อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                   ๑๔. โปสาลมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
      [๘๑] จุทฺทสเม โปสาลสุตฺเต:- โย อตีตํ อาทิสตีติ โย ภควา
อตฺตโน จ ปเรสญฺจ "เอกมฺปิ ชาตินฺ"ติอาทิเภทํ อตีตํ อาทิสติ.
      เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลกํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ
ขนฺธสนฺตานํ. เอส นโย เทฺวปิ ชาติโยติอาทีสุ. อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ
ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, ตทา สพฺเพสํ พฺรหฺมโลเก สนฺนิปตนโต. ๑-
วิวฏฺฏมาโน ๒- กปฺโป วิวฏฺฏกปฺโป, ตทา พฺรหฺมโลกโต สตฺตานํ วิวฏฺฏนโต. ตตฺถ
สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺายี คหิโต โหติ ตมฺมูลกตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺายี.
เอวํ หิ สติ ยานิ ตานิ. "จตฺตารีมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิ,
กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายี"ติ ๓-
วุตฺตานิ, ตานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ. สํวฏฺฏกปฺเป วิวฏฺฏกปฺเปติ จ กปฺปสฺส
อทฺธํ คเหตฺวา วุตฺตํ. สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเปติ สกลกปฺปํ คเหตฺวา วุตฺตํ. กถํ
อนุสฺสรตีติ เจ? อมุตฺราสินฺติอาทินา นเยน. ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ
สํวฏฺฏกปฺเป อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยา วา คติยา วา วิญฺาณฏฺิติยา วา
สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา อาสึ. เอวนฺนาโมติ ติสฺโส วา ปุสฺโส ๔- วา.
เอวํโคตฺโตติ กจฺจาโน วา กสฺสโป วา. อิทมสฺส อตีตภเว อตฺตโน
นามโคตฺตานุสฺสรณวเสน วุตฺตํ. สเจ ปน ตสฺมึ กาเล อตฺตโน วณฺณสมฺปตฺตึ
วา ลูขปฺปณีตชีวิตภาวํ วา สุขทุกฺขพหุลตํ วา อปฺปายุกทีฆายุกภาวํ วา
อนุสฺสริตุกาโม, ตมฺปิ อนุสฺสรติเยว. เตนาห "เอวํวณฺโณ เอวมายุปริยนฺโต"ติ.
ตตฺถ เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา. เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร
วา ปวตฺตผลโภชโน วา. เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ
สามิสนิรามิสาทิปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที. เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ
วสฺสสตปรมาณายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิสนฺธิวตฺตนโต     ๒ ฉ.ม. วฑฺฒมาโน
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๕๖/๑๖๒       ๔ ฉ.ม. ผุสฺโส
      โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส อหํ ตโต ภวโต โยนิโต
คติโต วิญฺาณฏฺิติโต สตฺตาวาสโต สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ
นาม ภเว โยนิยา คติยา วิญฺาณฏฺิติยา สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา
อุทปาทึ. ตตฺราปาสินฺติ อถ วา ๑- ตตฺราปิ ภเว โยนิยา คติยา วิญฺาณฏฺิติยา
สตฺตาวาเส สตฺตนิกาเย วา ปุน อโหสึ. เอวนฺนาโมติอาทิ วุตฺตนยเมว.
      อปิจ:- ยสฺมา อมุตฺราสินฺติ อิทํ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตสฺส ยาวทิจฺฉกํ
อนุสฺสรณํ. โส ตโต จุโตติ ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ. ตสฺมา อิธูปปนฺโนติ
อิมิสฺสา อิธูปปตฺติยา อนนฺตรเมวสฺส อุปปติฏฺานํ สนฺธาย อมุตฺร อุทปาทินฺติ
อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺราปาสินฺติ เอวมาทิ ปนสฺส ตตฺรา อิมิสฺสา
อุปปตฺติยา อนฺตเร อุปปตฺติฏฺาเน นามโคตฺตาทีนํ อนุสฺสรณทสฺสนฏฺ วุตฺตํ.
โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ สฺวาหํ ตโต อนนฺตรูปาปตฺติฏฺานโต จุโต อิธ
อมุกสฺมึ นาม ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺโต.
      อิตีติ เอวํ. สาการํ สอุทฺเทสนฺติ นามโคตฺตวเสน สอุทฺเทสํ, วณฺณาทิวเสน
สาการํ. นามโคตฺเตน หิ สตฺโต "ติสฺโส กสฺสโป"ติ อุทฺทิสิยติ,
วณฺณาทีหิ "สาโม โอทาโต"ติ นานตฺตโต ปญฺายติ. ตสฺมา นามโคตฺตํ
อุทฺเทโส, อิตเร อาการาติ. ปุพฺเพนิวาสนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุฏฺกฺขนฺธา
ปุพฺเพนิวาโส. นิวุฏฺาติ อชฺฌาวุฏฺา อนุภูตา ๒- อตฺตโน สนฺตาเน
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา, นิวุฏฺธมฺมา วา. นิวุฏฺาติ โคจรนิวาเสน นิวุฏฺา,
อตฺตโน วิญฺาเณน วิญฺาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺาเณน วิญฺาตาปิ วา
ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ. เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ. ตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ
กเถติ. ปเรสํ อตีตนฺติ อญฺเสํ ปรปุคฺคลานํ ปุพฺเพนิวาสํ เอกมฺปิ ชาตินฺติอาทินา
นเยน อาทิสติ. ๓-
      มหาปทานิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาปุริสานํ อปทานนิยุตฺตํ มหาปทานสุตฺตํ. ๔-
มหาสุทสฺสนิยนฺติ มหาสุทสฺสนสฺส สมฺปตฺติยุตฺตํ มหาสุทสฺสนสุตฺตํ. ๕-
มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตนฺติ มหาโควินฺทพฺราหฺมณสฺส อปทานนิยุตฺตํ
มหาโควินฺทสุตฺตํ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อถ   ๒ ฉ.ม. อนุภูโต   ๓ วิ.อ. ๑/๑๘๐, วิสุทฺธิ. ๒/๒๕๓ (สฺยา)
@๔ ที.มหา. ๑๐/๑/๑   ๕ ที. มหา. ๑๐/๒๔๑   ๖ ที. มหา. ๑๐/๒๙๓/๑๘๙
มาฆเทวิยสุตฺตนฺตนฺติ มฆเทวสฺส รญฺโ อปทานนิยุตฺตํ มฆเทวสุตฺตํ. ๑-
สตานุสาริาณํ โหตีติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติสมฺปยุตฺตาณํ โหติ.
