺติ. สมุทยญฺจาติ ปจฺจยญฺจ. อตฺถงฺคมญฺจาติ
อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนญฺจ อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วา. อสฺสาทญฺจาติ
อานิสํสญฺจ. อาทีนวญฺจาติ โทสญฺจ. นิสฺสรณญฺจาติ นิคฺคมนญฺจ.
      [๕] ปญฺา เจวาติ ปญฺหาคาถาย ยา จายํ ตยา วุตฺตา ปญฺา, ยา จ
   สติ, ยญฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ. เอตํ เม ปญฺหํ
ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ เอวํ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตํ นามรูปํ กตฺถ น ภวติ. วูปสมตีติ นิพฺพาติ.
อตฺถงฺคจฺฉตีติ อภาวํ คจฺฉติ. ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สนฺนิสีทติ.
      [๖] วิสฺสชฺชนคาถาย ปนสฺส ยสฺมา ปญฺาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ
คจฺฉนฺติ. ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตา. อยํ เหตฺถ ๔- สงฺเขปตฺโถ:- ยํ มํ ตฺวํ
อชิต เอตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ "กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี"ติ ยเทตํ ๕- ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ
อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตนฺเต วทามิ. ตสฺส ตสฺส หิ วิญฺาณสฺส นิโรเธน
สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺเถว วิญฺาณนิโรเธน นิรุชฺฌติ
@เชิงอรรถ: ๑ ปิธียเรติ, เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. ปิธียนฺติ, เอวมุปริปิ  ๓ ก. หุตฺวา สวนฺติ
@๔ ฉ.ม. อยเมตฺถ   ๕ ฉ.ม. ตเทตํ
เอตํ, ๑- ปจฺฉิมวิญฺาณนิโรธา ๒- ตสฺส ตสฺส นิโรโธ โหติ, ตํ นาติวตฺตตีติ
วุตฺตํ โหติ.
      โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธนาติ โสตาปตฺติ-
มคฺคสมฺปยุตฺตปญฺาย กุสลากุสลเจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อภพฺพุปฺปตฺติกวเสน
นิรุชฺฌเนน. ตตฺถ ทุวิโธ นิโรโธ อนุปาทินฺนกนิโรโธ อุปาทินฺนกนิโรโธติ.
โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ ปญฺจ
จิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติ, ตานิ รูปํ สมุฏฺาเปนฺติ. ตํ อนุปาทินฺนกรูปกฺขนฺโธ, ตานิ
จิตฺตานิ วิญฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาสญฺาสงฺขารา ตโย อรูปกฺขนฺธา.
ตตฺถ สเจ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, ตานิ ปญฺจ
จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺานํ ปาปุเณยฺยุํ. โสตาปตฺติมคฺโค ปน เนสํ
ปริยุฏฺานุปฺปตฺตึ วารยมาโน เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมาโน
อนุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นาม. สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ เทฺว
โทมนสฺสสหคตานีติ โอฬาริกกามราคพฺยาปาทวเสน ฉ จิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติ
อนาคามิมคฺเคน อณุสหคตกามราคพฺยาปาทวเสน ปน ตานิ เอว ฉ  จิตฺตานิ
นิรุชฺฌนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานิ อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ
ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติ. ตตฺถ  สเจ เตสํ อริยานํ เต มคฺคา อภาวิตา
อสฺสุ, ตานิ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺานํ ปาปุเณยฺยุํ. เต  ปน เตสํ
มคฺคา ปริยุฏฺานุปฺปตฺตึ วารยมานา เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมานา
อนุปาทินฺนกํ นิโรเธนฺติ นาม. เอวํ อนุปาทินฺนกนิโรโธ เวทิตพฺโพ.
      สเจ ปน โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, เปตฺวา
สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกกฺขนฺธปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย.
กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. ตีณิ สญฺโชนานิ ๓- ทิฏฺานุสโย
วิจิกิจฺฉานุสโยติ อิเม ปน ปญฺจ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ.
อิทานิ กุโต โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. เอวํ   ๒ ฉ.ม. วิญฺาณนิโรธา  ๓ ฉ.ม. สํโยชนานิ
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ  โสตาปตฺติมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นาม.
      สเจ สกทาคามิสฺส สกทาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, เปตฺวา เทฺว
ภเว ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. โอฬาริกานิ กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ โอฬาริโก กามราคานุสโย
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ.
