ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                    ๑๙. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
                           ปฐมวคฺควณฺณนา
      อิโต ปรํ ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต. ตตฺถ
"สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺ"ติ อิโต ปรํ อติเรกปทมตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม.
ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุ. ภูเตสูติ สตฺเตสุ. เอตฺถ ภูเตสูติ กิญฺจาปิ
ภูตสทฺโท "ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺ"ติ ๑- เอวมาทีสุ วิชฺชมาเน, "ภูตมิทํ สาริปุตฺต
สมนุปสฺสสี"ติ ๒- เอวมาทีสุ ขนฺธปญฺจเก, "จตฺตาโร โข ภิกฺขุ ๓- มหาภูตา
เหตู"ติ ๔- เอวมาทีสุ จตุพฺพิเธ ปฐวีธาตฺวาทิรูเป, "โย จ กาลฆโส ภูโต"ติ ๕-
เอวมาทีสุ ขีณาสเว, "สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสยนฺ"ติ ๖-
เอวมาทีสุ สพฺพสตฺเต, "ภูตคามปาตพฺยตายา"ติ ๗- เอวมาทีสุ รุกฺขาทิเก, "ภูตํ
ภูตโต ปชานาตี"ติ ๘- เอวมาทีสุ จาตุมหาราชิกานํ เหฏฺฐา สตฺตนิกายํ
อุปาทาย วตฺตติ. อิธ ปน อวิเสสโต ปฐวีปพฺพตาทีสุ ชาตา สตฺตา ภูตาติ
เวทิตพฺพา. เตสุ  ภูเตสุ. นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวา.
      ทณฺฑนฺติ กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํ. กายทุจฺจริตํ
หิ ทณฺฑยตีติ ทณฺโฑ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ  วุตฺตํ โหติ. เอวํ
วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตญฺจ. ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ
วุตฺตํ โหติ. อวิเหฐยนฺติ อวิเหฐยนฺโต. อญฺญตรมฺปีติ  ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ.
เตสนฺติ เตสํ สพฺพภูตานํ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช เขตฺรโช ทินฺนโก
อนฺเตวาสิโกติ อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺย. กุโต
สหายนฺติ สหายํ ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํ.
      เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาปหานฏฺเฐน
เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
@เชิงอรรถ:  คเวสิตพฺพํ    ม. มู. ๑๒/๔๐๑/๓๕๘    ก. ภิกฺขเว    ม. อุ.๑๔/๘๖/๖๘
@ ขุ. ชา. ๒๗/๑๙๐/๗๑   ที. มหา. ๑๐/๒๒๐/๑๓๗    วิ. มหาวิ. ๒/๙๐/๑๖๐
@ ม. มู. ๑๒/๓/๒
สมณสหสฺสสฺสปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสญฺโญชนสฺส ฉินฺนตฺตา เอโก, เอวํ
ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก. เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก
เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ วตฺตตีติ เอโก. เอวํ อทุติยฏฺเฐน เอโก.
          "ตณฺหาทุติโย ปุริโส           ทีฆมทฺธาน สํสรํ
           อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ           สํสารํ นาติวตฺตติ.
           เอวมาทีนวํ ญตฺวา           ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ
           วีตตโณฺห อนาทาโน          สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช"ติ ๑-
เอวํ ตณฺหาปหานฏฺเฐน เอโก สพฺพกิเลสสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา
อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก. อนาจริยโก
หุตฺวา สยมฺภู สามญฺเญว ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
      จเรติ ยา อิมา อฏฺฐ จริยาโย. เสยฺยถิทํ? ยา ปณิธิสมฺปนฺนานํ
จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ
อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา,
สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา, อธิคตผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ
ปฏิปตฺติจริยา, ๒- ติณฺณํ พุทธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต
ปจฺเจกพุทฺธสาวกานนฺติ. ยถาห "จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย ยา ๓- อิริยาปถจริยา"ติ ๔-
วิตฺถาโร. ตาหิ จริยาติ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา ยา อิมา
"อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา
จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต
วิญฺญาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย
จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี"ติ ๕- เอวํ อปราปิ
@เชิงอรรถ:  ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕/๑๐๕/๒๔๑-๓๒๔, ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๗,
@ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๐ (สฺยา)    ก. ปตฺติจริยา    ก. อฏฺฐ จริยา
@ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๒ (สฺยา), ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗/๒๓๒
@ ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๓ (สฺยา), ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗/๒๓๓
อฏฺฐ จริยา วุตฺตา. ตาหิปิ ๑- สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ  อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺโปติ
ขคฺควิสาโณ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํ.
      กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติจฺเฉทวิกปฺปเลส-
สมนฺตภาวสทิสาทิอเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส.
ยถา ตํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ ๒- เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนตฺโถ. "อนุชานามิ
ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ ๓- เอวมาทีสุ โวหาโร. "เยน
สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติ ๔- เอวมาทีสุ กาโล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ ๕-
เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติ. "อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ ๖- เอวมาทีสุ เฉทนํ. "กปฺปติ
ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ ๗- เอวมาทีสุ วิกปฺโป. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ ๘-
เอวมาทีสุ เลโส. "เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา"ติ ๙- เอวมาทีสุ สมนฺตภาโว.
"สตฺถุกปฺเปน กิร โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา"ติ ๑๐- เอวมาทีสุ
สทิโส, ปฏิภาโคติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส สทิโส ปฏิภาโคติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ,
ขคฺควิสาณสทิโสติ ๑๑- วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทโต อตฺถวณฺณนา.
      อธิปฺปายานุสนฺธิโต ปน เอวํ เวทิตพฺโพ:- ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร
ทณฺโฑ ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อนิหิโต ๑๒- โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺติยมาเนสุ ๑๓-
ตปฺปฏิปกฺขภูตาย เมตฺตาย หิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
นิหิตทณฺฑตฺตา เอว  จ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ทณฺเฑน วา สตฺเถน
ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา วิเหเฐนฺติ ตถา อวิเหฐยํ, อญฺญตรมฺปิ เตสํ อิมํ
เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ อาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณคตํ
ตญฺจ ตทนุสาเรเนว ตทญฺญญฺจ สงฺขารคตํ ๑๔- วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธึ
อธิคโตมฺหี"ติ. อยํ ตาว อธิปฺปาโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตาหิ    ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕    วิ. จูฬ. ๗/๒๕๐/๗
@ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕    ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔, ขุ. จูฬ. ๓๐/๓๗๒/๑๘๑ (สฺยา)
@ ขุ. ชา. ๒๘/๑๓๘๐/๒๗๒    วิ. จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖    องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๘๐/๒๗๖
@ สํ. ส. ๑๕/๙๔/๖๑   ๑๐ ม. มู. ๑๒/๒๖๐/๒๒๑   ๑๑ ก....ปฏิภาโคติ
@๑๒ ฉ.ม. อหิโต       ๑๓ ก. อปฺปวตฺติยมาโน     ๑๔ ก. สงฺขตํ
      อยํ ปน อนุสนฺธิ:-  เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อิทานิ ภนฺเต
กุหึ คจฺฉถา"ติ. ตโต เตน "ปุพฺพปจฺเจกสมฺพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี"ติ อาวชฺเชตฺวา
"คนฺธมาทนปพฺพเต"ติ วุตฺเต ปุนาหํสุ "อเมฺห ทานิ ภนฺเต ปชหถ,
น คจฺฉถา"ติ ๑- อถ ปจฺเจกพุทฺโธ อาห "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา"ติ สพฺพํ. ตตฺรายํ
อธิปฺปาโย:- อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ, กุโต
ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํ. ตสฺมา ตุเมฺหสุปิ โย มยา สทฺธึ คนฺตุกาโม ปุริโส
วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร  ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๒- อถ วา เตหิ "อเมฺห
ทานิ  ภนฺเต ปชหถ, น อิจฺฉถา"ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยํ,
กุโต สหายนฺ"ติ วตฺวา อตฺตนา ๓- ยถาวุตฺเตนฏฺเฐน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา
สมฺมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.
      ตตฺถ ตสาติ ๔- ปิปาสกิริยา. ถาวราติ ขีณาสวา. ภยเภรวาติ ขุทฺทานุขุทฺทกา
จิตฺตุตฺราสา. ๕- นิธายาติ ฉฑฺเฑตฺวา. นิทหิตฺวาติ ฐเปตฺวา โอโรปยิตฺวาติ
อโธกริตฺวา. สโมโรปยิตฺวาติ อโธคตํ วิสฺสชฺเชตฺวา. นิกฺขิปิตฺวาติ ตโต อปเนตฺวา.
ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ สนฺนิสีทาเปตฺวา.
      อาลปนนฺติ อาทิโต ลปนํ. สลฺลปนนฺติ สมฺมา ลปนํ. อุลฺลปนนฺติ
อุทฺธํ กตฺวา ลปนํ. สมุลฺลปนนฺติ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนํ.
      อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺญานํ จริยา. ปตฺตีติ ผลานิ. ตานิ หิ
ปาปุณียนฺตีติ "ปตฺตี"ติ วุตฺตานิ. สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา
โลกตฺถาติ อยํ วิเสโส.
      อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต "จตูสุ อิริยาปเถสู"ติอาทิมาห.
สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺญานิ, โวหารวเสน
ปน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ วิสุํ
สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํ. อริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสูติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อิจฺฉถาติ    ฉ.ม. ขคฺควิสาณกปฺโป      ฉ.ม. อตฺตโน
@ สี. ตสินาติ, ก. ตสิตาติ     ก. ภยเภรโวติ อุทานํ อุทโต จิตฺตุตฺราโส
จ โวหารวเสเนว วุตฺตํ. ปเทเสติ ๑- โลกตฺถจริยาย เอกเทเส. นิปฺปเทสโต หิ
โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติ. ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน
ทสฺเสนฺโต "ปณิธิสมฺปนฺนานนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม
อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยปถปฺปวตฺติยา ๒- สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา
ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนา.
      อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขฺวาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน
อตฺตโน วิสเย ปวตฺตํ เอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวารา,
เตสํ คุตฺตทฺวารานํ. ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขฺวาทโย เอว.
อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํ. อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ
วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธึ อนุยุตฺตานํ. พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ
นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว โคตฺรภู, ตาว ปวตฺเตน ญาเณน สมฺปนฺนานํ.
สมฺมา ปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณ. อธิคตผลานนฺติ จตุผลกฺขเณ.
ตถาคตานนฺติ ตถา อาคตานํ. อรหนฺตานนฺติ ทูรกิเลสานํ. สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ
สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมพุทฺธานํ. อิเมสํ ปทานํ อตฺโถ เหฏฺฐา ปกาสิโต เอว.
      ปเทสโต ๓- ปจฺเจกสมฺพุทฺธานนฺติ ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ เอกเทเส ปเทสโต ๓-
สาวกานนฺติ สาวกานมฺปิ เอกเทเส. ๔- อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโต.
สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติ. ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน
ปทหนฺโต. อุปฏฺฐเปนฺโตติ สติยา อารมฺมณํ อุปฏฺฐเปนฺโต. ๕- อวิกฺเขปํ
กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโต. ปชานนฺโตติ จตุสจฺจชานนปญฺญาย
ปกาเรน ชานนฺโต. วิชานนฺโตติ อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺญาเณน
อารมฺมณํ วิชานนฺโต. วิญฺญาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺญาณจริยาย
วเสน. เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหาวชฺชนาย อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนสฺส.
กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา กุสลา ธมฺมา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเทสโตติ    ฉ.ม. อิริยาปถาว ฐิติยา     ก. ปเทเส
@ ฉ.ม. เอกเทสโต       สี.,อิ. วิชานนฺโต
ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺเตนฺตีติ ๑- อตฺโถ. อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ
ภุสํ ยตนจริยาย, ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ
วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติ.
      ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยาติอาทีสุ สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมา วา
ตาย ปสฺสนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิ, ตสฺสา สมฺมาทิฏฺฐิยา
นิพฺพานปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนจริยา. สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน
สงฺกปฺเปนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. ตสฺส
อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนจริยา. สมฺมา วทติ, สมฺมา วา ตาย วทนฺติ,
ปสตฺถา สุนฺทรา วา วาจาติ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ นามํ.
ตสฺสา จตุพฺพิธวจีสํวรปริคฺคหจริยา. สมฺมา กโรติ, สมฺมา วา เตน กโรนฺติ,
ปสตฺถํ สุนฺทรํ วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมํ, สมฺมากมฺมเมว สมฺมากมฺมนฺโต,
มิจฺฉากมฺมนฺตวิรติยา เอตํ นามํ. ตสฺส ติวิธกายสํวรสมุฏฺฐานจริยา. สมฺมา
อาชีวติ, สมฺมา วา เตน อาชีวนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา อาชีโวติ
สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีววิรติยา เอตํ นามํ. ตสฺส โวทานจริยา ปริสุทฺธจริยา.
สมฺมา วายมติ, สมฺมา วา เตน วายมนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา วายาโมติ
สมฺมาวายาโม, ตสฺส ปคฺคหจริยา. สมฺมา สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺติ,
ปสตฺถา สุนฺทรา วา สตีติ สมฺมาสติ, ตสฺสา อุปฏฺฐานจริยา. สมฺมา
สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สมาธีติ
สมฺมาสมาธิ, ตสฺส อวิกฺเขปจริยา.
      ตกฺกปฺโปติ เตน กปฺโป, เอวรูโปติ อตฺโถ. ตสฺสทิโส ๒- เตน สทิโส,
"ตสฺสทิโก"ติ ๓- วา ปาโฐ. ตปฺปฏิภาโคติ เตน ปฏิภาโค ตปฺปฏิภาโค,
เอทิโสติ อตฺโถ. สาธุรสํ อติกฺกนฺตํ โลณํ อติโลณํ. โลณกปฺโปติ โลณสทิโสติ
วุจฺจติ. อติติตฺตกนฺติ อติกฺกนฺตํ ติตฺตกํ, ปุจิมนฺทาทิ. ปุจิมนฺทาทิสปฺโป
ติตฺตกสทิโสติ วุจฺจติ. อติมธุรนฺติ ขีรปายาสาทิกํ. หิมกปฺโปติ หิโมทกสทิโส.
สตฺถุกปฺโปติ สตฺถุนา พุทฺเธน สทิโส. เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปวตฺตนฺตีติ     ก. ตํสทิโสติ     ก. ตสฺสทิโสติ
      ตตฺร มยํ เอกสฺส ๑- ปจฺเจกพุทฺธสฺส สงฺเขเปน วิปสฺสนาอาจิกฺขณวิธึ
ทสฺเสตฺวาว ๒- คมิสฺสาม. ตตฺถ นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาโม ปจฺเจกโพธิสตฺโต
รูปารูปอฏฺฐสมาปตฺตีสุ ยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีนิ
ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐาน-
ปทฏฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา "สพฺพเมตํ ๓- อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเฐน
นามนฺ"ติ ววตฺถเปติ. ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต "หทยวตฺถุํ นิสฺสาย
ปวตฺตตี"ติ ปสฺสติ. ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทายรูปานิ จ ปสฺสิตฺวา
"อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต รูปนฺ"ติ ปริคฺคณฺหาติ. ปุน ตทุภยํ "นมนลกฺขณํ
นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปนฺ"ติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ.
สมถยานิกวเสเนตํ วุตฺตํ. วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน
ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา "สพฺพเมตํ ๓- รุปฺปนโต รูปนฺ"ติ ปสฺสติ.
ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขฺวาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมา
อาปาถมาคจฺฉนฺติ, ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา
"อิทํ นามนฺ"ติ ปสฺสติ, โส "อิทํ นามํ, อิทํ รูปนฺ"ติ เทฺวธา ววตฺถเปติ.
เอวํ ววตฺถเปตฺวา "นามรูปโต อุทฺธํ อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เทโว
วา พฺราหฺมา วา นตฺถี"ติ ปสฺสติ.
           ยถา หิ องฺคสมฺภารา       โหติ สทฺโท รโถ อิติ
           เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ       โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ. ๔-
      เอวเมว ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ ๕- "สตฺโต ปุคฺคโล"ติ โวหารมตฺตํ
โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิภูเตน
ญาเณน นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา ปุน ตสฺส ปจฺจยมฺปิ ปริคฺคณฺหนฺโต
วุตฺตนเยเนว ๖- นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา "โก นุ โข อิมสฺส เหตู"ติ ปริเยสนฺโต
อเหตุวา วิสมเหตุวาเทสุ โทสํ ทิสฺวา โรคํ ทิสฺวา ตสฺส นิทานํ สมุฏฺฐานมฺปิ
ปริเยสนฺโต เวชฺโช วิย ตสฺส เหตุญฺจ ปจฺจยญฺจ ปริเยสนฺโต อวิชฺชา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺรายํ เอตสฺส    ฉ.ม. ทสฺเสตฺวา     ฉ.ม. สพฺพมฺเปตํ
@ สํ. ส. ๑๕/๑๗๑/๑๖๓, อภิ. ก. ๓๗/๒๓๓/๖๖    ฉ.ม. สนฺเตสุ    ฉ.ม. วุตฺตนเยน
ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม นามรูปสฺส อุปฺปาทปจฺจยตฺตา
"เหตู"ติ อาหารํ อุปตฺถมฺภนปจฺจยตฺตา "ปจฺจโย"ติ จ ปสฺสติ. อิมสฺส หิ
กายสฺส อวิชฺชาทโย ตโย ธมฺมา มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา โหนฺติ,
กมฺมํ ปิตา วิย ปุตฺตสฺส ชนกํ, อาหาโร ธาติ วิย ทารกสฺส สนฺธารโกติ.
เอวํ รูปกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กตฺวา ปุน "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน นามกายสฺสปิ ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ,
เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต "อตีตานาคตาปิ ธมฺมา เอวเมว วตฺตนฺตี"ติ สนฺนิฏฺฐานํ
กโรติ.
      ตสฺส ยา สา ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ,
น นุ โข อโหสึ, กินฺนุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ, กึ หุตฺวา กึ
อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติ ๒- ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา.
      ยาปิ อปรนฺตํ อารพฺภ "ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ,
น นุ โข, กินฺนุ โข, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ
โข อหํ อนาคตมทฺธานนฺ"ติ ๓- ปญฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา.
      ยาปิ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กถํกถี โหติ
"อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กินฺนุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข
สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี"ติ ๓- ฉพฺพิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา,
สา สพฺพาปิ ปหียติ. เอวํ ปจฺจยปริคฺคหเณน ตีสุ อทฺธาสุ กงฺขํ วิตริตฺวา
ฐิตญาณํ "กงฺขาวิตรณวิสุทฺธี"ติปิ "ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺ"ติปิ "ยถาภูตญาณนฺ"ติปิ
"สมฺมาทสฺสนนฺ"ติปิ วุจฺจติ.
      เอตฺถ ปน ติสฺโส หิ โลกิยปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา
ปหานปริญฺญาติ. ตตฺถ "รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา"ติ เอวํ
เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา
นาม. "รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา"ติอาทินา ปน นเยน เตสํเยว ธมฺมานํ
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑-๒, สํ. สฬา. ๑๘/๖๓-๔/๓๙-๔๐ (สฺยา),
@อภิ. ก. ๓๗/๔๖๓, ๔๖๕, ๔๖๗, ๔๖๙/๒๘๐-๘๒
@ ม. มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ. นิ. ๑๖/๒๐/๒๖
@ ม. มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ. นิ. ๑๖/๒๐/๓๓
สามญฺญลกฺขณํ  อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปญฺญา ตีรณปริญฺญา
นาม. เตสุ เอว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา
ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปญฺญา ปหานปริญฺญา นาม.
      ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย
ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ.
กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิ.
เอตสฺมึ หิ อนฺตเร สามญฺญลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. ภงฺคานุปสฺสนโต
ปฏฺฐาย อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมิ. ตโต จ ปฏฺฐาย หิ อนิจฺจโต
อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ, อนตฺตโต
อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต
สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหตีติ เอวํ นิจฺจสญฺญาทิปฺปหานสาธิกานํ
สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ. อิติ อิมาสุ ตีสุ ปริญฺญาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส
เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา ญาตปริญฺญาว อธิคตา
โหติ. ๑-
      ปุน "ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา
วา ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ,
อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา. ยา กาจิ เวทนา.
สญฺญา. เย เกจิ สงฺขารา. ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ  วา หีนํ วา ปณีตํ
วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ,
อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา"ติ ๒- เอวมาทินา นเยน
กลาปสมฺมสนํ กโรติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ "ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา"ติ.
      เอวํ สงฺขาเร อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน กลาปสมฺมสนํ กตฺวา ปุน สงฺขารานํ
อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ. กถํ? "อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา
รูปสมุทโย"ติ. ๓- เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ      สํ. ข. ๑๗/๔๘-๙/๓๙, ๔๑, ขุ. ปฏิ. ๓๑/๔๘/๕๔
@ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๐/๗/๕๖
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ
ปสฺสติ. เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. "อวิชฺชานิโรธา
รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ"ติ ๑- ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน
รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ
ปสฺสตีติ เอวํ ปญฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ.
      ตถา "อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหากมฺมผสฺสสมุทยา
เวทนาสมุทโย"ติ ๑- ปจฺจยายตฺตตาทสฺสเนน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ,
นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, "อวิชฺชานิโรธา
เวทนานิโรโธ, ตณฺหากมฺมผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ"ติ ๑- ปจฺจยนิโรธทสฺสเนน
เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส
วยํ ปสฺสติ. ๑- เอวํ สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ.
      อยํ ปน วิเสโส:- วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺฐาเน "นามรูปสมุทยา,
นามนิโรธา"ติ โยเชตพฺพํ. เอวํ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปจฺจยสมุทยวเสน จ
นิพฺพตฺติลกฺขณวเสน จ ปจฺจยนิโรธวเสน จ วิปริณามลกฺขณวเสน จ
อุทยพฺพยทสฺสเนน จ ทส ทส กตฺวา ปญฺญาส ลกฺขณานิ วุตฺตานิ, เตสํ
วเสน "เอวมฺปิ รูปสฺส อุทโย, เอวมฺปิ รูปสฺส วโย"ติ ปจฺจยโต เจว ขณโต
จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ.
      ตสฺเสวํ กโรโต "อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา
ปฏิเวนฺตี"ติ ญาณํ วิสุทฺธํ ๒- โหติ. "เอวํ กิร อิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนา
อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฌนฺตี"ติ นิจฺจนวา หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺฐหนฺติ.