      ยาวตกํ อากงฺขตีติ ยตฺตกํ าตุํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ ชานิสฺสามีติ าณํ
เปเสสิ. อถสฺส ทุพฺพลปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทนาราโจ วิย อปฺปฏิหตํ อนิวาริตํ
าณํ คจฺฉติ. เตน ยาวตกํ อากงฺขติ, ตาวตกํ อนุสฺสรติ. โพธิชนฺติ โพธิยา
มูเล ชาตํ. าณํ อุปฺปชฺชตีติ จตุมคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ. อยมนฺติมา ชาตีติ
เตน าเณน ชาติมูลสฺส ปหีนตฺตา ปุน "อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ
ปุนพฺภโว"ติ ๒- อปรมฺปิ าณํ อุปฺปชฺชติ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนฺติ เอตฺถ
อุปริ "สตฺตานนฺ"ติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนฺติ
โยเชตพฺพํ. ปรานิ จ อปรานิ จ "ปราปรานี"ติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน
โรการํ กตฺวา "ปโรปรานี"ติ วุจฺจติ. ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ,
ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ
อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส าณํ
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวาณนฺติ อตฺโถ.
"อินฺทฺริยวโรวริยตฺตาณนฺ"ติปิ ปาโ, วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ.
วโรวริยานํ ภาโว วโรวริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อวริยานีติ จ อุตฺตมานีติ อตฺโถ.
อถ วา:- ปรานิ จ โอปรานิ จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ
โยเชตพฺพํ. โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ
"ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา"ติอาทีสุ วิย. ๓- "อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต
าณนฺ"ติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโ. ๔-
      ตถาคตสฺสาติ ยถา วิปสฺสิอาทโย ปุพฺพกา อิสโย อาคตา, ตถา
อาคตสฺส. ยถา จ เต คตา, ตถา คตสฺส. ตถาคตพลนฺติ, อญฺเหิ
อสาธารณํ ตถาคตสฺเสว พลํ. ยถา วา ปุพฺพพุทฺธานํ พลํ ปุญฺุสฺสยสมฺปตฺติยา
อาคตํ, ตถา อาคตพลนฺติปิ อตฺโถ. ตตฺถ ทุวิธํ ตถาคตสฺส พลํ กายพลญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.ม. ๑๓/๓๐๘-๑๕/๒๘๘-๙๖     ๒ ที. มหา. ๑๐/๓๑/๑๓
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๕/๗, ขุ.สุ. ๒๕/๔๘๐/๔๒๔    ๔ ปฏิสํ.อ. ๑/๖๒
าณพลญฺจ. เตสุ กายพลํ หตฺถิกุลานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ
โปราเณหิ:-
          "กาฬาวกญฺจ คงฺเคยฺยํ     ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ
           คนฺธมงฺคลเหมญฺจ        อุโปสถจฺฉทฺทนฺติเม ทสา"ติ. ๑-
       ยเทตํ ปกติหตฺถิคฺคณนาย หตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส ปุริสคณนาย ทสนฺนํ
ปุริสโกฏิสหสฺสานํ พลํ โหติ, อิทํ ตาว ตถาคตสฺส กายพลํ. าณพลํ ปน
มหาสีหนาเท ๒- อาคตํ ทสพลาณํ จตุเวสารชฺชาณํ อฏฺสุ ปริสาสุ
อกมฺปนาณํ จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ สํยุตฺตเก ๓-
อาคตานิ เตสตฺตติ าณานิ สตฺตสตฺตติ าณานิ เอวํ อญฺานิปิ อเนกานิ
าณสหสฺสานิ, เอตํ าณพลํ นาม. อิธาปิ าณพลเมว อธิปฺเปตํ,
าณญฺหิ อกมฺปิยฏฺเน อุปตฺถมฺภกฏฺเน จ พลนฺติ ๔- วุตฺตํ.
      สตฺตานํ อาสยานุสเย าณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน
สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
             "รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา
         ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจติ.
         เวทนาย. สญฺาย. สงฺขาเรสุ. วิญฺาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค
         ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา
         `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๕-
      อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา "นามมตฺตเมตนฺ"ติ อิจฺฉนฺติ.
เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สตฺตโยเคน ๖- สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํ สตฺตานํ
อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิยา วา
กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส จิตฺตสนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ.
สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ
อธิวจนํ. อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโย. ชาติคฺคหเณน จ
@เชิงอรรถ: ๑ ป.สู. ๑/๓๔๖, สา. ป. ๒/๕๐, มโน. ปู. ๓/๓๒๕, อภิ.อ. ๒/๔๒๕, อุทาน.
@อ. ๔๓๐   ๒ ม.มู. ๑๒/๑๔๖-๖๒/๑๐๕-๒๖   ๓ สํ.นิ. ๑๖/๓๔/๕๘
@๔ อภิ.อ. ๒/๔๒๖   ๕ สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓      ๖ ฉ.ม. สตฺรโยเคน
ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา,
ตสฺมา อุทฺเทเส จริตาธิมุตฺตีสุ าณานิ อาสยานุสยาเณเนว สงฺคเหตฺวา
"อาสยานุสเย าณนฺ"ติ วุตฺตํ.
      ยมกปาฏิหีเร าณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ
อจริมํ สกึเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต
ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํ.
      มหากรุณาสมาปตฺติยา าณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ
หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ วินาเสตีติ กรุณา,
กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน
กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ
สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ, ตสฺสํ
มหากรุณาสมาปตฺติยํ. ตํ สมฺปยุตฺตํ วา าณํ.
      สพฺพญฺุตญฺาณํ อนาวรณาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ
สพฺพํ อญฺาสีติ สพฺพญฺู, ตสฺส ภาโว สพฺพญฺุตา, สพฺพญฺุตา เอว
าณํ สพฺพญฺุตญฺาณํ. สพฺพญฺุตญฺาณนฺติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ กตฺวา
สพฺพญฺุตญฺาณนฺติ ๑- วุตฺตํ. สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร
ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ
นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ ตเทว อนาวรณาณนฺติ วุจฺจติ. ๒-
      สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณาณนฺติ เอตฺถ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ
อสงฺคํ สงฺควิรหิตํ อปฺปฏิหตํ ปฏิปกฺขวิรหิตํ หุตฺวา ปวตฺตํ อาวรณวิรหิตํ าณํ.