อิทานิ กุโต สกทาคามิสฺส เทฺว ภเว เปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ สกทาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นาม.
      สเจ อนาคามิสฺส อนาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, เปตฺวา เอกํ
ภวํ ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ
อตฺถิตาย. อณุสหคตานิ กามราคปฏิฆสญฺโชนานิ อณุสหคโต กามราคานุสโย
ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ.
อิทานิ กุโต อนาคามิสฺส เอกํ ภวํ เปตฺวา ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ
ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อนาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน
อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นาม.
      สเจ อรหโต อรหตฺตมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, รูปารูปภเวสุ
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺย. กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตาย. รูปราโค
อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ
อิเม ปน อฏฺ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติ. อิทานิ กุโต
ขีณาสวสฺส ปุนพฺภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ. เอวํ อรหตฺตมคฺโค
อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นาม.
      โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวํ นิโรเธติ. สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสํ.
อนาคามิมคฺโค กามภวํ. อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวํ, สพฺพภเวปิ นิโรเธติ เอวาติ
วทนฺติ. เอวํ อุปาทินฺนกนิโรโธ เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ "อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส นิโรเธนา"ติ เอเตน อนุปาทินฺนกนิโรธํ
ทสฺเสติ. "เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติ อิมินา
ปน อุปาทินฺนกนิโรธํ ทสฺเสติ.
      ตตฺถ สตฺต ภเว เปตฺวาติ กามภวโต กามภวํ สํสรนฺตสฺส สตฺต
ภเว วชฺเชตฺวา. อนมตคฺเค สํสาเรติ:-
           "ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ      ธาตุอายตนาน จ
            อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา  `สํสาโร'ติ ปวุจฺจตี"ติ ๑-
เอวํ วณฺณิเต สํสารวฏฺเฏ. เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจาติ นมนลกฺขณํ
จตุกฺขนฺธสงฺขาตํ นามญฺจ รุปฺปนลกฺขณํ ภูโตปาทายสงฺขาตํ รูปญฺจ เอเต
ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตสฺมึ โสตาปตฺติมคฺเค เอเต
นามรูปธมฺมา อภพฺพุปฺปตฺติกวเสน นิโรธํ คจฺฉนฺติ. สกทาคามิมคฺคาเณนาติ
เอตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค
สกทาคามิมคฺโค. เตน มคฺเคน สมฺปยุตฺตาเณน. เทฺว ภเว เปตฺวาติ
กามธาตุยาเยว ปฏิสนฺธิวเสน เทฺว ภเว วชฺเชตฺวา. ปญฺจสุ ภเวสูติ ตทวสิฏฺเสุ
ปญฺจสุ ภเวสุ. เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺถ สกทาคามิมคฺเค ๒- เอเต ธมฺมา
วุตฺตนเยน นิรุชฺฌนฺติ. เอกํ ภวํ เปตฺวาติ อุกฺกฏฺวเสน รูปธาตุยา วา
อรูปธาตุยา วา เอกํ ภวํ วชฺเชตฺวา. รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ ทุติยกภเว
รูปธาตุยา เจว อรูปธาตุยา จ. นามญฺจ รูปญฺจาติ เอตฺถ รูปภเว นามรูปํ,
อรูปภเว นามเมว. เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺถ อนาคามิมคฺเค ๒- เอเต
นามรูปธมฺมา วุตฺตนเยน นิรุชฺฌนฺติ.
      อรหโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา "อรหา"ติ ลทฺธนามสฺส ขีณาสวสฺส.
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ ทุวิธา หิ นิพฺพานธาตุ สอุปาทิเสสา จ
อนุปาทิเสสา จ. ตตฺถ อุปาทียติ "อหํ มมา"ติ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ,
ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปาทิเยว เสโส อวสิฏฺโ อุปาทิเสโส, สห
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๑๔๕ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๑, มโน. ปู. ๒/๔๓๕, อุทาน.
@อ. ๓/๒๘๙, อิติวุตฺตก. อ. ๑๔/๖๖ ปฏิ.สํ.อ. ๒/๑๘ (พม่า)    ๒ ก....มคฺเคน
อุปาทิเสเสน วตฺตตีติ สอุปาทิเสสา. นตฺเถตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา.