น เกวลญฺจ นิจฺจนวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย อุทกพุพฺพุโฬ วิย
อุทเก ทณฺฑราชิ วิย อารคฺเค สาสโป วิย วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺฐายิโน,
มายามรีจิสุปินาลาตจกฺกคนฺธพฺพนคร ๓- เผณุกทลิอาทโย วิย อสฺสารา นิสฺสารา วิย
หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ. เอตฺตาวตา จ ปน อเนน "วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ,
อุปฺปนฺนญฺจ วยํ อุเปตี"ติ อิมินา อากาเรน สมฺมสนปญฺญาย ๔- ลกฺขณานิ
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๕๐/๕๗     ฉ.ม. วิสทํ    ก....สารต...    ก. สมปญฺญาส
ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ปฐมํ ตรุณวิปสฺสนาญาณํ อธิคตํ
โหติ. ยสฺสาธิคมา "อารทฺธวิปสฺสโก"ติ สงฺขยํ คจฺฉติ. ๑-
      อถสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส โอภาโส ญาณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ
สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺฐานํ อุเปกฺขา นิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนูปกฺกิเลสา
อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺถ โอภาโส นาม วิปสฺสนากฺขเณ ญาณสฺส พลวตฺตา โลหิตํ
สนฺนิสีทติ, เตน จ จิตฺโตภาโส นิพฺพตฺตติ, ตํ ทิสฺวา อกุสโล โยคี "มคฺโค
เม ปตฺโต"ติ ตเมว โอภาสํ อสฺสาเทติ. ญาณมฺปิ วิปสฺสนาญาณเมว. ตญฺจ
สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส ๒- สุทฺธํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตติ. ตํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย
"มคฺโค"ติ ตํ ๓- อสฺสาเทติ. ปีติปิ วิปสฺสนาปีติ เอว. ตสฺส หิ ตสฺมึ ขเณ
ปญฺจวิธา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺมึ สมเย เนว
กายจิตฺตานํ ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมญฺญตา, น เคลญฺญตา, น
วงฺกตา โหติ. สุขมฺปิ วิปสฺสนาสุขเมว. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ
อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.
      อธิโมกฺโข นาม วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตา สทฺธา. ตสฺมึ หิ ขเณ
จิตฺตเจตสิกานํ อติวิย ปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห นาม
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ. ตสฺมึ หิ ขเณ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ
อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ. ตสฺมึ หิ ขเณ สุปฏฺฐิตา
สติ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขา ทุวิธา วิปสฺสนาวชฺชนวเสน. ตสฺมึ หิ ขเณ
สพฺพสงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตภูตํ วิปสฺสนุเปกฺขาสงฺขาตํ ญาณํ พลวนฺตํ หุตฺวา
อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนุเปกฺขาปิ. ๔- สา จ ตนฺตฏฺฐานํ อาวชฺชนฺตสฺส สูรา
ติขิณา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. ๕- นิกนฺตีติ วิปสฺสนานิกนฺติ. โอภาสาทีสุ หิ อาลยํ
กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ โอภาสาทโย กิเลสวตฺถุตาย
"อุปกฺกิเลสา"ติ วุตฺตา น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส ๖- เจว
กิเลสวตฺถุ จ.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๒๖๓ (สฺยา)      สี.,อิ. สมฺมสนฺตสฺส สมฺมสนฺตสฺส
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. จ       ฉ.ม. วหติ
@ ฉ.ม. อุปกฺกิเลสา
      ปณฺฑิโต ปน ภิกฺขุ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต
"โอภาสาทโย ธมฺมา, น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฏิปนฺนํ ๑-
วิปสฺสนาญาณํ มคฺโค"ติ มคฺคญฺจ อมคฺคญฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ "อยํ มคฺโค,
อยํ อมคฺโค"ติ ๒- ญตฺวา ฐิตํ ญาณํ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วุจฺจติ.
อิโต ปฏฺฐาย อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ วเสน สิขาปตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ
นวมญฺจ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ อยํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม โหติ.
อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ
นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ
สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ ญาณานิ นาม. นวมํ สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ
อนุโลมสฺเสตํ นามํ.
      ตสฺมา ตํ สมฺปาเทตุกาเมน อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยญาณํ อาทึ กตฺวา
เอเตสุ ญาเณสุ โยโค กรณีโย. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส หิ อนิจฺจลกฺขณํ
ยถาภูตํ อุปฏฺฐาติ, อุทยพฺพยปฏิปีฬนํ ปสฺสโต ทุกฺขลกฺขณญฺจ, "ทุกฺขเมว
หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จา"ติ ๓- ปสฺสโต อนตฺตลกฺขณญฺจ.
      เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ อนตฺตา
อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปญฺจกํ. กสฺมา?
อุปฺปาทวยญฺญถตฺตภาวา, หุตฺวา อภาวโต วา. อญฺญถตฺตํ นาม ชรา, ๔-
อุปฺปาทวยญฺญถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา อาการวิกาโร.
"ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺ"ติ ๕- วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ ทุกฺขํ. กสฺมา? อภิณฺหํ
ปฏิปีฬนโต. อภิณฺหํ ปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํ. "ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา"ติ ๕-
วจนโต ตเทว ขนฺธปญฺจกํ อนตฺตา. กสฺมา? อวสวตฺตนโต. อวสวตฺตนากาโร
อนตฺตลกฺขณํ. อิมานิ ตีณิปิ ลกฺขณานิ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺเสว อารมฺมณานิ
โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. วิปสฺสนาวีถิปฏิปนฺนํ     ฉ.ม. น มคฺโคติ
@ สํ. ส. ๑๕/๑๗๑/๑๖๓, อภิ. ก. ๓๗/๒๓๓/๖๖
@ ก. ยํ            สํ. ข. ๑๗/๑๕/๑๙
      ปุนปิ โส รูปารูปธมฺเม "เอวํ อนิจฺจา"ติอาทินา วิปสฺสติ, ตสฺส
สงฺขารา ลหุํ ลหุํ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตโต อุปฺปาทํ วา ฐิตึ วา ปวตฺตํ
วา นิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ อกตฺวา เตสํ ขยวยนิโรเธ เอว สติ สนฺติฏฺฐติ,
อิทํ ภงฺคญาณํ นาม. อิมสฺส อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย อยํ โยคี "ยถา อิเม
สงฺขารา ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ, เอวํ อตีเตปิ สงฺขารคตํ ภิชฺชิ, อนาคเตปิ
ภิชฺชิสฺสตี"ติ นิโรธเมว ปสฺสนฺโต ติฏฺฐติ. ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ
อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ สมฺเภทกา ๑-
สงฺขารา ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ. เอตํ
ภยตุปฏฺฐานญาณํ นาม.
      ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานญาณํ อาเสวนฺตสฺส สพฺเพ ภวาทโย อาทิตฺตองฺคารํ
วิย สมุสฺสิตขคฺโค วิย ปจฺจตฺถิโก อปฺปฏิสรณา อาทีนวา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ.
อิทํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ นาม. ตสฺเสว ๒- เอวํ สงฺขาเร อาทีนวโต
ปสฺสนฺตสฺส ภวาทีสุปิ สงฺขารานํ อาทีนวตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ ๓- อุกฺกณฺฐนา
อนภิรติ อุปฺปชฺชติ, อิทํ นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ นาม.
      สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺฐนฺตสฺส ตมฺหา สงฺขารคตา
มุญฺจิตุกามตา นิสฺสริตุกามตา โหติ. อิทํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ นาม. ปุน
ตมฺหา สงฺขารคตา มุญฺจิตุํ ปน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน
ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตีรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ นาม.
      โส เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต เตสุ
อนตฺตลกฺขณสฺส สุทิฏฺฐตฺตา "อตฺตา"ติ วา "อตฺตนิยนฺ"ติ วา อคฺคณฺหนฺโต
สงฺขาเรสุ ภยญฺจ นนฺทิญฺจ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต
"อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา น คณฺหาติ, ตีสุ ภเวสุ อุเปกฺขโก, อิทํ
สงฺขารุเปกฺขาญาณํ นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปเภทกา      ฉ.ม. ตสฺส     ฉ.ม. สงฺขาเรสุ
      ตํ ปเนส เจ ๑- สนฺติปทํ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, สพฺพสงฺขารปฺปวตฺติ ๒-
วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานนินฺนปกฺขนฺนํ โหติ. โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ,
ปุนปฺปุนํ "อนิจฺจนฺ"ติ วา "ทุกฺขนฺ"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา ติวิธานุปสฺสนาวเสน
สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติ. เอวํ ติฏฺฐมานญฺจ เอตํ
ติวิธวิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ. ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา "ตีณิ
วิโมกฺขมุขานี"ติ วุจฺจนฺติ เอตฺถ จ ๓- อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล
อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ
ปฏิลภติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ.
      เอตฺถ จ อนิมิตฺโต วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ
กตฺวา ปวตฺโต อริยมคฺโค. โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต,
กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ
อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโต, สุญฺญตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ
กตฺวา ปวตฺโต สุญฺญโตติ เวทิตพฺโพ.
      เอวํ อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปตฺตา โหติ.
วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาติ เอตเทว. อสฺส ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส
ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ. ตสฺส "อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ
สงฺขาเร ๔- "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา อนตฺตา"ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ
โอตรติ, ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย อาคตนเยเนว ๕- อนิจฺจาทิอากาเรน
มนสิกริตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตเถว มนสิกโรโต ปฐมชวนจิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ. ยํ ปริกมฺมนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรํ ตเถว ทุติยชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ยํ อุปจารนฺติ วุจฺจติ, ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว อุปฺปชฺชติ ตติยชวนจิตฺตํ. ยํ
อนุโลมนฺติ วุจฺจติ, อิทํ เตสํ ปาฏิเยกฺกํ นาม.
@เชิงอรรถ:  ก. ตมฺปเนตํ สเจ    ฉ.ม.....ปวตฺตํ    ฉ.ม. เอวํ
@ ก. สสงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร     ฉ.ม. กถิตนเยเนว
      อวิเสเสน ปน ติวิธมฺเปตํ "อาเสวนนฺ"ติปิ "ปริกมฺมนฺ"ติปิ
"อุปจารนฺ"ติปิ "อนุโลมนฺ"ติปิ วุจฺจติ. อิทํ ปน อนุโลมญาณํ สงฺขารารมฺมณาย
วุฏฺฐานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติ, นิปฺปริยาเยน ปน โคตฺรภุญาณเมว
วิปสฺสนาย ปริโยสานนฺติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ นิโรธํ ๑- อารมฺมณํ กุรุมานํ
ปุถุชฺชนโคตฺตํ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ
ปฐมสมนฺนาหารภูตํ ๒- อปุนราวตฺตกํ ๓- โคตฺรภุญาณํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ปน ญาณํ
ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ ญาณทสฺสนวิสุทฺธิญฺจ น ภชติ. อนฺตรา
อพฺโพหาริกเมว โหติ. วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา "ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธี"ติ วา
"วิปสฺสนา"ติ วา สงฺขฺยํ คจฺฉติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โคตฺรภุญาเณ
นิรุทฺเธ เตน ทินฺนสญฺญาย นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ
สีลพฺพตปรามาสสญฺโญชนํ วิจิกิจฺฉาสญฺโญชนนฺติ ตีณิ สญฺโญชนานิ วิทฺธํเสนฺโต
โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ เทฺว ตีณิ วา
ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ, ผลปริโยสาเน
ปนสฺส อุปฺปนฺนภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ
อุปฺปชฺชติ. โยคี ๔- "อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต"ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ.