      อนาคตมฺปิ อาทิสตีติ:-
         "อิมสฺมึ ภทฺทเก กปฺเป       ตโย อาสึสุ นายกา
          อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ        เมตฺเตยฺโย จาปิ เหสฺสตี"ติ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สพฺพญฺุตา เอว าณํ สพฺพญฺุตาาณนฺติ วตฺตพฺเพ สพฺพญฺุตญฺาณนฺติ
@๒ ปฏิสํ. อ. ๑/๖๔
            "อสีติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ภิกฺขเว มนุสฺเสสุ เมตฺเตยฺโย
         นาม ภควา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
         วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน"ติ จ ๑-:-
            "อถ โข ภิกฺขเว สงฺโข นาม ราชา โย โส ยูโป  รญฺา
         มหาปนาเทน การาปิโต, ตํ ยูปํ อุสฺสาเปตฺวา อชฺฌาวสิตฺวา
         ธํเสตฺวา ๒- วิสฺสชฺชิตฺวา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ
         ทานํ ทตฺวา เมตฺเตยฺยสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         สนฺติเก เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา
         อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสตี"ติ จ:-
            "อนาคเต อฏฺิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ จ,
      "สุมนิสฺสโร นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ๓- ภวิสฺสตี"ติ จ อาทินา นเยน
เทวทตฺตาทีนํ อนาคตํ อาจิกฺขติ. ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสตีติ อิทํ ปากฏเมว.
      [๘๒] วิภูตรูปสญฺิสฺสาติ สมติกฺกนฺตรูปสญฺิสฺส. สพฺพกายปฺปหายิโนติ
ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน สพฺพรูปกายปฺปหายิโน, ปหีนรูปภวปฏิสนฺธิกสฺสาติ
อธิปฺปาโย. นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโตติ วิญฺาณาภาวทสฺสเนน "นตฺถิ กิญฺจี"ติ
ปสฺสโต, อากิญฺจญฺายตนลาภิโนติ วุตฺตํ โหติ. าณํ สกฺกานุปุจฺฉามีติ
สกฺกาติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาห. ตสฺส ปุคฺคลสฺส าณํ ปุจฺฉามิ, กีทิสํ ๔-
อิจฺฉิตพฺพนฺติ. กถํ เนยฺโยติ กถญฺจ, โส เนตพฺโพ, กถมสฺส อุตฺตริาณํ
อุปฺปาเทตพฺพนฺติ.
      กตมา รูปสญฺาติ เอตฺถ รูปสญฺาติ สญฺาสีเสน วุตฺตํ
รูปาวจรชฺฌานญฺเจว ตทาลมฺพนญฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ
"รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ. ๕- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ
สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๖- ตสฺมา อิธ รูเป สญฺา รูปสญฺาติ เอวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๑/๑๐๖/๖๔   ๒ ฉ.ม. ตํ ทตฺวา  ๓ ม. สุมนิสฺจโร นาม ปจฺเจกพุทฺโธ
@๔ ก. ปุจฺฉามีติ กถํ   ๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖. ปฏิสํ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
@๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๒๔/๖๙
สญฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ สญฺา อสฺสาติ รูปสญฺา, รูปมสฺส
นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปวีกสิณาทิเภทสส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิธ ปน กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสฌานสงฺขาตา รูปสญฺา เอว
อธิปฺเปตา. รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส วาติ รูปาวจรกุสลชฺฌานสมาปตฺตึ
สมาปนฺนสฺส. อุปปนฺนสฺส วาติ วิปากชฺฌานวเสน ตสฺมึ ภเว อุปปนฺนสฺส.
ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว กิริยชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
สุขํ อุปฺปาเทตฺวา วิหรนฺตสฺส. อรูปสมาปตฺติโยติ อากาสานญฺจายตนาทีนิ.
ปฏิลทฺธสฺสาติ อุปฺปาเทตฺวา ิตสฺส. รูปสญฺา วิภูตา โหนฺตีติ รูปสญฺา อปคตา
โหนฺติ. วิคตาติ วินาสิตา. "อภาวิตา"ติปิ ๑- ปาโ, สุนฺทโร.
      ตทงฺคสมติกฺกมาติ ตทงฺคปฺปหานวเสน อติกฺกเมน. วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน
ปหีโนติ อรูปชฺฌานปฏิลาเภน วิกฺขมฺภเนน ปหีโน. ตสฺส รูปกาโยติ ตสฺส
อรูปสมาปตฺติลาภิโน อรูปปุคฺคลสฺส ๒- รูปาวจรกาโย.
      อากิญฺจญฺายตนนฺติ เอตฺถ นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส
ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺ,
อากาสานญฺจายตนวิญฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ อากิญฺจญฺ อธิฏฺานฏฺเน
อิมิสฺสา สญฺาย อายตนนฺติ อากิญฺจญฺายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺาณา-
ปคมารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. วิญฺาณญฺจายตนสมาปตฺตึ สโต
สมาปชฺชิตฺวาติ  ตํ วิญฺาณญฺจายตนํ สโตการี หุตฺวา สมาปชฺชิตฺวา. สโต
วุฏฺหิตฺวาติ สโตการี หุตฺวา ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺาย. ตญฺเว วิญฺาณนฺติ
ตํ อากาเส ปวตฺติตํ มหคฺคตวิญฺาณํ. อภาเวตีติ วินาเสติ. วิภาเวตีติ
วิวิธา  วินาเสติ. ๓- อนฺตรธาเปตีติ อทสฺสนํ คเมติ.
      กถํ โส เนตพฺโพติ โส ปุคฺคโล เกน ปกาเรน ชานิตพฺโพ.
วิเนตพฺโพติ นานาวิเธน ชานิตพฺโพ. อนุเนตพฺโพติ ปุนปฺปุนํ จิตฺเตน กถํ
คมยิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วิภาวิตาติปิ   ๒ ก. ปุคฺคลสฺส   ๓ สี. วิทฺธํเสติ, ฉ.ม. นาเสติ
      [๘๓] อถสฺส ภควา ตาทิเส ปุคฺคเล อตฺตโน อปฺปฏิหตาณตฺตํ
ปกาเสตฺวา ตํ าณํ พฺยากาตุํ คาถมาห. ตตฺถ วิญฺาณฏฺิติโย สพฺพา,
อภิชานํ ตถาคโตติ อภิสงฺขารวเสน จตสฺโส ปฏิสนฺธิวเสน สตฺตาติ เอวํ
สพฺพา วิญฺาณฏฺิติโย อภิชานนฺโต ตถาคโต, ติฏฺนฺตเมนํ ชานาตีติ
กมฺมาภิสงฺขารวเสน ๑- ติฏฺนฺตเมตํ ๒- ปุคฺคลํ ชานาติ "อายตึ อยํ เอวํคติโก
ภวิสฺสตี"ติ ธิมุตฺตนฺติ อากิญฺจญฺายตนาทีสุ อธิมุตฺตํ. ตปฺปรายนนฺติ ตมฺมยํ.