อยํ ปน อนุปาทิเสสา, ๑- ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา. ปรินิพฺพายนฺตสฺสาติ
นิรินฺธนสฺส วิย ชาตเวทสฺส นิพฺพายนฺตสฺส อปฺปวตฺตํ ปวิสนฺตสฺส. จริมวิญฺาณสฺส
นิโรเธนาติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรธวเสน. ตโย จริมา ภวจริโม
ฌานจริโม จุติจริโมติ. ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ,
รูปารูปภเวสุ นปฺปวตฺตนฺติ. ตสฺมา โส ภวจริโม. ฌาเนสุ  ปุริมชฺฌานตฺตเยว
ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ. ตสฺมา โส ฌานจริโม. เย ปน จุติจิตฺตสฺส
ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สหุปฺปนฺนา, เต จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ. อยํ ๒-
จุติจริโม นาม. อยํ อิธ จริโมติ อธิปฺเปโต. เย หิ เกจิ พุทฺธา วา
ปจฺเจกพุทฺธา วา อริยสาวกา วา อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย สพฺเพ
ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ กโรนฺติ. ตสฺมา จริมวิญฺาณสฺส
นิโรเธนาติ จุติจิตฺตสฺส นิโรเธนาติ อตฺโถ.
      ปญฺา จ สติ จ นามญฺจาติ เอเตหิ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ คหณํ
ปจฺเจตพฺพํ. รูปญฺจาติ เอเตน จตุนฺนํ มหาภูตานํ จตุวีสติอุปาทายรูปานญฺจ
คหณํ ปจฺเจตพฺพํ. อิทานิ ตสฺส นิรุชฺฌนูปายํ ทสฺเสนฺโต "วิญฺาณสฺส
นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี"ติ อาห. ตตฺถ วิญฺาณนฺติ จริมวิญฺาณมฺปิ
อภิสงฺขารวิญฺาณมฺปิ. อภิสงฺขารวิญฺาณสฺส ปหีนนิโรเธน เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ
นิรุชฺฌติ ทีปสิขา วิย อปณฺณตฺติกภาวํ ยาติ, จริมวิญฺาณสฺส อนุปฺปาทปจฺจยตฺตา
อนุปฺปาทนิโรเธน อนุปฺปาทวเสเนว อุปรุชฺฌตีติ. ๓-
      [๗] เอตฺตาวตา จ "ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺ"ติ อิมินา ปกาสิตํ ทุกฺขสจฺจํ,
"ยานิ โสตานี"ติ อิมินา สมุทยสจฺจํ, "ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ อิมินา มคฺคสจฺจํ,
"อเสสํ อุปรุชฺฌตี"ติ อิมินา นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สุตฺวาปิ
อริยภูมึ อนธิคโต. ปุน เสกฺขาเสกฺขปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส"ติ
คาถมาห. ตตฺถ สงฺขาตธมฺมาติ อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสิตธมฺมา, อรหนฺตานเมตํ
อธิวจนํ. เสกฺขาติ สีลาทีนิ สิกฺขมานา อวเสสา อริยปุคฺคลา. ปุถูติ พหู
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปน อนุปาทิเสสาติ น ทิสฺสนฺติ  ๒ ฉ.ม. โส   ๓ สุ.วิ. ๑/๓๒๗
สตฺตชนา. เตสํ เม นิปโก อิริยํ ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ เตสํ เม เสกฺขาเสกฺขานํ
นิปโก ปณฺฑิโต ตฺวํ ปุฏฺโ ปฏิปตฺตึ ปพฺรูหิ. ๑-
      เตสํ ขนฺธา สงฺขาตาติ เตสํ ปญฺจกฺขนฺธา อปฺปฏิสนฺธิกํ กตฺวา เทสิตา, ๒-
สงฺเขปํ กตฺวา ปิตา วา. ธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย. อิริยนฺติ ปโยคํ. จริยนฺติ
กิริยํ. วุตฺตินฺติ. ปวตฺตึ อาจรนฺติ จรณํ. โคจรนฺติ ปจฺจยํ. วิหารนฺติ
อิริยาปถปฺปวตฺตนํ. ปฏิปทนฺติ วิปสฺสนํ.