ตโต "เม อยํ  อานิสํโส ลทฺโธ"ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. ตโต "อิเม นาม กิเลสา
ปหีนา"ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. ตโต "อิเม นาม กิเลสา อวสิฏฺฐา"ติ
อุปริมคฺคตฺตยวชฺฌกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. อวสาเน จ "อยํ ธมฺโม มยา
ปฏิวิทฺโธ"ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ
ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิอนาคามิผลาวสาเน. อรหตฺตผลาวสาเน ปน
อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณานิ
โหนฺติ.
      เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โส โยคาวจโร ตสฺมึเยว อาสเน นิสินฺโน
วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ กโรนฺโต ทุติยมคฺคํ
ปาปุณาติ, ตทนนฺตรํ วุตฺตนเยเนว ผลญฺจ. ตโต วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ก. ปฐมสนฺนาหารภูตํ    ม.,ก. อปุนภวตฺตกํ
@ ฉ.ม. โส หิ           ก. อิติสฺส
กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต ตติยมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจ.
ตโต ตสฺมึเยวาสเน วุตฺตนเยน วิปสฺสิตฺวา รูปราคารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชานํ
อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต จตุตฺถมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลญฺจ. เอตฺตาวตา
เจส โหติ อรหา มหาขีณาสโว ปจฺเจกพุทฺโธ. อิติ อิเมสุ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ
ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.
      เอตฺตาวตา "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ
เตสนฺ"ติ เอเตน ปาติโมกฺขสํวราทิสีลสฺส วุตฺตตฺตา สีลวิสุทฺธิ. "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย
กุโต สหายนฺ"ติ เอเตน ปฏิฆานุนยวิวชฺชนวเสน เมตฺตาทีนํ วุตฺตตฺตา
จิตฺตวิสุทฺธิ. "เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ อิมินา ปน นามรูปปริคฺคหาทีนํ
วุตฺตตฺตา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ
ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ สตฺต วิสุทฺธิโย วุตฺตา โหนฺติ.
อยเมตฺถ มุขมตฺตนิทสฺสนํ, วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺเตน วิสุทฺธิมคฺคํ ๑- โอโลเกตฺวา
คเหตพฺพํ. เอตฺตาวตา เจโส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ:-
                   "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                    สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                    ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                    เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ ๒-
ปสํสิยาทิภาวํ ๓- อาปชฺชิตฺวา คนฺธมาทนปพฺพตํ อุปโสภยมาโน วิหาสินฺติ ๔- เอวํ
สพฺพตฺถ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนายํ ๕-
                      ปฐมคาถาย นิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๒๒] ทุติเย สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺส. ตตฺถ ทสฺสนสวนกาย-
สมุลฺลปนสมฺโภควเสน ปญฺจวิโธ สํสคฺโค. ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา จกฺขุ-
วิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นาม. ตตฺถ สีหลทีเป
กาฬทีฆวาปิคาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสึ ทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๒๐๕-๓๕๕ (สฺยา)
@ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๘๙/๓๔๕ (สฺยา)
@ ก. กุลปิยาทิภาวํ     ก. วิหาสีติ     ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา กาลกตา กุฏุมฺพิยธีตา ตสฺสา
นิวาสนโจฬขณฺฑํ ทิสฺวา "เอวรูปาย วตฺถธาริณิยา นาม ๑- สทฺธึ สํวาสํ
นาลตฺถนฺ"ติ หทยํ ผาเลตฺวา กาลกโต, โส เอว จ ทหโร นิทสฺสนํ.
      ปเรหิ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ
สุตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นาม. ตตฺราปิ
คิริคามวาสีกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมารีหิ สทฺธึ ปทุมสรํ คนฺตฺวา นหาตฺวา
มาลํ สีเส อาโรเปตฺวา อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา อากาเสน คจฺฉนฺโต สทฺทํ
สุตฺวา กามราเคน ฌานา ปริหายิตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺโต ปญฺจคฺคฬเลณวาสี
ติสฺสทหโร นิทสฺสนํ.
      อญฺญมญฺญํ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นาม.
ธมฺมคายนทหรภิกฺขุ เจตฺถ นิทสฺสนํ. มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ ธมฺมํ
ภาสติ, ตตฺถ มหาชเน อปคเต ๒- ราชาปิ อคมาสิ สทฺธึ อนฺเตปุเรน. ตโต
ราชธีตาย ตสฺส รูปญฺจ สทฺทญฺจ อาคมฺม พลวราโค อุปฺปนฺโน ตสฺส จ
ทหรสฺสาปิ. ตํ ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปสิ, เต
อญฺญมญฺญํ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคึสุ. ๓- ปุน สาณิปาการํ อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา
เทฺวปิ กาลกเตเยว อทฺทสํสูติ.
      อญฺญมญฺญํ อาลปนสมุลฺลปเน ๔- อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค
นาม. ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค
นาม. ทฺวีสุปิ จ เอเตสุ มริจวฏฺฏิวิหาเร ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํ.
มริจวฏฺฏิมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺฐคามณิอภยมหาราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา
อุภโตสํฆํ ปริวิสติ. ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สํฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส
สตฺตวิสฺสิกสํฆนวกสามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ๕- ทตฺวา  สมุลฺลาปํ อกาสิ, เต อุโภปิ
อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺฐิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อญฺญมญฺญํ สมุลฺลาเปน
@เชิงอรรถ:  ก. เอวรูปํ วตฺถํ ธาริณิยา นาม       ฉ.ม. อาคเต
@ ก. อาลิงฺคิตฺวา กาลํ กรึสุ.     ก. อาลปนสลฺลาปเน    ม., ก. ถาลกํ
ปุพฺพสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว ชาตสิเนหา สิกฺขาปทานิ วีติกฺกมิตฺวา
ปาราชิกา อเหสุนฺติ.
      เอวํ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน ชาตสํสคฺคสฺส ภวติ
เสฺนโห ๑- ปุริมราคปจฺจยา พลวราโค อุปฺปชฺชติ. ตโต เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ
ปโหตีติ ตเมว เสฺนหํ อนุคจฺฉนฺตํ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกโสกปริเทวาทินานปฺปการกํ
ทุกฺขมิทํ ปโหติ นิพฺพตฺตติ ภวติ ชายติ. อปเร ปน "อารมฺมเณ จิตฺตโวสฺสคฺโค
สํสคฺโค"ติ ภณนฺติ. ตโต เสฺนโห เสฺนหทุกฺขนฺติ. ๒-
      เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส ปจฺเจกพุทฺโธ อาห
"สฺวาหํ ยมิทํ เสฺนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตสฺต ทุกฺขสฺส มูลํ ขณนฺโต
ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโต"ติ. เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อเมฺหหิ ทานิ
ภนฺเต กึ กตฺตพฺพนฺ"ติ. ตโต โส อาห "ตุเมฺห วา อญฺเญ วา โย
อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ เสนฺหชํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. เอตฺถ จ ยนฺตํ "เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ
ปโหตี"ติ วุตฺตํ, ตเทว สนฺธาย "อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน"ติ อิทํ
วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน สํสคฺคชาตสฺส ภวติ
เสฺนโห, ๓- เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ, เอวํ ๔- ยถาภูตํ อาทีนวํ เสฺนหชํ
เปกฺขมาโน อหํ อธิคโตติ เอวมฺปิ อภิสมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ
วุตฺตนเยเนว อุทานวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย
วุตฺตสทิสเมวาติ. ๕-
      นิทฺเทเส อนุปฺปาเทตีติ รูปสฺมึ อนุพฺยญฺชนํ ทิสฺวา อลฺลียติ.
อนุพนฺธตีติ รูปสฺมึ เสฺนหวเสน พนฺธติ. ภวนฺตีติ โหนฺติ. ชายนฺตีติ
อุปฺปชฺชนฺติ. นิพฺพตฺตนฺตีติ ปวตฺตนฺติ. ๖- ปาตุภวนฺตีติ ปากฏา โหนฺติ.
สมฺภวนฺติ สญฺชายนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺตีติ ตีณิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ. อิโต
ปรํ อฏฺฐกวคฺเค ๗- วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                       ทุติยคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภวนฺติ เสฺนหา    ก. สิเนโห ทุกฺขนฺติ    ฉ.ม. ภวนฺติ เสฺนหา
@ ก. เอตํ     สุตฺต. อ. ๑/๖๕    ฉ.ม. วตฺตนฺติ
@ ขุ. มหา. ๒๙/๑-๒๘/๑-๗๑ (สฺยา)
      [๑๒๓] ตติเย เมตฺตายนวเสน มิตฺตา. สุหทภาเวน สุหชฺชา. เกจิ หิ
เอกนฺตหิตกามตาย มิตฺตาว โหนฺติ, น สุหชฺชา. เกจิ คมนฏฺฐานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ
หทยสุขชนเนน สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตา. เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา เจว มิตฺตา จ.
เต ทุวิธา โหนฺติ อคาริยา จ อนคาริยา จ. ตตฺถ อคาริยา ติวิธา โหนฺติ อุปการา
สมานสุขทุกฺขา อนุกมฺปกาติ. อนคาริยา วิเสเสน อตฺถกฺขายิโน เอว. ๑- เอวํ เต
จตูหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ.
      ยถาห:-
             "จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท
         เวทิตพฺโพ. ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส
         สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคมนุปฺปาเทติ. ๒-
      ตถา:-
             จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท
         เวทิตพฺโพ. คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ
         น วิชหติ, ชีวิตญฺจสฺส ๓- อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ. ๒-
      ตถา:-
             จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท
         เวทิตพฺโพ. อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ
         ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ. ๒-
      ตถา:-
             จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท
         เวทิตพฺโพ. ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสุตํ สาเวติ,
         สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี"ติ. ๒-
      เตสุ อิธ อคาริโย อธิปฺเปโต, ๔- อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติ. เต
มิตฺเต สุหชฺเช. อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม
ทุกฺขํ อปหริตุกาโม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตฺถกฺขายิโน      ที. ปา. ๑๑/๒๖๐-๒๖๓/๑๖๒, ๑๖๓
@ ฉ.ม. ชีวิตมฺปิสฺส        ฉ.ม. อคาริยา อธิปฺเปตา
      หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา
อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ
ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติ. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ "อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ,
เอโส เม คติ, เอโส เม ปรายนนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ นีจฏฺฐาเน ฐเปนฺโตปิ
ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. "อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, อหํ เตสํ
ปรายนนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. อิธ
ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโต.
      เอตํ ภยนฺติ เอตํ อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานึ สนฺธาย ภณติ.
สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตสนฺถววเสน. ตตฺถ อฏฺฐสตปฺปเภทาปิ
ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว, ทฺวาสฏฺฐิปฺปเภทาปิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย
มิตฺตานุกมฺปนา มิตฺตสนฺถโว. โส อิธ อธิปฺปโต. เตน หิสฺส สมาปตฺติ
ปริหีนา. เตนาห "เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน อหํ อธิคโต"ติ ๑- เสสํ
วุตฺตสทิสเมวาติ ๒- เวทิตพฺพํ. นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ๓-
                        ตติยคาถานิทฺเทสวณฺณนา
      [๑๒๔] จตุตฺเถ วํโสติ เวฬุ. วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณ. วกาโร
อวธารณตฺโถ, เอวกาโร วา อยํ. สนฺธิวเสเนตฺถ เอกาโร นฏฺโฐ. ตสฺส
ปรปเทน สมฺพนฺโธ, ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม. ยถาติ ปฏิภาเค. วิสตฺโตติ ลคฺโค
ชฏิโต สํสิพฺพิโต. ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตาภริยาสุ. ยา อเปกฺขาติ
ยา ตณฺหา โย สิเนโห. วํสกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโน.
กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ จ ทาเรสุ
จ ยา อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตตฺตา วิสตฺตา เอว.
สฺวาหํ ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย
อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคญาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ
วา ทิฏฺฐาทีสุ วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ๔- ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เปกฺขมาโนติ     ฉ.ม. ปุพฺพสทิสเมวาติ    สุตฺต. อ. ๑/๖๙
@ ก. กามราคาทีสุ วา
อสชฺชมาโน ปจฺเจกสมฺโพธึ อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมายปิ
นิทฺเทเส อติเรกํ นตฺถิ. ๑-
                       จตุตฺถคาถานิทฺเทสวณฺณนา
      [๑๒๕] ปญฺจเม มิโคติ สพฺเพสํ อารญฺญิกจตุปฺปทานํ เอว เอตํ
อธิวจนํ. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโต. อรญฺญมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ
ฐเปตฺวา อวเสสํ อรญฺญํ, อิธ ปน อุยฺยานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา "อุยฺยานมฺหี"ติ
วุตฺตํ โหติ. ยถาติ ปฏิภาเค. อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีสุ เยน เกนจิ อพทฺโธ.
เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติ. เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติ เยน ทิสาภาเคน
คนฺตุํ อิจฺฉติ, เตน โคจรตฺถํ คจฺฉติ. ตสฺมา ตตฺถ ยตฺตกํ อิจฺฉติ คนฺตุํ, ตตฺตกํ
คจฺฉติ. ยํ อิจฺฉติ ขาทิตุํ, ตํ ขาทตีติ ทีเปติ. วิญฺญู นโรติ ปณฺฑิตปุริโส.
เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตภาวํ. เปกฺขมาโนติ ปญฺญาจกฺขุนา
โอโลกยมาโน. อถ วา ธมฺมเสริตํ ปุคฺคลเสริตญฺจ. โลกุตฺตรธมฺมา หิ กิเลสวสํ
อคมนโต เสริโน เตหิ สมนฺนาคตา ปุคฺคลา ว, เตสํ ภาวนิทฺเทโส เสริตํ
เปกฺขมาโนติ. กึ วุตฺตํ โหติ? มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ
คจฺฉติ โคจราย. กทา นุ โข อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ
อิติ เม ตุเมฺหหิ อิโต จิโต จ ปริวาเรตฺวา ฐิเตหิ พทฺธสฺส เยนิจฺฉกํ คนฺตุํ
อลภนฺตสฺส ตสฺมึ เยนิจฺฉกคมนาภาเว อาทีนวํ เยนิจฺฉกคมเน อานิสํสํ ทิสฺวา
อนุกฺกเมน สมถวิปสฺสนา ปาริปูรึ อคมึ. ตโต ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา
อญโญปิ วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ ๒-
                       ปญฺจมคาถานิทฺเทสวณฺณนา
      [๑๒๖] ฉฏฺเฐ อยํ ปิณฺฑตฺโถ:- สหายมชฺเฌ ฐิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต
วาเส จ มหาอุปฏฺฐานสงฺขาเต ฐาเน จ อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ
ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ "อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี"ติอาทินา
นเยน ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๗๑       สุตฺต. อ. ๑/๗๘
ยายํ อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ
สพฺพกาปุริเสหิ อนภิชฺฌิตา อปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ
อวสวตฺตเนน ภพฺพปุคฺคลวเสเนว ๑- เสริตํ ๒- เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
อนุกฺกเมน ปจฺเจกโพธึ  อธิคโตติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๓-
                       ฉฏฺฐคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๒๗] สตฺตเม ขิฑฺฑาติ กีฬนา. สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ วาจสิกา จ. ตตฺถ
กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปิ ธนูหิปิ ถรูหิปีติ เอวมาทิ.
วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภรีติ ๔- เอวมาทิ. รตีติ ปญฺจกามคุณรติ.
วิปุลนฺติ ยาว อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐาเนน สกลตฺตภาวพฺยาปกํ. เสสํ ปากฏเมว.
อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. ๕-
                       สตฺตมคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๒๘] อฏฺฐเม จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, "เอกํ ทิสํ
ผริตฺวา วิหรตี"ติอาทินา ๖- วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนา ผริตา จตสฺโส ทิสา
อสฺส สนฺตีติปิ จาตุทฺทิโส. ตาสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา
ภเยน น ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆติ. สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส
วเสน สนฺตุสฺสโก. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน. ปริสฺสยานํ สหิตา
อฉมฺภีติ เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ ๗- กายจิตฺตานิ, ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺตึ,
ตานิ วา ปฏิจฺจ สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ
กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํ. เต ปริสฺสเย  อธิวาสนกฺขนฺติยา
จ วีริยาทีหิ จ ธมฺเมหิ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตา. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน
อฉมฺภี. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน
ปจฺจเยน สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺฐาเน สนฺโตเส ฐิโต จตูสุ ทิสาสุ
เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนกรภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ
@เชิงอรรถ:  สี., ก. ธมฺมปุคฺคลวเสเนว     ก. เสริตญฺจ     สุตฺต. อ. ๑/๗๙
@ ฉ.ม. มุขเภริกนฺติ     สุตฺต. อ. ๑/๘๐    ที. สี. ๙/๕๕๖/๒๔๕,
@ที.ปา. ๑๑/๓๐๘/๒๐๐, อภิ.วิ. ๓๕/๖๔๒/๓๓๑, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๙๐/๓๔๕ (สฺยา)
@ สี., ม., ก. ปริสหนฺติ
จ โหติ. โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา
อฉมฺภี จ โหตีติ เอตํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ
อธิคโตมฺหีติ.
      อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยเนว จาตุทฺทิโส
โหตีติ ญตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา อธิคโตมฺหิ.
ตสฺมา อญฺโญปิ อีทิสํ ฐานํ ๑- ปตฺถยมาโน จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ สหิตา
อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๒-
      นิทฺเทเส เมตฺตาติ อตฺถโต ตาว มิชฺชตีติ เมตฺตา, สิเนหตีติ อตฺโถ.
มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสา ปวตฺตีติปิ เมตฺตา. เมตฺตาสหคเตนาติ
เมตฺตาย สมนฺนาคเตน. เจตสาติ จิตฺเตน. เอกํ ทิสนฺติ เอกิสฺสา ทิสาย ปฐมํ
ปริคฺคหิตํ สตฺตํ อุปาทาย เอกํ ทิสํ ปริยาปนฺนสตฺตผรณวเสน วุตฺตํ. ผริตฺวาติ
ผุสิตฺวา อารมฺมณํ กตฺวา. วิหรตีติ พฺรหฺมวิหาราธิตฺถิตํ อิริยาปถวิหารํ
ปวตฺเตติ. ตถา ทุติยนฺติ ยถา ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ ยํ กิญฺจิ เอกํ ทิสํ
ผริตฺวา วิหรติ, ตเถว ตทนนฺตรํ ทุติยํ ตติยํ จตุตฺถญฺจาติ อตฺโถ.
      อิติ อุทฺธนฺติ เอเตเนว จ นเยน อุปริมํ ทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อโธ
ติริยนฺติ อโธทิสมฺปิ ติริยํทิสมฺปิ เอวเมว. ตตฺถ จ อโธติ เหฏฺฐา. ติริยนฺติ
อนุทิสา. เอวํ สพฺพทิสาสุ อสฺสมณฺฑเล อสฺสมิว เมตฺตาสหคตจิตฺตํ สาเรติปิ
ปจฺจาสาเรติปีติ. เอตฺตาวตา เอกเมกํ ทิสํ ปริคฺคหิตฺวา โอธิโส เมตฺตาผรณํ
ทสฺสิตํ. สพฺพธีติอาทิ ปน อโนธิโส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ.
สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพสุ หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐมิตฺตสปตฺตมชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ
อตฺตตาย. "อยํ ปรสตฺโต"ติ วิภาคํ อกตฺวา อตฺตสมตายาติ วุตฺตํ โหติ.
      อถ วา สพฺพตฺตตายาติ สพฺเพน จิตฺตภาเวน, อีสกมฺปิ พหิ
อวิกฺขิปมาโนติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพสตฺตวนฺตํ, สพฺพสตฺตยุตฺตนฺติ
อตฺโถ. โลกนฺติ สตฺตโลกํ. วิปุเลนาติ เอวมาทิปริยายทสฺสนโต ปเนตฺถ ปุน
@เชิงอรรถ:  ก. ตาทิสณฺฐานํ      สุตฺต. อ. ๑/๘๒
"เมตฺตาสหคเตนา"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา วา เอตฺถ โอธิโส ผรเณ วิย ปุน
ตถาสทฺโท วา อิติสทฺโท วา น วุตฺโต, ตสฺมา ปุน "เมตฺตาสหคเตน
เจตสา"ติ วุตฺตํ. นิคมนวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. วิปุเลนาติ เอตฺถ จ
ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ. ปคุณวเสน
อปฺปมาณสตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ.
โทมนสฺสปฺปหาเนน อพฺยาปชฺฌํ. นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. ๑- กรุณา เหฏฺฐา
วุตฺตตฺถาเยว. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทนมตฺตเมว วา
สาติ มุทิตา. "อเวรา โหนฺตู"ติอาทิพฺยาปาทปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคมเนน
จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา.
      ลกฺขณาทิโต ปเนตฺถ หิตาการปฺปวตฺติลกฺขณา เมตฺตา, หิตูปสํหารรสา,
อาฆาตวินยปจฺจุปฏฺฐานา, สตฺตานํ มนาปภาวทสฺสนปทฏฺฐานา. พฺยาปาทูปสโม
เอติสฺสา สมฺปตฺติ, สิเนหสมฺภโว วิปตฺติ. ทุกฺขาปนยนาการปฺปวตฺติลกฺขณา
กรุณา, ปรทุกฺขาสหนรสา. อวิหึสาปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขาภิภูตานํ
อนาถภาวทสฺสนปทฏฺฐานา. วิหึสวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, โสกสมฺภโว วิปตฺติ.
ปโมทลกฺขณา มุทิตา, อนิสฺสายนรสา, อรติวิฆาตปจฺจุปฏฺฐานา. สตฺตานํ
สมฺปตฺติทสฺสนปทฏฺฐานา. อรติวูปสโม ตสฺสา สมฺปตฺติ, ปหานสมฺภโว วิปตฺติ.
สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺติลกฺขณา อุเปกฺขา, สตฺเตสุ สมภาวทสฺสนรสา,
ปฏิฆานุนยวูปสมปจฺจุปฏฺฐานา, "กมฺมสฺสกา สตฺตา, เต กสฺส รุจิยา
สุขิตา วา ภวิสฺสนฺติ. ทุกฺขโต วา มุจฺจิสฺสนฺติ, ปตฺตสมฺปตฺติโต วา น
ปริหายิสฺสนฺตี"ติ เอวํ ปวตฺตกมฺมสฺสกตาทสฺสนปทฏฺฐานา. ปฏิฆานุนยวูปสโม
ตสฺสา สมฺปตฺติ, เคหสิตาย อญฺญาณุเปกฺขาย สมฺภโว วิปตฺติ.