      วิญฺาณฏฺิติโยติ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส านานิ สวิญฺาณกา ขนฺธา
เอว. ตตฺถ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถ.
อปริมาเณสุปิ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เทฺวปิ
เอกสทิสา นตฺถิ. เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺาเนน วา สทิสา
โหนฺติ. เตปิ อาโลกิตวิโลกิตาทีหิ วิสทิสาว โหนฺติ. ตสฺมา "นานตฺตกายา"ติ
วุตฺตา. ปฏิสนฺธิสญฺา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทุเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติ.
ตสฺมา "นานตฺตสญฺิโน"ติ วุตฺตา. เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา.
เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณ. สญฺา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ
ทุเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา น โหติ. เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา
ปุนพฺพสุมาตา ยกฺขินี ปิยงฺกรมาตา ผุสฺสมิตฺตา ๓- ธมฺมคุตฺตาติ ๔- เอวมาทโย
อญฺเ จ เวมานิกา เปตา. เอเตสํ หิ โอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว
กิสถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวเสน
สญฺาปิ. เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา. กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา
ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติ. เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข
สุขิตา โหนฺติ, ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตา. เย
ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิย.
      พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโน. ปมาภินิพฺพตฺตาติ
เต สพฺเพปิ ปมชฺฌาเนน นิพฺพตฺตา. พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กมฺมาภิชานวเสน   ๒ ฉ.ม. ติฏฺเมตํ  ๓ ก. ปุสฺส....  ๔ ก. ธมฺมภูตาติ
ปริตฺเตน. พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, กาโยว ๑- เนสํ วิปฺผาริกตโร โหติ.
มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, กาโย ปน เนสํ อติวิปฺผาริกตโร โหติ. อิติ เต
กายสฺส นานตฺตา, ปมชฺฌานวเสน สญฺาย เอกตฺตา นานตฺตกายา
เอกตฺตสญฺิโนติ วุตฺตา. ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา. นิรเยสุ
หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ  อฑฺฒโยชนํ, เกสญฺจิ ติคาวุตํ อตฺตภาโว โหติ,
เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโต. ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา โหนฺติ,
เกจิ มหนฺตา. เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ
สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณา. ตถา กาลกญฺจิกา อสุรา. อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺิกเปตา
นาม สฏฺิโยชนิกาปิ โหนฺติ. สญฺา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว
โหติ. อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺิโนติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.
      อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา
ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสรตีติ อาภสฺสรา. เตสุ ปญฺจกนเย ทุติยตติยฌานทฺวยํ
ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ. มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา
อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ. ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา
นาม โหนฺติ. อิธ ปน อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน สพฺเพว คหิตา. สพฺเพสํ
หิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สญฺา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา จ
อวิตกฺกอวิจารา จาติ นานา.
      สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา, วิกิณฺณา. ๒- สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน
เอกคฺฆนาติ อตฺโถ. เอเตสํ หิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา อาภา
คจฺฉตีติ. จตุกฺกนเย ตติยสฺส ปญฺจกนเย จตุตฺถสฺส ๓- ปริตฺตมชฺฌิมปฺปณีตสฺส
ฌานสฺส วเสน ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ.
อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺาย เอกตฺตสญฺิโน
จาติ เวทิตพฺพา. เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺาณฏฺิติเมว ภชนฺติ. อสญฺสตฺตา
วิญฺาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ ปน คจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. กาโย จ     ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ    ๓ ฉ.ม. จตุกฺกสฺส
      สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ิตา, น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ
อสงฺเขฺยยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติ. โสฬสกปฺปสหสฺสพฺภนฺตเร
พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสฺส ๑- ภควโต
ขนฺธาวารสทิสา โหนฺติ. ตสฺมา เนว วิญฺาณฏฺิตึ, น จ สตฺตาวาสํ ภชนฺติ.
มหาสิวตฺเถโร ปน "น โข ปน โส สาริปุตฺต อาวาโส สุลภรูโป, มยา
อนวุฏฺปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหีติ
อิมินา สุตฺเตน ๒- สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺาณฏฺิตึ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺตี"ติ
วทติ, ตํ อปฺปฏิพาหิตตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺาตํ. ๓-
      สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมาติ เอตฺถ สพฺพโสติ สพฺพากาเรน, สพฺพาสํ วา
อนวเสสานนฺติ อตฺโถ. รูปสญฺานนฺติ สญฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานานญฺเจว
ตทารมฺมณานญฺจ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ
ปสฺสตี"ติอาทีสุ. ๔- ตสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ
สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๕- ตสฺมา อิธ "รูเป สญฺา รูปสญฺา"ติ เอวํ
สญฺาสีเสน วุตฺตรูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํ. รูปํ สญฺา อสฺสาติ รูปสญฺา,
รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ปวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ
อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
      สมติกฺกมาติ วิราคา นิโรธา จ. กึ วุตฺตํ โหติ? เอตาสํ กุสลวิปากกิริยาวเสน
ปญฺจทสนฺนํ ฌานสงฺขาตานํ รูปสญฺานํ เอเตสญฺจ ปวีกสิณาทิวเสน อฏฺนฺนํ
อารมฺมณสงฺขาตานํ รูปสญฺานํ สพฺพากาเรน อนวเสสานํ วา วิราคา จ นิโรธา จ
วิราคเหตุ เจว นิโรธเหตุ จ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. น หิ สกฺกา
สพฺพโส อนติกฺกนฺตรูปสญฺเน เอตํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุนฺติ. ตตฺถ ยสฺมา อารมฺมเณ
อวิรตฺตสฺส สญฺาสมติกฺกโม น โหติ, สมติกฺกนฺตาสุ จ สญฺาสุ อารมฺมณํ
สมติกฺกนฺตเมว โหติ. ตสฺมา อารมฺมณสมติกฺกมํ อวตฺวา:-
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๑๐-๒๔/๑๐-๒๐, สํ. มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗-๗๐, ขุ.
