อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                   ๑๕. โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
      [๘๕] ปณฺณรสเม โมฆราชสุตฺเต:- ทฺวาหนฺติ เทฺว วาเร อหํ. โส
หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส ๒- จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส ๓- จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ
ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ภควา ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิ.
เตนาห "ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺ"ติ. ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม
สุตนฺติ ยาวตติยญฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ธุตงฺควเสน   ๒ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๓๙-๔๖/๕๓๑-๒   ๓ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๗-๙/๕๓๒-๓
พฺยากโรตีติ เอวมฺเม สุตํ. โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิ. เตนาห
"พฺยากโรตีติ เม สุตนฺ"ติ. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
เหฏฺา วุตฺตนยํ เอว.
      [๘๖] อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโกติ ตํ เปตฺวา อวเสโส.
สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ เปตฺวา อวเสโส อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโต. "พฺรหฺมโลโก
สเทวโก"ติ เอตํ วา "สเทวโก โลโก"ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํ. ๑- เตน สพฺโพปิ
ตถาวุตฺตปฺปการโลโก เวทิตพฺโพ.
      [๘๗] เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวึ, สเทวกสฺส โลกสฺส
อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายนาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติ.
      [๘๘] สุญฺโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปฺปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน ๒- วา
ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺโต โลกํ ปสฺส. อตฺตานุทิฏฺึ
อูหจฺจาติ สกฺกายทฏฺึ อุทฺธริตฺวา.
      ลุชฺชตีติ ภิชฺชติ. จกฺขตีติ จกฺขุ. ตเทตํ สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑล-
ปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทสภูเต
ทิฏฺมณฺฑเล จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการมาปชฺชนฺตา หทยงฺคตภาวํ ๓- ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ.
จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺาณํ, จกฺขุสฺส วา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺาณนฺติ ๔-
จกฺขุวิญฺาณํ. จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ
จกฺขุวิญฺาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยา. เวทยิตนฺติ วินฺทนํ, เวทนาติ อตฺโถ. ตเทว
สุขยตีติ สุขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา
ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ,
ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ. มกาโร
ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. โส ปน จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตโน ๕- สมฺปยุตฺตาย เวทนาย
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา ปจฺจโย
@เชิงอรรถ: ๑ ก.....อาทิวจนสฺส นิทสฺสนมตฺตํ.   ๒ ม. อวสวตฺติ....
@๓ ก. หทยภาวํ   ๔ ฉ.ม. วิญฺาณํ   ๕ ฉ.ม. จกฺขุสมฺผสฺเส อตฺตนา
โหติ, สมฺปฏิจฺฉนฺนสมฺปยุตฺตาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน
ปญฺจธา, สนฺตีรณาทิสมฺปยุตฺตานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ.
      สุณาตีติ โสตํ, ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต
องฺคุลิเวธกสณฺาเน ปเทเส โสตวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ
ติฏฺติ. สทฺทียนฺตีติ ๑- สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ, ตํ
สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ
วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. คนฺธิยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถุํ สูจิยนฺตีติ
อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหาตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเน วา ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย
อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส
ชิวฺหาวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ. รสนฺติ เต
สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ.
      กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ ๒- อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. โส
ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน
กายปฺปสาโท กายวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ.
ผุสิยนฺตีติ โผฏฺพฺพา. มนตีติ ๓- มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตโน ลกฺขณํ
ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. มโนติ สหาวชฺชนภวงฺคํ. ธมฺมาติ นิพฺพานํ มุญฺจิตฺวา อวเสสา
ธมฺมารมฺมณธมฺมา. ๔-  มโนวิญฺาณนฺติ ชวนมโนวิญฺาณํ. มโนสมฺผสฺโสติ
ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส, โส สมฺปยุตฺตาย เวทนาย วิปากปจฺจยวชฺเชหิ เสเสหิ
สตฺตหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ อนนฺตราย เตเหว เสสานํ อุปนิสฺสเยเนว
ปจฺจโย โหติ.
      อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วาติ อวโส ๕- หุตฺวา ปวตฺตสงฺขาเร ทสฺสนวเสน
โอโลกนวเสนาติ อตฺโถ. รูเป วโส น ลพฺภตีติ รูปสฺมึ วสวตฺติภาโว อิสฺสรภาโว
น ลพฺภติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สปฺปนฺตีติ   ๒ ฉ.ม. อาสวธมฺมานํ   ๓ ก. มุนาตีติ
@๔ ก. ธมฺมารมฺมณา  ๕ ก. อวสิเย
      นายํ ภิกฺขเว กาโย ตุมฺหากนฺติ อตฺตนิ หิ ๑- สติ อตฺตนิยํ นาม
โหติ, อตฺตาเยว จ นตฺถิ. ตสฺมา "นายํ ภิกฺขเว กาโย น ตุมฺหากนฺ"ติ
อาห. นาปิ อญฺเสนฺติ อญฺโ นาม ปเรสํ อตฺตา. ตสฺมึ สติ อญฺเสํ
นาม สิยา, โสปิ นตฺถิ. ตสฺมา "นาปิ อญฺเสนฺ"ติ อาห. ปุราณมิทํ
ภิกฺขเว กมฺมนฺติ นยิทํ ปุราณกมฺมเมว, ปุราณกมฺมนิพฺพตฺโต ปเนส กาโย.
ตสฺมา ปจฺจยโวหาเรน เอวํ วุตฺโต. อภิสงฺขตนฺติอาทิ กมฺมโวหารสฺเสว วเสน
ปุริมลิงฺคสภาคตาย ๒- วุตฺตํ. อยมฺปเนตฺถ อตฺโถ:- อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ
กโตติ ทฏฺพฺโพ. อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาวตฺถุโก, เจตนามูลโกติ ทฏฺพฺโพ.
เวทนิยนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ทฏฺพฺโพ.
      รูเป สาโร น ลพฺภตีติ รูเป นิจฺจาทิสาโร น ลพฺภติ. เวทนาทีสุปิ
เอเสว นโย. รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารนฺติ รูปํ ๓- อสฺสารํ สารวิรหิตญฺจ.
สาราปคตนฺติ สารโต อปคตํ. นิจฺจสารสาเรน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา
ปวตฺตมาเนน นิจฺจสาเรน วา. กสฺสจิ นิจฺจสารสฺส อภาวโต นิจฺจสาเรน
สาโร นตฺถิ. สุขสารสาเรน วาติ วิมุตฺติสุขํ ๔- อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส
กสฺสจิ สุขสารสฺส ๕- อภาวโต สุขสารสาเรน วา. อตฺตสารสาเรน วาติ
อตฺตตฺตนิยสารสาเรน วา. นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส
กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต ๖- นิจฺเจน วา. ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ
ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน วา. สสฺสเตน วาติ
อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน วา.
อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต
อวิปริณามธมฺเมน วา.
      จกฺขุ สุญฺ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ "การโก เวทโก
สยํวสี"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา อตฺตาภาวโตเยว อตฺตโน สนฺตเกน
ปริกฺขาเรน จ สุญฺ. สพฺพํ จกฺขฺวาทิโลกิยธมฺมชาตํ ยสฺมา อตฺตา จ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม....สภาวตาย   ๓ สี.,ม. สยํ
@๔ สี. ปีติสุขํ, ฉ.ม. ิติสุขํ     ๕ สี. สารสฺส   ๖ ม.สภากโต
นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา "สุญฺนฺ"ติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
โลกุตฺตราปิ ธมฺมา อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺาเยว, สุญฺาตีตธมฺมา นตฺถีติ วุตฺตํ
โหติ. ตสฺมึ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. โลเก จ
"สุญฺ ฆรํ สุญฺโ ฆโฏ"ติ วุตฺเต ๑- ฆรสฺส ฆฏสฺส จ นตฺถิภาโว น โหติ,
ตสฺมึ ฆเฏ จ อญฺสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. ภควตา จ อิติ ยมฺหิ ๒-
โกจิ ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺ. ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺ โหติ, ตํ
สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตีติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. ตถา ายคนฺเถ
สทฺทคนฺเถ จ อยเมว อตฺโถ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต ๓- อนตฺตลกฺขณเมว
กถิตํ. อนิสฺสริยโตติ อตฺตโน อิสฺสริเย อวสวตฺตนโต. ๔- อกามการิยโตติ
อตฺตโน อกามํ อรุจิกรณวเสน. อผาสุนียโตติ ๕- าตุํ ปติฏฺาภาวโต.
อวสวตฺตนโตติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโต. ปวตฺติโตติ ๖- อนิจฺจโต
ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต. วิวิตฺตโตติ นิสฺสรโต.
      สุทฺธนฺติ เกวลํ อิสฺสรกาลปกตีหิ วินา เกวลํ ปจฺจยุปฺปตฺติวเสน ๗- ปวตฺตมานํ
สุทฺธํ นาม. อตฺตนิยวิรหิโต สุทฺธธมฺมปุญฺโชติ จ. สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ,
สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตินฺติ สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส ชานนฺตสฺส สงฺขารานํ สนฺตตึ
อพฺโพจฺฉินฺนํ สงฺขารสนฺตตึ. ตเถว สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส สงฺขารทีนิ, เอกฏฺานิ
อาทเรน ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ วุตฺตานิ. เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มรณมุเข ภยํ น โหติ.
คามณีติ อาลปนํ. ติณกฏฺสมํ โลกนฺติ อิมํ อุปาทินฺนกฺขนฺธสงฺขาตํ โลกํ. ยทา
ติณกฏฺสมํ ปญฺาย ปสฺสติ. ยถา อรญฺเ ติณกฏฺาทีสุ คณฺหนฺเตสุ
อตฺตานํ วา อตฺตนิยํ วา คณฺหาตีติ น โหติ, เตสุ วา ติณกฏฺาทีสุ
สยเมว นสฺสนฺเตสุปิ วินสฺสนฺเตสุปิ อตฺตา นสฺสติ, อตฺตนิโย นสฺสตีติ น
โหติ. เอวํ อิมสฺมึ กาเยปิ นสฺสนฺเต วา วินสฺสนฺเต วา อตฺตา วา อตฺตนิยํ
วา ภิชฺชตีติ อปสฺสนฺโต ปญฺาย ติณกฏฺสมํ ปสฺสตีติ วุจฺจติ. น อญฺ
ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺตฺรปฺปฏิสนฺธิยาติ ปฏิสนฺธิวิรหิตํ นิพฺพานํ เปตฺวา
อญฺ ภวํ วา อตฺตภาวํ วา น ปตฺเถติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺโต    ๒ ฉ.ม. ยมฺปิ   ๓ ฉ.ม. สุตฺเต   ๔ สี. อปวตฺตนโต
@๕ ฉ.ม. อปาปุณิยโตติ  ๖ ฉ.ม. ปรโตติ    ๗ ฉ.ม. ปจฺจยายตฺตปวตฺติวเสน
      รูปํ สมนฺเนสตีติ รูปสฺส สารํ ปริเยสติ. อหนฺติ วาติ ทิฏฺิวเสน.
มมนฺติ วาติ ตณฺหาวเสน. อสฺมีติ วาติ มานวเสน. ตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ
ตํ ติวิธมฺปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส น โหติ.
      อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต, สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ.
ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๑- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห "อิเธว
ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๒- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:-
          "อิเธว ติฏฺมานสฺส         เทวภูตสฺส เม สโต
           ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ       เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๓-
      กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ
ปวาริโต"ติ ๔- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ
เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย "อสฺสุตวา"อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุ-
อายตนปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺิปฏิเสธโก
เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว อธิคโม อตฺถิ,
โส อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย "อสฺสุตวา"อิติ. สฺวายํ:-
           ปุถูนํ ชนนาทีหิ            การเณหิ ปุถุชฺชโน
           ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา         ปุถุวายํ ชโน อิติ. ๕-
      โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ
อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ
นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา
คิทฺธา คธิตา มุญฺฉิตา อชฺฌาปนฺนา ๖- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. ข. ๑๗/๗๘/๖๙, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘
@๒ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, ที. มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓
@๓ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔     ๔ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗
@๕ สุ. วิ. ๑/๕๘, ป. สู. ๑/๒/๒๑. มโน. ปู. ๑/๕๑/๕๔    ๖ ฉ.ม. อชฺโฌสนฺนา
ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุฏา ๑- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ
ปุถุชฺชนา, ๒- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ
ชนานํ อนฺโตคตตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุว อยํ วิสุํเยว สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโ
สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา
ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:-
         "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา          พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
          อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก         กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ ๓-
เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
      อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย
อนีริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ
ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห
"สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ ๔-
      สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ
เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว วา
เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ
พุทฺธาสาวกาปิ. ยถาห:-
                  "โย เว กตญฺู กตเวทิ ธีโร
                   กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                   ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                   ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ.
      "กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี"ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวกา
วุตฺตา. ๕- กตญฺุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธาติ, อิทานิ โย เตสํ อริยานํ
อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอวุฏา        ๒ ขุ. มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙ (สฺยา)
@๓ สุ.วิ. ๑/๕๘, ป.สู. ๑/๒๒, สา.ป. ๒/๖๑/๑๑๑, มโน. ปู. ๒/๕๕
@๔ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐    ๕ ฉ.ม. พุทฺธสาวโก วุตฺโต
โส จ ๑- จกฺขุนา อทสฺสาวี, าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ าเณน อทสฺสาวี
อิธ อธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว
โหนฺติ เตสํ จกฺขุนา วณฺณมตฺตคฺคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. ๒-
โสณสิงฺคาลาทโยปิ มํสจกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
      ตตฺริทํ วตฺถุ:- จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺาโก
วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ. เถโร
อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺตึ ๓- กตฺวา สห
จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ
โส เนว อญฺาสิ. ตสฺมา จกฺขุนา ทสฺสนํ, น ทสฺสนํ, าเณน ทสฺสนเมว
ทสฺสนํ. ยถาห "อลนฺเต ๔- วกฺกลิ, กึ เต อิมินา อิมินา ปูติกาเยน
ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๕- ตสฺมา จกฺขุนา
ปสฺสนฺโตปิ าเณน อริเยหิ ทิฏฺ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยาธิคตญฺจ
ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต, อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺตฺตา "อริยานํ
อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
      อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล.
อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
            ทุวิโธ วินโย นาม        เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา
            อภาวโต ตสฺส อยํ        "อวินีโต"ติ วุจฺจติ. ๖-
      อยญฺหิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ
วินเย เอกเมโกปิ วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร
สติสํวโร ขนฺติสํวโร าณสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ
ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ
นิสฺสรณปฺปหานนฺติ  ปญฺจวิโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ก. อริยภาวภาวโต   ๓ ฉ.ม. จกฺขุนา
@๔ ก. กินฺเต    ๕ สํ. ข. ๑๗/๘๗/๘๖    ๖ ป. สู. ๑/๒๔
      ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๑- อยํ
สีลสํวโร. "รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๒- อยํ
สติสํวโร.
                ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)
                สติ เตสํ นิวารณํ
                โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ
                ปญฺาเยเต ปิถิยฺยเรติ ๓-
อยํ าณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๔- อยํ ขนฺติสํวโร.
"อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๕- อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร
ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "
วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ
เวทิตพฺโพ.
      ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต
ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ๖-
ปหานํ. เสยฺยถิทํ:- นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน
อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส,
กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค
มคฺคสญฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา,
ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺาย ๗-
นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺาย, มุญฺจิตุกมฺยตาาเณน อมุญฺจิตุกามตาย,
อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส,
โคตฺรภุนา สาขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ. เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖     ๒ ที.สี. ๙/๔๕๔/๒๐๑, ม. มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘,
@  สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา), องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔/๑๘   ๓ ขุ. สุ. ๒๕/๒๐๔๒/๕๓๒,
@  ขุ. จูฬ. ๓๐/๗๕/๑๖ (สฺยา)       ๔ ม. มู. ๑๒/๒๔/๑๔
@๕ ม. มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. ทสก. ๒๔/๖๐/๘๘  ๖ ก. องฺคสฺส  ๗ ก., ม. อาทีนวสญฺาย
      ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต
ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺิเสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวารณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต
อตฺตโน อตฺตโน สนฺตาเน "ทิฏฺิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส
สมุทยปกฺขิยสฺส สพฺพกิเลสคณสฺส ๒- อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ
สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ
นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม. สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา
จาคฏฺเน ปหานํ, วินยฏฺเน วินโย, ตสฺมา "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ.
ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโต เจตํ ๓- "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ.
เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ. ๔-
      เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา,
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ,
ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอเสว นโย สปฺปุริสานํ
อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท, สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ.
นินฺนานากรณํ หิ เอตํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา, เตว เต
สปฺปุริสา. เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยา. โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม,
โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม. โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว
โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต
สปฺปุริสวินยา, เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา, สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ
วา, สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา เอกเสเส ๕-
เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเวาติ. ๖-
      รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, "ยํ
รูปํ, โส อหํ. โย อหํ, ตํ รูปนฺ"ติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สํ. ๓๔/๒๗๓/๘๒, อภิ. วิ. ๓๕/๖๒๖/๓๒๑    ๒ ฉ.ม. กิเลสคณสฺส
@๓ ฉ.ม. สมฺภวโตเปตํ  ๔ ป. สู. ๑/๒๔  ๕ ฉ.ม. เอเสเส   ๖ อภิ. อ. ๑/๔๑๒
เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต "ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ. โย วณฺโณ,
สา อจฺจี"ติ อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ, เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ
อตฺตโต ฯเปฯ สมนุปสฺสตีติ ๑- เอวํ รูปํ "อตฺตา"ติ ทิฏฺึ สมนุปสฺสติ. ๒-
รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ
รูปวนฺตํ "อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา
อตฺตานนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ คเหตฺวา กรณฺฑเก มณึ วิย ตํ อตฺตานํ
รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
      ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ สุทฺธรูปํเยว "อตฺตา"ติ กถิตํ.
"รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต.
สญฺ. สงฺขาเร. วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ
อรูปํ "อตฺตา"ติ กถิตํ, "เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนา,
เวทนาย วา อตฺตานนฺ"ติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ
าเนสุ รูปรูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
เวทนํ. สญฺ. สงฺขาเร. วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ ๓- ปญฺจสุ
าเนสุ อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา. อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺิ. เอวเมตฺถ ปณฺณรส
ภวทิฏฺิโย ปญฺจ ภวทิฏฺิโย โหนฺติ. ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
ปมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
      อารญฺิโกติ อรญฺเ นิวาสี. ๔- ปวเนติ มหนฺเต คมฺภีรวเน. จรมาโนติ
ตหึ ตหึ วิจรมาโน. วิสฺสตฺโถ คจฺฉตีติ นิพฺภโย นิราสงฺโก จรติ. อนาปาถคโต
ลุทฺทสฺสาติ มิคลุทฺทสฺส ปรมฺมุขคโต. อนฺตมกาสิ มารนฺติ กิเลสมารํ วา
เทวปุตฺตมารํ วา อนฺตํ อกาสิ. อปทํ วธิตฺวาติ กิเลสปทํ หนฺตฺวา
นาเสตฺวา. ๕- มารจกฺขุ อทสฺสนํ คโตติ มารสฺส อทสฺสนวิสยํ ปตฺโต.
อนาปาถคโตติ มารสฺส ปรมฺมุขํ ปตฺโต. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๔๘   ๒ ฉ.ม. ทิฏฺิปสฺสนาย ปสฺสติ   ๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๓๕/๑๕๕
@๔ ฉ.ม. นิวาสํ    ๕ ก. กิเลสจรํ อจรํ กตฺวา นาเสตฺวา
      เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน
จ วุตฺตสทิโสเยว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺกถาย
                 โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                             ปณฺณรสมํ.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๖๙-๘๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=1754&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1754&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=490
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=4519
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=4868
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=4868
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30