      ตตฺถ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ.
อิตรีตเรน จีวเรนาติ น ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณาทีสุ เยน เกนจิ. ๒- อถ โข
ยถาลทฺธานํ  อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมึ หิ
ตโย สนฺโตสา:- ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๒/๑๑๑ (สฺยา), อภิ.อ. ๒/๔๐๕
@ ฉ.ม.....ถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ จีวเรน
ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ อิเม ตโย สนฺโตเส สนฺธาย "สนฺตุฏฺโฐ
โหติ อิตรีตเรน จีวเรน. ยถาลทฺธาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺโฐ
โหตี"ติ วุตฺตํ.
      เอตฺถ จ จีวรํ ชานิตพฺพํ, จีวรกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปํสุกูลํ ชานิตพฺพํ,
จีวรสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ ชานิตพฺพานิ. ตตฺถ
จีวรํ ชานิตพฺพนฺติ โขมาทีนิ ฉ จีวรานิ ทุกุลาทีนิ ฉ อนุโลมจีวรานิปิ
ชานิตพฺพานิ. อิมานิ ทฺวาทส กปฺปิยจีวรานิ. กุสจีรํ วากจีรํ ผลกจีรํ
เกสกมฺพลํ วาฬกมฺพลํ โปตฺถโก จมฺมํ อุลูกปกฺขํ รุกฺขทุสฺสํ ลตาทุสฺสํ
เอรกทุสฺสํ กทลิทุสฺสํ เวฬุทุสฺสนฺติ เอวมาทีนิ ปน อกปฺปิยจีวรานิ.
      จีวรกฺเขตฺตนฺติ "สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา
อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วา"ติ เอวํ อุปฺปชฺชนโต ฉ เขตฺตานิ,
อฏฺฐนฺนญฺจ มาติกานํ วเสน อฏฺฐ เขตฺตานิ ชานิตพฺพานิ.
      ปํสุกูลนฺติ โสสานิกํ ปาปณิกํ รถิยํ สงฺการกูฏํ โสตฺถิยํ สินานํ ติตฺถํ
คตปจฺจาคตํ อคฺคิทฑฺฒํ โคขายิตํ อุปจิกาขายิตํ อุนฺทูรขายิตํ อนฺตจฺฉินฺนํ
ทสจฺฉินฺนํ ธชาหฏํ ถูปํ สมณจีวรํ สามุทฺทิยํ อาภิเสกิยํ ปนฺถิกํ วาตาหฏํ
อิทฺธิมยํ เทวทตฺติยนฺติ เตวีสติ ปํสุกูลานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ โสตฺถิยนฺติ
คพฺภมลหรณํ. คตปจฺจาคตนฺติ มตกสรีรํ ปารุปิตฺวา สุสานํ เนตฺวา อานีตจีวรํ.
ธชาหฏนฺติ ธชํ อุสฺสาเปตฺวา ตโต อานีตํ. ถูปนฺติ วมฺมิเก ปูชิตจีวรํ.
สามุทฺทิยนฺติ สมุทฺทวีจีหิ ถลํ ปาปิตํ. ปนฺถิกนฺติ ปนฺถํ คจฺฉนฺเตหิ โจรภเยน
ปาสาเณหิ โกฏฺเฏตฺวา ปารุตจีวรํ. อิทฺธิมยนฺติ เอหิภิกฺขุจีวรํ. เสสํ ปากฏเมว.
      จีวรสนฺโตโสติ วีสติ จีวรสนฺโตสา:- จีวเร วิตกฺกสนฺโตโส
คมนสนฺโตโส ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส
อุทกสนฺโตโส โธวนสนฺโตโส กรณสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส สุตฺตสนฺโตโส
สิพฺพนสนฺโตโส รชนสนฺโตโส กปฺปสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส
วิสฺสชฺชนสนฺโตโสติ. ตตฺถ สาทกภิกฺขุโน เตมาสํ นิพทฺธวาสํ
วสิตฺวา เอกมาสมตฺตํ วิตกฺกิตุํ วฏฺฏติ. โส หิ ปวาเรตฺวา จีวรมาเส จีวรํ
กโรติ. ปํสุกูลิโก อฑฺฒมาเสเนว กโรติ. อิทํ ๑- มาสฑฺฒมาสมตฺตํ วิตกฺกนํ
วิตกฺกสนฺโตโส นาม. ๒- จีวรตฺถาย คจฺฉนฺตสฺส ปน "กตฺถ ลภิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสเนว คมนํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺตสฺส ปน
เยน วา เตน วา สทฺธึ อปริเยสิตฺวา ลชฺชึ เปสลํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา
ปริเยสนํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. เอวํ ปริเยสนฺตสฺส อาหริยมานํ จีวรํ
ทูรโตว ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ ภวิสฺสติ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ เอวํ อวิตกฺเกตฺวา
ถูลสุขุมาทีสุ ยถาลทฺเธเนว สนฺตุสนํ ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. เอวํ ลทฺธํ
คณฺหนฺตสฺสาปิ "เอตฺตกํ ทุปฏฺฏสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ เอกปฏฺฏสฺสา"ติ อตฺตโน
ปโหนกมตฺเตเนว สนฺตุสนํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. จีวรํ ปริเยสนฺตสฺส
ปน "อสุกสฺส ฆรทฺวาเร มนาปํ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา
จรณํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ลูขปณีเตสุ เยน เกนจิ ยาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ยถาลทฺเธเนว ยาปนํ
ยลาลาภสนฺโตโส นาม. อตฺตโน ถามํ ชานิตฺวา เยน ยาเปตุํ สกฺโกติ,
เตน ยาปนํ ยถาพลสนฺโตโส นาม. มนาปํ อญฺญสฺส ทตฺวา อตฺตนา เยน
เกนจิ ยาปนํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโส นาม. "กตฺถ อุทกํ มนาปํ, กตฺถ
อมนาปนฺ"ติ อวิจาเรตฺวา เยน เกนจิ โธวนุปเคน อุทเกน โธวนํ
อุทกสนฺโตโส นาม. ตถา ปณฺฑุมตฺติกวากเครุกปูติปณฺณรสกิลิฏฺฐานิ ปน
อุทกานิ วชฺเชตุํ วฏฺฏติ. โธวนฺตสฺส ปน มุคฺคราทีหิ อปหริตฺวา หตฺเถหิ
มทฺทิตฺวา โธวนํ โธวนสนฺโตโส นาม. ตถา อสุชฺฌนฺตํ ปณฺณานิ ปกฺขิปิตฺวา
ตาปิตอุทเกนาปิ โธวิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ โธวิตฺวา กโรนตสฺส "อิทํ ถูลํ, อิทํ
สุขุมนฺ"ติ อโกเปตฺวา ปโหนกนีหาเรเนว กรณํ กรณสนฺโตโส นาม.
ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนมตฺตสฺเสว กรณํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. จีวรกรณตฺถาย
ปน "มนาปํ สุตฺตํ ปริเยสิสฺสามี"ติ อวิจาเรตฺวา รถิกาทีสุ วา เทวฏฺฐาเน
@เชิงอรรถ:  ก. อิติ          ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วา อาหริตฺวา ปาทมูเล วา ฐปิตํ ยํ กิญฺจิเทว สุตฺตํ คเหตฺวา กรณํ
สุตฺตสนฺโตโส นาม.
      กุสิพนฺธนกาเล ปน องฺคุลิมตฺเต สตฺต วาเร น วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ
กโรนตสฺส หิ โย ภิกฺขุ สหาโย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโทปิ นตฺถิ.
ติวงฺคุลิมตฺเต ปน สตฺต วาเร วิชฺฌิตพฺพํ. เอวํ กโรนฺตสฺส มคฺคปฏิปนฺเนนาปิ
สหาเยน ภวิตพฺพํ. โย น โหติ, ตสฺส วตฺตเภโท. อยํ สิพฺพนสนฺโตโส
นาม. รชนฺเตน ปน กาฬกจฺฉกาทีนิ ปริเยสนฺเตน น รชิตพฺพํ,
โสมวกฺกลาทีสุ ๑- ยํ ลภติ, เตน รชิตพฺพํ. อลภนฺเตน ปน มนุสฺเสหิ อรญฺเญ
วากํ คเหตฺวา ฉฑฺฑิตรชนํ วา ภิกฺขูหิ ปจิตฺวา ฉฑฺฑิตกสฏํ วา คเหตฺวา
รชิตพฺพํ. อยํ รชนสนฺโตโส นาม. นีลกทฺทมกาฬสาเมสุ ยํ กิญฺจิ คเหตฺวา
หตฺถิปิฏฺเฐ นิสินฺนสฺส ปญฺญายมานกปฺปกรณํ กปฺปสนฺโตโส นาม.
      หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนมตฺตวเสน ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส นาม.
ทุสฺสํ ปน ลภิตฺวา สุตฺตํ วา สูจึ วา การกํ วา อลภนฺเตน ฐเปตุํ วฏฺฏติ,
ลภนฺเตน น วฏฺฏติ. กตมฺปิ เจ อนฺเตวาสิกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ, เต จ
อสนฺนิหิตา, ยาว อาคมนา ฐเปตุํ วฏฺฏติ, อาคตมตฺเตสุ เตสุ ทาตพฺพํ. ทาตุํ
อสกฺโกนฺเตน อธิฏฺฐาตพฺพํ. อญฺญสฺมึ จีวเร สติ ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ
วฏฺฏติ. อนธิฏฺฐิตเมว หิ สนฺนิธิ โหติ. อธิฏฺฐิตํ น โหตีติ มหาสิวตฺเถโร
อาห. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. วิสฺสชฺเชนฺเตน ปน มุขํ
โอโลเกตฺวา น ทาตพฺพํ, สารณียธมฺเม ฐตฺวาว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ อยํ
วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      จีวรปฏิสํยุตฺตานิ ธุตงฺคานิ นาม ปํสุกูลิกงฺคญฺเจว เตจีวริกงฺคญฺจ.
อิติ จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ เทฺว ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต จีวรสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ.
      วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ.
เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ.  เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ
@เชิงอรรถ:  ก. จริตพฺพํ สามวณฺณาทีสุ
โหติ. น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ. เอโก สนฺตุฏฺโฐ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ
วณฺณํ กเถติ. ตถารูโป โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา
จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ.
      อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ.
อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข
จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต
อุตฺตสติ ปริตสฺสติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ.
ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อธิคโต วิคตโลภคิทฺโธ. อมุจฺฉิโตติ
อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉนํ อนาปนฺโน. อนชฺฌาปนฺโนติ. ตณฺหาย อโนตฺถโต
อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ
ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโญติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ ๑- วุตฺตนิสฺสรณเมว
ปชานนฺโต.
      อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยา.
เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ยถา ปนิเธกจฺโจ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาฬเกเยว ๒-
ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ กโรติ. เอวํ โส
อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกาติ วา
ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย
ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที. ตาสุ วา ๓- ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ
สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย ๔-
เจว สติยา จ ยุตฺโต. อริยวํเส ฐิโตติ อริยวํเส ปติฏฺฐิโต.
      อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เอตฺถาปิ
ปิณฺฑปาโต ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ, ปิณฺฑปาตสนฺโตโส
ชานิตพฺโพ, ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ ปิณฺฑปาโตติ โอทโน
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๑๕ (สฺยา)     ฉ.ม. อุปสมฺปทมาเฬเยว
@ ก. สนฺโตสวณฺณวาทิตาทีสุ วา        ก. สมฺปชานสญฺญาย
กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ ขีรํ ทธิ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ ยาคุ
ขาทนียํ สายนียํ เลหนียนฺติ โสฬส ปิณฺฑปาตา.
      ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตนฺติ สํฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ
อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ  อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺฐากภตฺตํ
ธุรภตฺตํ กุฏิภตฺตํ วาริกภตฺตํ ๑- วิหารภตฺตนฺติ ปณฺณรส ปิณฺฑปาตกฺเขตฺตานิ.
      ปิณฺฑปาตสนฺโตโสติ ปิณฺฑปาเต วิตกฺกสนฺโตโส คมนสนฺโตโส
ปริเยสนสนฺโตโส ปฏิลาภสนฺโตโส ปฏิคฺคหณสนฺโตโส มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส
โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโส
อุปการสนฺโตโส ปริมาณสนฺโตโส ปริโภคสนฺโตโส สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส
วิสชฺชนสนฺโตโสติ ปณฺณรส สนฺโตสา. ตตฺถ สาทโก ภิกฺขุ มุขํ โธวิตุวา
วิตกฺเกติ. ปิณฺฑปาติเกน จ คเณน สทฺธึ จรตา สายํ เถรุปฏฺฐานกาเล "เสฺว
กตฺถ ปิณฺฑาย จริสฺสามา"ติ "อสุกคาเม ภนฺเต"ติ เอตฺตกํ จินฺเตตฺวา ตโต
ปฏฺฐาย น วิตกฺเกตพฺพํ. เอกจาริเกน วิตกฺกมาฬเก ฐตฺวา วิตกฺเกตพฺพํ. ตโต
ปฏฺฐาย วิตกฺเกนฺโต ปน อริยวํสา จุโต โหติ ปริพาหิโร. อยํ วิตกฺกสนฺโตโส
นาม. ปิณฺฑาย ปวิสนฺเตน ปน "กุหึ ลภิสฺสามี"ติ อจินฺเตตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน
คนฺตพฺพํ. อยํ คมนสนฺโตโส นาม. ปริเยสนฺเตน ยํ วา ตํ วา อคฺคเหตฺวา
ลชฺชึ เปสลเมว คเหตฺวา ปริเยสิตพฺพํ. อยํ ปริเยสนสนฺโตโส นาม. ทูรโตว
อาหริยมานํ ทิสฺวา "เอตํ มนาปํ, เอตํ อมนาปนฺ"ติ จิตฺตํ น อุปฺปาเทตพฺพํ. อยํ
ปฏิลาภสนฺโตโส นาม. "อิทํ มนาปํ คณฺหิสฺสามิ, อิทํ อมนาปํ น คณฺหิสฺสามี"ติ
อจินฺเตตฺวา ยํ กิญฺจิ ยาปนมตฺตํ คเหตพฺพเมว. อยํ ปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม.
      เอตฺถ ปน เทยฺยธมฺโม พหุ ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ.
เทยฺยธมฺโม พหุ, ทายโกปิ พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณเนว คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโมปิ
น พหุ, ทายโกปิ อปฺปํ ทาตุกาโม, อปฺปํ คเหตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม น พหุ,
ทายโก ปน พหุ ทาตุกาโม, ปมาเณน คเหตพฺพํ ปฏิคฺคหณสฺมึ หิ มตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วารภตฺตํ
อชานนฺโต มนุสฺสานํ ปสาทํ มกฺเขติ, สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, สาสนํ น กโรติ.
วิชาตมาตุยาปิ ๑- จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. อิติ มตฺตํ ชานิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ
อยํ มตฺตปฏิคฺคหณสนฺโตโส นาม. อฑฺฒกุลานิเยว อคนฺตฺวา ทฺวารปฏิปาฏิยา
คนฺตพฺพํ. อยํ โลลุปฺปวิวชฺชนสนฺโตโส นาม. ยถาลาภสนฺโตสาทโย จีวเร
วุตฺตนยา เอว.
      ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา "สมณธมฺมํ อนุปาเลสฺสามี"ติ เอวํ อุปการํ
ญตฺวา ปริภุญฺชนํ อุปการสนฺโตโส นาม. ปตฺตํ ปูเรตฺวา อานีตมฺปิ ๒- น
ปฏิคฺคเหตพฺพํ. อนุปสมฺปนฺเน สติ เตน คาหาเปตพฺพํ, อสติ อาหราเปตฺวา
ปฏิคฺคหณปริมาณมตฺตํ คเหตพฺพํ. อยํ ปริมาณสนฺโตโส นาม. ชิฆจฺฉาย
ปฏิวิโนทนํ "น อิทเมตฺถ นิสฺสรณนฺ"ติ เอวํ ปริภุญฺชนํ ปริโภคสนฺโตโส
นาม. นิทหิตฺวา น ปริภุญฺชิตพฺพํ. อยํ สนฺนิธิปริวชฺชนสนฺโตโส นาม. มุขํ
อโนโลเกตฺวา สารณียธมฺเม ฐิเตน วิสฺสชฺชิตพฺพํ. อยํ วิสฺสชฺชนสนฺโตโส นาม.
      ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ ปิณฺฑปาติกงฺคํ
สปทานจาริกงฺคํ เอกาสนิกงฺคํ ปตฺตปิณฺฑิกงฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ. อิติ
ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต ปิณฺฑปาตสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ.
วณฺณวาทีติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
      เสนาสนานีติ อิธ เสนาสนํ ชานิตพฺพํ, เสนาสนกฺเขตฺตํ ชานิตพฺพํ,
เสนาสนสนฺโตโส ชานิตพฺโพ, เสนาสนปฏิสํยุตฺตํ ธุตงฺคํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ
เสนาสนนฺติ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ
คุหา เลณํ อฏฺโฏ มาโฬ เวฬุ คุมฺโพ รุกฺขมูลํ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู
ปฏิกฺกมนฺตีติ อิมานิ ปณฺณรส เสนาสนานิ.
      เสนาสนกฺเขตฺตนฺติ สํฆโต วา คณโต วา ญาติโต วา มิตฺตโต วา
อตฺตโน วา ธเนน ปํสุกูลํ วาติ ฉ เขตฺตานิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิชาตมาตุยาปิสฺส     ฉ.ม. อานีตํ
      เสนาสนสนฺโตโสติ เสนาสเน วิตกฺกสนฺโตสาทโย ปณฺณรส สนฺโตสา. เต
ปิณฺฑปาเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ ปน ปญฺจ ธุตงฺคานิ
อารญฺญิกงฺคํ รุกฺขมูลิกงฺคํ อพโภกาสิกงฺคํ โสสานิกงฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ. อิติ
เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสํ ปูรยมาโน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมานิ ปญฺจ ธุตงฺคานิ
โคเปติ, อิมานิ โคเปนฺโต เสนาสนสนฺโตสมหาอริยวํสวเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ.
      อิติ อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปฐวึ ปตฺถรมาโน วิย สาครกุจฺฉึ
ปูรยมาโน วิย อากาสํ วิตฺถารยมาโน วิย จ ปฐมํ จีวรสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา จนฺทํ
อุฏฺฐาเปนฺโต วิย สูริยํ อุลฺลงฺเฆนฺโต วิย จ ทุติยํ ปิณฺฑปาตสนฺโตสอริยวํสํ ๑-
กเถตฺวา สิเนรุํ อุกฺขิเปนฺโต วิย ตติยํ เสนาสนสนฺโตสอริยวํสํ กเถตฺวา
อิทานิ คิลานปจฺจยสนฺโตสอริยวํสํ กเถตุํ "สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน
คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรนา"ติอาทิมาห. ตํ ปิณฺฑปาตคติกเมว.
ตตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตเสเนว สนฺตุสฺสิตพฺพํ. ภาวนารามอริยวํโส
ปน อิธ อนาคโต, เนสชฺชิกงฺคภาวนารามอริยวํสํ ภชติ. ๒- วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
       "ปญฺจ เสนาสเน วุตฺตา      ปญฺจ อาหารนิสฺสิตา
        เอโก วีริยสํยุตฺโต         เทฺว จ จีวรนิสฺสิตา"ติ. ๓-
      โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ เอตฺถ  โปราเณติ น
อธุนุปฺปตฺติเก. อคฺคญฺเญติ อคฺเคติ ชานิตพฺเพ. อริยวํเสติ อริยานํ วํเส.
ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส
ราชวํโส จ, เอวมยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส, อริยตนฺติ อริยปเวณิ นาม โหติ.
โส โข ปนายํ วํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริยคนฺธาทโย วิย
อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา, เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ
พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ
อริยสํโส. อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสาธิกานํ ๔- จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก
ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุติยปิณฺฑปาตสนฺโตสํ      สุ. วิ. ๓/๒๐๔, มโน. ปู. ๒/๓๑๑
@ สุ. วิ. ๓/๒๑๓, มโน. ปู. ๒/๓๒๐      ฉ.ม. สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ
อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต
อปรภาเค อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ๑- โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน
ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา
โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. อปิจ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ
อริยวํโส. ตสฺมึ อริยวํเส. ๒- ฐิโตติ ปติฏฺฐิโต. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                       อฏฺฐมคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๒๙] นวเม อยํ โยชนา:- ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก. เย
อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา. เอตมหํ
ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. เสสํ
ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓-
      นิทฺเทเส อนสฺสวาติ วจนํ อสฺสวนกา. อวจนกราติ ทุพฺพจา.
ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปจฺจนีกํ ๔- กถนสีลา, ปฏิมลฺลา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ โอวาททายเก ทิสฺวา มุขํ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญํ
ทิสาภาคํ โอโลเกนฺติ. อพฺยาวโฏ หุตฺวาติ อวาวโฏ หุตฺวา. อนเปกฺโข
หุตฺวาติ อนลฺลีโน หุตฺวา.
                       นวมคาถานิทฺเทสวณฺณนา.
      [๑๓๐] ทสเม โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวา. คิหิพฺยญฺชนานีติ
เกสมสฺสุโอทาตวตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนอิตฺถิปุตฺตทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ
คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ, ตสฺมา "คิหิพฺยญฺชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. สญฺฉินฺนปตฺโต
ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ มคฺคญาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริยสมนฺนาคโต.
คิหิพนฺธนานีติ กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ก. อสงฺเขยฺเย อติกฺกนฺเตปิ    มโน. ปู. ๒/๓๑๑      สุตฺต. อ. ๑/๓๐-๑
@         ก. ปฏาณิกถํ, ม. ปฏิโลมกถํ
      อยํ ปน อธิปฺปาโย:- "อโหวตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺยนฺ"ติ เอวํ หิ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ
อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒-
      นิทฺเทเส สาราสนญฺจาติ สารํ อาสนํ. ฉินฺนานีติ คฬิตานิ.
สญฺฉินฺนานีติ นิปนฺนานิ. ปติตานีติ วณฺฏโต มุตฺตานิ. ปริปติตานีติ ภูมิยํ
ปติตานิ.