@ปฏิ. ๓๑/๓๙-๔๑/๓๗๒-๗๗     ๒ ม.มู. ๑๒/๑๖๐/๑๒๔
@๓ มโน. ปู. ๓/๑๘๒, ปฏิสํ.อ. ๑/๑๒๓
@๔ อภิ.สํ. ๓๔/๒๔๘/๗๖, ปฏิสํ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐    ๕ อภิสํ. ๓๔/๒๒๔/๖๙
              "ตตฺถ กตมา รูปสญฺา? รูปาวจรสมาปตฺตึ สมาปนฺนสฺส
           วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺา
           สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ รูปสญฺาโย. อิมา
           รูปสญฺาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต, เตน
           วุจฺจติ สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมา"ติ
เอวํ วิภงฺเค ๑- สญฺานํเยว สมติกฺกโม วุตฺโต. ยสฺมา ปน อารมฺมณสมติกฺกเมเนว ๒-
ปตฺตพฺพา เอตา สมาปตฺติโย, น เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ ปมชฺฌานาทีนิ วิย,
ตสฺมา อยํ อารมฺมณสมติกฺกมวเสนาปิ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา.
      ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมาติ จกฺขฺวาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนญฺจ อารมฺมณานํ
ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนา สญฺา ปฏิฆสญฺา, รูปสญฺาทีนํ เอตํ อธิวจนํ.
ยถาห "ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺา? รูปสญฺา สทฺทสญฺา คนฺธสญฺา
รสสญฺา โผฏฺพฺพสญฺา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺาโย"ติ. ๑- ตาสํ กุสลวิปากานํ
ปญฺจนฺนํ อกุสลวิปากานํ ปญฺจนฺนนฺติ สพฺพโส ทสนฺนํ ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมา
ปหานา อสมุปฺปาทา, อปฺปวตฺตึ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
      กามญฺเจตา ปมชฺฌานาทีนิ สมาปนฺนสฺสาปิ น สนฺติ, น หิ ตสฺมึ
สมเย ปญฺจทฺวารวเสน จิตฺตํ ปวตฺตติ, เอวํ สนฺเตปิ อญฺตฺถ ปหีนานํ
สุขทุกฺขานํ จตุตฺถชฺฌาเน วิย สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ ตติยมคฺเค วิย จ อิมสฺมึเยว
ฌาเน อุสฺสาหชนนตฺถํ อิมสฺส ฌานสฺส ปสํสาวเสน เอตาสํ เอตฺถ วจนํ
เวทิตพฺพํ. อถ วา:- กิญฺจาปิ ตา รูปาวจรสมาปนฺนสฺส น สนฺติ, อถ โข น
ปหีนตฺตา น สนฺติ, น หิ รูปวิราคาย รูปาวจรภาวนา ปวตฺตติ, ๓- รูปายตฺตา
จ เอตาย ๔- ปวตฺติ, อยมฺปน ภาวนา รูปวิราคาย ปวตฺตติ, ๓- ตสฺมา ตา เอตฺถ
"ปหีนา"ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. น เกวลญฺจ วตฺตุํ, เอกํเสเนว เอวํ ธาเรตุมฺปิ
วฏฺฏติ. ตาสํ หิ อิโต ปุพฺเพ อปฺปหีนตฺตาเยว "ปมชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส
สทฺโท กณฺฏโก"ติ ๕- วุตฺโต ภควตา. อิธ จ ปหีนตฺตาเยว อรูปสมาปตฺตีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๖๐๒/๓๑๖    ๒ ฉ.ม.....สมติกฺกเมน    ๓. ฉ.ม. สํวตฺตติ
@๔. ฉ.ม. เอตาสํ          ๕ องฺ. ทสก. ๒๔/๗๒/๑๐๗-๘
อาเนญฺชตา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตา "อาฬาโร จ กาลาโม อรูปสมาปนฺโน
ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อติกฺกนฺตานิ เนว อทฺทส, น จ
สทฺทํ อสฺโสสี"ติ. ๑-
      นานตฺตสญฺานํ อมนสิการาติ นานตฺเต วา โคจเร ปวตฺตานํ สญฺานํ,
นานตฺตานํ วา สญฺานํ. ยสฺมา หิ เอตา:-
           "ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส
        วา มโนวิญฺาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ,
        อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺาโย"ติ
เอวํ วิภงฺเค ๒- วิภชิตฺวา วุตฺตาว อิธ อธิปฺเปตา อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ-
มโนวิญฺาณธาตุสงฺคหิตา สญฺา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร
ปวตฺตนฺติ. ยสฺมา เจตา อฏฺ กามาวจรกุสลสญฺา ทฺวาทส อกุสลสญฺา เอกาทส
กามาวจรกุสลวิปากสญฺา เทฺว อกุสลวิปากสญฺา เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺาติ
เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺมญฺ อสทิสา,
ตสฺมา "นานตฺตสญฺา"ติ วุตฺตา. ตาสํ สพฺพโส นานตฺตสญฺานํ อมนสิการา
อนาวชฺชนา อสมนฺนาหารา อปจฺจเวกฺขณา. ยสฺมา ตา นาวชฺชติ น มนสิกโรติ
น ปจฺจเวกฺขติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ.