      [๘] อถสฺส ภควา ยสฺมา เสกฺเขน กามจฺฉนฺทนีวรณํ อาทึ กตฺวา
สพฺพกิเลสา ปหาตพฺพา เอว, ตสฺมา "กาเมสู"ติ อุปฑฺฒคาถาย เสกฺขปฏิปทํ
ทสฺเสสิ. ๓- ตสฺสตฺโถ:- วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน นาภิคิชฺเฌยฺย, กายทุจฺจริตาทโย
จ มนโส  อาวิลภาวกเร ธมฺเม ปชหนฺโต มนสา อนาวิโล สิยาติ. ยสฺมา ปน
อเสกฺโข อนิจฺจาทิวเสน สพฺพสงฺขาราทีนํ ปริตุลิตตฺตา กุสโล สพฺพธมฺเมสุ
กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ จ สโต สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุภาวํ ปตฺโต
หุตฺวา สพฺพอิริยาปเถสุ ปริพฺพชติ, ตสฺมา "กุสโล"ติ อุปฑฺฒคาถาย
อเสกฺขปฏิปทํ ทสฺเสติ.
      นาภิคิชฺเฌยฺยาติ เคธํ นาปชฺเชยฺย. น ปลิคิชฺเฌยฺยาติ โลภํ นาปชฺเชยฺย.
น ปลิพุชฺเฌยฺยาติ ๔- โลภวเสน น อลฺลีเยยฺย.
      อาวิลกเร กิเลเส ปชเหยฺยาติ จิตฺตาลุฬกเร อุปตาปสงฺขาเต กิเลเส
ปชเหยฺย.
      สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ นิพฺพานํ อนฺโตกริตฺวา วุตฺตํ. ยํ กิญฺจิ
สมุทยธมฺมนฺติ ยํ กิญฺจิ สปฺปจฺจยสภาวํ.
      สห คาถาปริโยสานาติ คาถาวสาเนเนว สทฺธึ. เย เต พฺราหฺมเณน
สทฺธึ เอกจฺฉนฺทาติ เย เอเต อชิตมาณเวน กลฺยาณจฺฉนฺเทน เอกชฺฌาสยา.
เอกปฺปโยคาติ กายวจีมโนปโยเคหิ เอกปฺปโยคา. เอกาธิปฺปายาติ เอโก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. พฺรูหิ   ๒ ก. เขปิตา    ๓ ฉ.ม. ทสฺเสติ   ๔ ฉ.ม. น ปลิพุนฺเธยฺยาติ
อธิปฺปาโย รุจิ เอเตสนฺติ เอกาธิปฺปายา, เอกรุจิกาติ อตฺโถ. เอกวาสนวาสิตาติ
อตีตพุทฺธสาสเน เตน สทฺธึ ภาวิตภาวนา. อเนกปาณสหสฺสานนฺติ อเนเกสํ
เทวมนุสฺสสงฺขาตานํ ปาณสหสฺสานํ. วิรชํ วีตมลนฺติ ราคาทิรชวิรหิตํ
ราคาทิมลวิรหิตญฺจ.
      ธมฺมจกฺขุนฺติ อิธ โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. อญฺตฺถ เหฏฺามคฺคตฺตยํ.
ตสฺส อุปฺปตฺติการณทสฺสนตฺถํ "ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ
อาห. ตํ หิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ
อุปฺปชฺชติ. ตสฺส จ ๑- พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ
ตสฺส จ อชิตพฺราหฺมณสฺส อนฺเตวาสิกสหสฺสสฺส จ ๒- ตณฺหาทีหิ อคฺคเหตฺวา
กามาสวาทีหิ มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ วิมุจฺจมานํ ผลกฺขเณ วิมุจฺจิ.  สห อรหตฺตปฺปตฺตาติ
อรหตฺตปฺปตฺติยา จ สเหว อายสฺมโต อชิตสฺส จ อนฺเตวาสิกสหสฺสสฺส
อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุอาทโย อนฺตรธายึสุ. สพฺเพว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา
ทฺวงฺคุลเกสา เอหิภิกฺขู หุตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา ปญฺชลิกา นิสีทึสุ.
ปาฬิยํ ปน อชิตตฺเถโรว ปญฺายติ. ตตฺถ อนฺวตฺถปฏิปตฺติยาติ สยํ
ปจฺจาสีสิตลทฺธปฏิปตฺติยา, ๓- นิพฺพานํ ลทฺธภาเวนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ
ปากฏเมว. เอวํ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย
                   อชิตมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                              ปมํ.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๑-๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=1&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=57
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=170
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=143
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=143
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30