      ยสฺมา เจตฺถ ปุริมา รูปสญฺา ปฏิฆสญฺา จ อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต
ภเวปิ น วิชฺชนฺติ, ปเคว ตสฺมึ ภเว อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณกาเล, ตสฺมา
ตาสํ "สมติกฺกมา อตฺถงฺคมา"ติ เทฺวธาปิ อภาโวเยว วุตฺโต. นานตฺตสญฺาสุ
ปน ยสฺมา อฏฺ กามาวจรกุสลสญฺา นว กิริยสญฺา ทส อกุสลสญฺาติ
อิมา สตฺตวีสติ สญฺา อิมินา ฌาเนน นิพฺพตฺเต ภเว วิชฺชนฺติ, ตสฺมา ตาสํ
"อมนสิการา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺราปิ หิ อิมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
วิหรนฺโต ตาสํ อมนสิการาเยว อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ตา ปน มนสิกโรนฺโต
อสมาปนฺโน โหตีติ. สงฺเขปโต เจตฺถ "รูปสญฺานํ สมติกฺกมา"ติ อิมินา
@เชิงอรรถ: ๑ ที. มหา. ๑๐/๑๙๒/๑๑๕     ๒ อภิ. วิ. ๓๕/๖๐๔/๓๑๗
สพฺพรูปาวจรธมฺมานํ ปหานํ วุตฺตํ. "ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺานํ
อมนสิการา"ติ อิมินา สพฺเพสํ กามาวจรจิตฺตเจตสิกานญฺจ ปหานํ อมนสิกาโร
จ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
      อิติ ภควา ปณฺณรสนฺนํ รูปสญฺานํ สมติกฺกเมน ทสนฺนํ ปฏิฆสานํ
อตฺถงฺคเมน จตุจตฺตาลีสาย นานตฺตสญฺานํ อมนสิกาเรนาติ ตีหิ ปเทหิ
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิ. กึการณาติ เจ? โสตูนํ
อุสฺสาหชนนตฺถญฺเจว ปโลภนตฺถญฺจ. สเจ หิ เกจิ อปณฺฑิตา วเทยฺยุํ "สตฺถา
อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตถาติ วทติ, โก นุ โข เอตาย นิพฺพตฺติตาย
อตฺโถ, โก อานิสํโส"ติ. "เต เอวํ วตฺตุํ มา ลภนฺตู"ติ อิเมหิ อากาเรหิ
สมาปตฺติยา วณฺณํ กเถสิ. ตญฺหิ เนสํ สุตฺวา เอวํ ภวิสฺสติ "เอวํ สนฺตา
  กิร อยํ สมาปตฺติ เอวํปณีตา, นิพฺพตฺเตสฺสาม นนฺ"ติ, อถสฺสา นิพฺพตฺตนตฺถาย
อุสฺสาหํ กริสฺสนฺตีติ.
      ปโลภนตฺถญฺจาปิ เตสํ  เอติสฺสา วณฺณํ กเถสิ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย,
วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติ. โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ
สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา "วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ
คณฺหถา"ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา "วิสํ นาม กกฺขฬํ. โย นํ
ขาทติ, โส มรติ, กณฺฏโกปิ, วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬา, ๑- โก
เอตฺถ อานิสํโส"ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา
วาณิโช "อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คณฺหาเปมี"ติ
"อติมธุรํ คณฺหถ, อติมธุรํ ๒- คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ๓- ลพฺภติ,
กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิปิ ลพฺภตี"ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา หฏฺปหฏฺา
นิกฺขนฺตา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา คเหสุํ.
      ตตฺถ วาณิชสฺส "วิสกณฺฑกํ คณฺหถา"ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต
"อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตถา"ติ วจนํ. "อุโภเปเต กกฺขฬา,
โก เอตฺถ อานิสํโส"ติ คามิกานํ จินฺตนํ วิย "ภควา `อากาสานญฺจายตนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อุคฺโฆสเต กกฺขฬา, เอวมุปริปิ   ๒ ฉ.ม. อติสาทุํ    ๓ สี. มหคฺฆํ
นิพฺพตฺเตถา'ติ อาห, โก นุ โข เอตฺถ อานิสํโส, นาสฺส คุณํ ชานามา"ติ
โสตูนํ จินฺตนํ. อถสฺส วาณิชสฺส "อติมธุรํ คณฺหถา"ติอาทิวจนํ วิย ภควโต
รูปสญฺาสมติกฺกมนาทิกํ อานิสํสปฺปกาสนํ. อิทํ หิ สุตฺวา เต พหุมฺปิ มูลํ
ทตฺวา คามิกา วิย คุฬํ "อิมินา อานิสํเสน ปโลภิตจิตฺตา มหนฺตมฺปิ อุสฺสาหํ
กตฺวา อิมํ สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตสฺสนฺตี"ติ อุสฺสาหชนนตฺถํ ปโลภนตฺถญฺจ
กเถสิ.
      อากาสานญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ  นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ
อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตํ เอว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ
อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ
อากาสานญฺจายตนํ. กสิณุคฺฆาติมากาสสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปฏิสนฺธิวเสน อากาสานญฺจายตนภวํ อุปคตา อากาสานญฺจายตนูปคา.  อิโต
ปเรสุ วิเสสมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ๑-
      อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถ ตาว ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ๒-
อากาสานญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺานฏฺเนาติ ฌานมฺปิ อากาสานญฺจายตนํ.
วุตฺตนเยเนว อารมฺมณมฺปิ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน  จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ
วิญฺาณญฺจายตนํ    อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา
"อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      วิญฺาณญฺจายตนูปคาติ เอตฺถ ปน "อนนฺตนฺ"ติ มนสิกาตพฺพวเสน
นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺาณํ อานญฺจํ
"วิญฺาณานญฺจนฺ"ติ อวตฺวา "วิญฺาณญฺจนฺ"ติ วุตฺตํ. อยํ เหตฺถ  รุฬฺหีสทฺโท.
ตเทว วิญฺาณญฺจํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ วิญฺาณญฺจายตนํ. ตตฺถ
ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิญฺาณญฺจายตนภวํ อุปคตาติ ๓- วิญฺาณญฺจายตนูปคา.
      วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมาติ เอตฺถาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
วิญฺาณญฺจํ อายตนมสฺส อธิฏฺานฏฺเนาติ ฌานมฺปิ วิญฺาณญฺจายตนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๑/๒๕๕    ๒ ฉ.ม. วุตฺตนเยน    ๓ ฉ.ม. อุปคตา
วุตฺตนเยเนว จ อารมฺมณมฺปิ. เอวเมตํ ฌานญฺจ อารมฺมณญฺจาติ อุภยมฺปิ
อปฺปวตฺติกรเณน จ อมนสิกรเณน จ สมติกฺกมิตฺวาว ยสฺมา อิทํ
อากิญฺจญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริตพฺพํ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ เอกชฺฌํ กตฺวา
"วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
      อากิญฺจญฺายตนูปคาติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ,
อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว
อากิญฺจญฺ, อากาสานญฺจายตนวิญฺาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺ
อธิฏฺานฏฺเน อายตนนฺติ อากิญฺจญฺายตนํ.  ตตฺถ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
อากิญฺจญฺายตนภวํ อุปคตา อากิญฺจญฺายตนูปคา. อยํ สตฺตมวิญฺาณฏฺิตีติ
อิมํ สตฺตมํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณสฺส านํ ชานาติ. เนวสญฺานาสญฺายตนํ
ยเถว สญฺาย, เอวํ วิญฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺาณํ นาวิญฺาณํ,
ตสฺมา วิญฺาณฏฺิตีสุ น วุตฺตํ.
      อภูตนฺติ อภูตตฺถํ "รูปํ อตฺตา"ติอาทิวจนํ. ตํ วิปลฺลาสภาวโต อตจฺฉํ.
ทิฏฺินิสฺสยโต อนตฺถสญฺหิตํ. อถ วา อภูตนฺติ อสนฺตํ อวิชฺชมานํ.
อโจรสฺเสว "อิทนฺเต โจริกาย อาภตํ, น อิทํ ตุยฺหํ ฆเร ธนนฺ"ติอาทิวจนํ.
อตจฺฉนฺติ อตถาการํ อญฺถาการํ ๑- อญฺถา สนฺตํ.  อนตฺถสญฺหิตนฺติ น
อิธโลกตฺถํ วา ปรโลกตฺถํ วา นิสฺสิตํ. น ตํ ตถาคโต พฺยากโรตีติ ตํ อนิยฺยานิกกถํ
ตถาคโต น กเถติ. ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตนฺติ ราชกถาทิติรจฺฉานกถํ. ภูตํ ตจฺฉํ
อตฺถสญฺหิตนฺติ อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตํ. ตตฺร กาลญฺู ตถาคโต โหตีติ ตสฺมึ
ตติยพฺยากรเณ ตสฺส ปญฺหสฺส พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลญฺู โหติ. มหาชนสฺส
อทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวา สเหตุกํ สการณํ กตฺวา ยุตฺตปตฺตกาเลเยว พฺยากโรตีติ
อตฺโถ.
      ยุตฺตปตฺตกาเล วทตีติ กาลวาที. ภูตํ สภาวํ วทตีติ ภูตวาที.
ปรมตฺถํ นิพฺพานํ วทตีติ. อตฺถวาที. มคฺคผลธมฺมํ วทตีติ ธมฺมวาที.
สํวราทิวินยํ วทตีติ วินยวาที. ตตฺถ ทิฏฺนฺติ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเรสุ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม
อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน
ตํ อิฏฺานิฏฺาทิวเสน วา ทิฏฺสุตมุตวิญฺาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา
"กตมนฺตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ
วาเรหิ ทฺวิปญฺาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เอส
นโย โสตทฺวาราทีสุปิ. อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ เตสํ วิวิธํ ทสฺเสตุํ
"ทิฏฺ สุตนฺ"ติอาทิมาห. ๒- ตตฺถ ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ. สุตนฺติ สทฺทายตนํ.
มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ, วิญฺาตนฺติ
สุขทุกฺขาทิธมฺมารมฺมณํ. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ.
ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ. อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน
อนุสญฺจริตํ.
      ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธนฺติ อิมินา เอตํ ๓- ทสฺเสติ:- ยญฺหิ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส นีลํ ปีตกนฺติอาทิ รูปารมฺมณํ
จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม
รูปารมฺมณํ ทิสฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ
ตํ ตถาคตสฺส เอว อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อิมสฺส
สเทวกสฺส โลกสฺส เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโทติอาทิ สทฺทารมฺมณํ โสตทฺวาเร
อาปาถํ อาคจฺฉติ, มูลคนฺโธ ตจคนฺโธติอาทิ คนฺธารมฺมณํ ฆานทฺวาเร อาปาถํ
อาคจฺฉติ, มูลรโส ขนฺธรโสติอาทิ รสารมฺมณํ ชิวฺหาทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ,
กกฺขฬํ มุทุกนฺติอาทิ ปวีธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุเภทํ โผฏฺพฺพารมฺมณํ
กายทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ ขเณ อิมํ นาม
โผฏฺพฺพารมฺมณํ ผุสิตฺวา สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ
สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ๔- อภิสมฺพุทฺธํ. ตถา ยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ
อิมสฺส สเทวกสฺส โลกสฺส สุขทุกฺขาทิเภทํ ธมฺมารมฺมณํ มโนทฺวารสฺส อาปาถํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๖๑๘/๑๘๙   ๒ ฉ.ม. ทิฏฺ สุตนฺติ อาห   ๓ ม. เอวํ   ๔ ฉ.ม. เอวํ
อาคจฺฉติ, "อยํ สตฺโต อิมสฺมึ  ขเณ อิมํ นาม ธมฺมารมฺมณํ วิชานิตฺวา
สุมโน วา ทุมฺมโน วา มชฺฌตฺโต วา ชาโต"ติ สพฺพํ ตํ ตถาคตสฺส เอว ๑-
อภิสมฺพุทฺธํ.
      ยญฺหิ จุนฺท อิเมสํ สตฺตานํ ทิฏฺ สุตํ มุตํ วิญฺาตํ, ตตฺถ
ตถาคเตน อทิฏฺ วา อสุตํ วา อมุตํ วา อวิญฺาตํ วา นตฺถิ, อิมสฺส
ปน มหาชนสฺส ปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ  อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา อปตฺตมฺปิ อตฺถิ,
ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ ตถาคตสฺส
อปฺปตฺตํ ๒- นาม นตฺถิ าเณน อสจฺฉิกตํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ ยํ
ยถา โลเกน คตํ, ตสฺส ตเถว คตตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจตีติ. ปาฬิยํ ปน
"อภิสมฺพุทฺธนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ คตสทฺเทน เอกตฺถํ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ
ตถาคโตติ นิคมสฺส ๓- อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ๔-
             "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
        อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
        ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ
        ตํ ตเถว โหติ, โน อญฺถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ
เอตฺถ ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ
มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ
ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร
ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ
ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ, ตํ สพฺพํ อตฺถโต จ
พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ
โทสโมหมทนิมฺมทนํ นตฺถิ, ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ
เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ ๕- วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ
ตถเมว โหติ วิตถํ นตฺถิ. เตนาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต ฯเปฯ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม. อสมฺปตฺตํ   ๓ ก. อิมสฺส
@๔ สุ. วิ. ๓/๑๐๔, มโน.ปู. ๒/๓๐๒     ๕ ก. ลญฺจิตํ, ม. ลญฺฉนํ
สพฺพํ ตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺถา, ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ. คทอตฺโถ
หิ เอตฺถ คตสทฺโท.
      อปิจ:- อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ  อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ ๑- เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
      "ยถาวาที จุนฺท ฯเปฯ วุจฺจตี"ติ เอตฺถ ภควโต วาจาย กาโย อนุโลเมติ
กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ภควา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติ,
เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ
กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตติ เอวเมตฺถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
      อภิภู อนภิภูโตติ อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺา อวีจิปริยนฺตํ อปริมาณาสุ
โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ  สมาธินาปิ ปญฺายปิ วิมุตฺติยาปิ
วิมุตฺติาณทสฺสเนนปิ, ๒- น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ. อตุโล
อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา ๓- เทวเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. อญฺทตฺถูติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ทกฺขตีติ ทโส. วสํ วตฺเตตีติ
วสวตฺตี.
     ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท, โก ปเนส?
เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน
สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภวเนน ๔-
ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส ๕- เจว ปุญฺุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส
ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. ๖-
      อิธตฺถญฺเว ๗- ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ อปุญฺาภิสงฺขารวเสน
อิธตฺถญฺเว ชานาติ. กายสฺส เภทา ปรํ มรณาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธเภทา มรณโต
ปรํ. ๘- อปายนฺติอาทีสุ วุฑฺฒิสงฺขาตสุขสาตโต อยา อเปตตฺตา อปาโย. ทุกฺขสฺส
คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ. ทุกฺกรการิโน ๙- เอตฺถ วินิปตนฺตีติ วินิปาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คโตติ    ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๓ ฉ.ม. ราชราชา  ๔ ฉ.ม....ภวเน
@๕ ฉ.ม.... วิลาสมโย    ๖ สุ. วิ. ๑/๖๔,๖๕    ๗ ก. อิธฏฺญฺเว, เอวมุปริปิ
@๘ ก. อุทฺธํ       ๙ ก. ทุกฺกฏการิโน
นิรติอฏฺเน นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย. ตํ อปายํ ฯเปฯ นิรยํ. อุปปชฺชิสฺสตีติ
ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชิสฺสติ. ติรจฺฉานโยนินฺติ ติริยํ อญฺจนฺตีติ ติรจฺฉานา,
เตสํ โยนิ ติรจฺฉานโยนิ, ตํ ติรจฺฉานโยนึ. เปตฺติวิสยนฺติ ปจฺจภาวํ ปตฺตานํ
วิสโยติ เปตฺติวิสโย, ตํ เปตฺติวิสยํ. มนโส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, เตสุ
มนุสฺเสสุ. อิโต ปรํ กมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ เอตฺถ ปุญฺาภิสงฺขารวเสน
อตฺโถ คเหตพฺโพ.
      อาสวานํ ขยาติ อาสวานํ วินาเสน. อนาสวํ เจโตมุตฺตินฺติ อาสววิรหิตํ
ผลวิมุตฺตึ. ๑- ปญฺาวิมุตฺตินฺติ อรหตฺตผลปญฺ. สมาธิ ๒- ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลปญฺา อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา.
ตณฺหาจริเตน วา อปฺปนาชฺฌานพเลน กิเลเส วิกฺขมฺเภตฺวา อธิคตํ อรหตฺตผลํ ราควิราคา
เจโตวิมุตฺติ. ทิฏฺิจริเตน อุปจารชฺฌานมตฺตํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสิตฺวา อธิคตํ
อรหตฺตผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺติ. อนาคามิผลํ วา กามราคํ สนฺธาย
ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, อรหตฺตผลํ สพฺพปฺปการโต อวิชฺชาวิราคา ปญฺาวิมุตฺติ.
      อากิญฺจญฺายตนํ ธิมุตฺตนฺติ ๓- วิโมกฺเขนาติ เกนฏฺเน วิโมกฺโข
เวทิตพฺโพติ? อธิมุจฺจนฏฺเน. โกยํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ
สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ วิมุจฺจนฏฺโ, ปิตุ องฺเก
วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ
ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวรูเปน วิโมกฺเขน. ธิมุตฺตนฺติ ๔- วิญฺาณญฺจายตนํ
มุญฺจิตฺวา อากิญฺจญฺายตเน นิราสงฺกวเสน วิมุตฺตํ. ๕- อลฺลีนํ.
ตตฺราธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ สมาธิมฺหิ อลฺลีนํ. ตทธิมุตฺตนฺติ ตสฺมึ ฌาเน อธิมุตฺตํ.
ตทาธิปเตยฺยนฺติ ตํ ฌานํ เชฏฺกํ. รูปาธิมุตฺโตติอาทีนิ ปญฺจ กามคุณครุกวเสน
วุตฺตานิ. กุลาธิมุตฺโตติอาทีนิ ตีณิ ขตฺติยาทิกุลครุกวเสน วุตฺตานิ.
ลาภาธิมุตฺโตติอาทีนิ อฏฺ โลกธมฺมวเสน วุตฺตานิ. จีวราธิมุตฺโตติอาทีนิ จตฺตาริ
ปจฺจยวเสน วุตฺตานิ. สุตฺตนฺตาธิมุตโตติอาทีนิ ปิฏกตฺตยวเสน วุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธึ   ๒ ฉ.ม. อรหตฺตผลสมาธิ  ๓ ก.... ยตเน อธิมุตฺตนฺติ
@๔ ฉ.ม. ธิมุตฺตนฺติ     ๕ ก. วิมุตฺตนฺติ
อารญฺิกงฺคาธิมุตฺโตติอาทีนิ ธุตงฺคสมาทานวเสน ๑- วุตฺตานิ. ปมชฺฌานาธิ-
มุตฺโตติอาทีนิ ปฏิลาภวเสน วุตฺตานิ.
      กมฺมปรายนนฺติ อภิสงฺขารวเสน. วิปากปรายนนฺติ ปวตฺติวเสน.
กมฺมครุกนฺติ เจตนาครุกํ. ปฏิสนฺธิครุกนฺติ อุปปตฺติครุกํ.
      [๘๔] อากิญฺจญฺาสมฺภวํ ตฺวาติ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติโต
วุฏฺหิตฺวา อากิญฺจญฺายตนชนกํ กมฺมาภิสงฺขารํ ตฺวา "กินฺติ ปลิโพโธ
อยนฺ"ติ. นนฺทิสญฺโชนํ อิตีติ ยา จตุตฺถอรูปราคสงฺขาตา นนฺที ตญฺจ
สญฺโชนํ ตฺวา. ตโต ตตฺถ วิปสฺสตีติ อถ ตตฺถ อากิญฺจญฺายตนสมาปตฺติโต
วุฏฺหิตฺวา ตํ สมาปตฺตึ อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติ. เอตํ าณํ ตถํ ตสฺสาติ
เอตํ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ วิปสฺสโต อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนํ อรหตฺตาณํ
อวิปรีตํ. วุสีมโตติ วุสิตวนฺตสฺส. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
      เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน
จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย
                    โปสาลสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             จุทฺทสมํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๕๐-๖๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=1246&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1246&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=467
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=4258
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=4578
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=4578
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30