                        ทสมคาถานิทฺเทสวณฺณนา
                       ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                         ๒. ทุติยวคฺควณฺณนา
      [๑๓๑-๒] ทุติยวคฺคสฺส ปฐมทฺวเย นิปกนฺติ ปกตินิปุณํ ปณฺฑิตํ
กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา
สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ นิปกฏฺเฐน ๓- ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ
ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม อสิถิลปรกฺกมตา, "กามํ ตโจ จ
นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ  ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อปิจ ธิกฺกิตปาโปติปิ ๕- ธีโร.
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปฏิราชา "วิชิตํ รฏฺฐํ อนตฺถาวหนฺ"ติ
ญตฺวา รชฺชํ ๖- ปหาย เอโก จรติ เอวํ พาลสหายํ ปหาย เอโก จเร. อถ
วา ราชาว รฏฺฐนฺติ ยถา สุตโสโม ราชา วิชิตํ รฏฺฐํ ปหาย เอโก จรติ. ๗-
ยถา จ มหาชนโก เอวํ เอโก จเรติ อยมฺปิ เอตสฺสตฺโถ. เสสํ วุตฺตานุสาเรน
สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๘- นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
                             ปฐมทฺวยํ.
      [๑๓๓] ตติยคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. เกวลญฺจ ปน สหายสมฺปทนฺติ
เอตฺถ อเสกฺเขหิปิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๘๕      ฉ.ม. ชานิตพฺพํ       ฉ.ม. นิปกตฺเตน
@ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ. มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕ (สฺยา)
@ ฉ.ม. ธิกฺกตปาโปติปิ      ก. กฏฺฐํ    ฉ.ม. จริ    สุตฺต. อ. ๑/๘๘
"สหายสมฺปทา"ติ เวทิตพฺพา. อยมฺปเนตฺถ โยชนา:- ยา อยํ วุตฺตา
สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ
โหติ. กถํ? เสฏฺฐา สมาเสวิตพฺพา สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ
เสฏฺเฐ เสวมานสฺส สีลาทโย ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา
วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ. สเจ เสวมานสฺส อญฺญมญฺญสมธารเณน
กุกฺกุจฺจวิโนทเนน จ ลทฺธา น ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเฐ
จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ วชฺเชตฺวา ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนโภชนํ
ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา
อตฺตกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ หิ เอวํ จรนฺโต
อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- นิทฺเทโส วุตฺตนโย เอว.
                          ตติยํ.
      [๑๓๔] จตุตฺเถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ กาญฺจนสฺส.
"วลยานี"ติ ปาฐเสโส. สาวเสสปาโฐ ๒- หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ
ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน
โยชนา:-  ทิสฺวา ภุชสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ "คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา.
เอกวาเส สติ อฆฏฺฏนา"ติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตมฺหีติ.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓- นูปุรานีติ ๔- วลยานิ. "นิยุรา"ติ เกจิ วทนฺติ.
ฆฏฺเฏนฺตีติ อญฺญมญฺญํ หนนฺติ.
                              จตุตฺถํ.
      [๑๓๕] ปญฺจมคาถา ปทตฺถโต อุตฺตานา เอว. อยํ ปน เอตฺถ
อธิปฺปาโย:- สฺวายํ ๕- เอเตน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีนิ นิเวเทนฺเตน
สหวาเสน ตํ สญฺญาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป, ตสฺมึ สิเนหวเสน อภิสชฺชนา
วา ชาตา. สเจ อหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ยเถว เหสฺสติ.
ยถา อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา.
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๘๔     ก. สาวเสโส    สุตฺต. อ. ๑/๙๐    ก. นปุรานีติ
@ ฉ.ม. ยฺวายํ
อุภยมฺปิ เจตํ อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสาติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ตํ
ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมว.
                              ปญฺจมํ.
      [๑๓๖] ฉฏฺเฐ กามาติ เทฺว กามา วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ.
ตตฺถ วตฺถุกามา มนาปิยา รูปาทโย ธมฺมา, กิเลสกามา ฉนฺทาทโย สพฺเพปิ
ราคปฺปเภทา. อิธ ปน วตฺถุกามา อธิปฺเปตา, รูปาทิอเนกปฺปการวเสน ๒-
จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รเมนฺตีติ  มโนรมา.
วิรูปรูเปนาติ วิรูเปน รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ
รูปาทิวเสน จิตฺรา, รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน วิรูปรูเปน
ตถา ตถา อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น
เทนฺติ. ๓- เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา
ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ๔-
      กามคุณาติ กามยิตพฺพฏฺเฐน กามา. พนฺธนฏฺเฐน คุณา. "อนุชานามิ
ภิกฺขเว อหตานํ วตฺถานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏินฺ"ติ ๕- เอตฺถ ปฏลฏฺโฐ คุณฏฺโฐ.
"อจฺเจนฺติ กาลา ตรยนฺติ รตฺติโย, วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี"ติ ๖-
เอตฺถ:- ราสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ. "สตคุณา ทกฺขิณา ปาฏิกงฺขิตพฺพา"ติ ๗-
เอตฺถ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ. "อนฺตํ อนฺตคุณํ, ๘- กยิรา มาลาคุเณ พหู"ติ ๙-
เอตฺถ พนฺธนฏฺโฐ คุณฏฺโฐ. อิธาปิ เอเสว อธิปฺเปโต, เตน วุตฺตํ
"พนฺธนฏฺเฐน คุณา"ติ. จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพา.
เอเตนุปาเยน โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา
โหนฺตุ, มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถ. กนฺตาติ กามนียา. มนาปาติ
มนวฑฺฒนกา. ปิยรูปาติ ปิยชาติกา. กามูปสญฺหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา
อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสญฺหิตา. รชนียาติ รชฺชนิยา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ
อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๙๓     ฉ.ม. อเนกปฺปกาเรน    ฉ.ม. เทนฺตีติ    สุตฺต. อ. ๑/๙๕
@ วิ. มหา. ๕/๓๔๘/๑๕๑     สํ. ส. ๑๕/๔/๓     ม. อุ. ๑๔/๓๗๙/๓๒๔
@ ที. มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม. มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙, ขุ. ขุ. ๒๕/๒     ขุ. ธ. ๒๕/๕๓/๒๖
      ยทิ มุทฺธายาติอาทีสุ มุทฺธาติ ๑- องฺคุลิปพฺเพสุ สญฺญํ ฐเปตฺวา
หตฺถมุทฺธาย คณนา. ๒- คณนาติ อจฺฉิทฺทคณนา. สงฺขานนฺติ ปิณฺฑคณนา.
ยาย เขตฺตํ โอโลเกตฺวา "อิธ เอตฺตกา วีหี ภวิสฺสนฺติ, "รุกฺขํ โอโลเกตฺวา
"อิธ เอตฺตกานิ ผลานิ ภวิสฺสนฺติ, "อากาสํ โอโลเกตฺวา "อิเม อากาเส
สกุณา เอตฺตกา นาม ภวิสฺสนฺตี"ติ ชานนฺติ. กสีติ กสิกมฺมํ. วณิชฺชาติ
ชงฺฆ ๓- วณิชฺชถลวณิชฺชาทิวณิปฺปโถ. โครกฺขนฺติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คาโว
รกฺขิตฺวา ปญฺจโครสวิกฺกเยน ชีวนกมฺมํ. อิสฺสตฺโถ วุจฺจติ อาวุธํ คเหตฺวา
อุปฏฺฐานกมฺมํ. ราชโปริสนฺติ วินา อาวุเธน ราชกมฺมํ กตฺวา ราชุปฏฺฐานํ.
สิปฺปญฺญตรนฺติ คหิตาวเสสหตฺถิอสฺสสิปฺปาทิ.
      สีตสฺส ปุรกฺขโตติ ลกฺขํ วิย สรสฺส สีตสฺส ปุรโต ฐิโต, สีเตน
พาธิยมาโนติ อตฺโถ. อุเณฺหปิ เอเสว นโย. ฑํสาทีสุ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา.
มกสาติ สพฺพมกฺขิกา. สรีสปาติ เย เกจิ สริตฺวา คจฺฉนฺติ. ริสฺสมาโนติ
ปีฬิยมาโน รุปฺปมาโน ฆฏฺฏิยมาโน. ๔- มิยฺยมาโนติ มรมาโน. อยํ ภิกฺขเวติ
ภิกฺขเว อยํ มุทฺธาทีหิ ๕- ชีวิกกปฺปนํ อาคมฺม สีตาทิปจฺจโย อาพาโธ. กามานํ
อาทีนโวติ กาเมสุ อุปทฺทโว, อุปสคฺโคติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺฐิโกติ ปจฺจกโข สามํ
ปสฺสิตพฺโพ. ทุกฺขกฺขนฺโธติ ทุกฺขราสิ. กามเหตูติอาทีสุ ปจฺจยฏฺเฐน กามา อสฺส
เหตูติ กามเหตุ. มูลฏฺเฐน กามา นิทานมสฺสาติ กามนิทาโน. ลิงฺควิปลฺลาเสน
ปน "กามนิทานนฺ"ติ วุตฺโต. การณฏฺเฐน กามา อธิกรณํ อสฺสาติ กามาธิกรโณ.
ลิงฺควิปลฺลาเสเนว ปน "กามาธิกรณนฺ"ติ วุตฺโต. กามานเมว เหตูติ อิทํ
นิยมวจนํ กามปจฺจยา อุปฺปชฺชติเยวาติ อตฺโถ.
      อุฏฺฐหโตติ อาชีวสมุฏฺฐาปกวีริเยน อุฏฺฐหนฺตสฺส. ฆฏโตติ ตํ วีริยํ
ปุพฺเพนาปรํ ฆเฏนฺตสฺส. วายมโตติ วายามํ ปรกฺกมํ ปโยคํ กโรนฺตสฺส.
นาภินิปฺผชฺชนฺตีติ น นิปฺผชฺชนฺติ,  ตตฺถ ๖- นาภิรุหนฺติ. โสจตีติ จิตฺเต
อุปฺปนฺนพลวโสเกน โสจติ. กิลมตีติ กาเย อุปฺปนฺนทุกฺเขน กิลมติ. ปริเทวตีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยทิ มุทฺทายาติอาทีสุ มุทฺทาติ     ฉ.ม. หตฺถมุทฺทา    สี. ชล.....
@ ม. ทิยมาโนติ, รุปฺปมาโน. ฆฏิยมาโน    ฉ.ม. มุทฺทาทีหิ     ฉ.ม. หตฺถํ
วาจาย ปริเทวติ. อุรตฺตาฬินฺติ อุรํ  ตาเฬตฺวา. กนฺทตีติ โรทติ. สมฺโมหํ
อาปชฺชตีติ วิสญฺญี วิย สมฺมุโฬฺห โหติ. โมฆนฺติ  ตุจฺฉํ. อผโลติ นิปฺผโล.
      อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณา. กินฺติ เมติ ๑- เกน นุ โข อุปาเยน.
ยมฺปิ เมติ ยมฺปิ มยฺหํ กสิกมฺมาทีนิ กตฺวา อุปฺปาทิตธนํ อโหสิ. ตมฺปิ โน
นตฺถีติ ตมฺปิ อมฺหากํ อิทานิ นตฺถิ.
      ปุน จ ปรํ ภิกฺขเว กามเหตูติอาทินาปิ การณํ ทสฺเสตฺวาว  อาทีนวํ
ทสฺเสติ. ๒- ตตฺถ กามเหตูติ กามปจฺจยา, ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตีติ อตฺโถ.
กามนิทานนฺติ ภาวนปุํสกํ, กาเม นิทานํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามาธิกรณนฺติปิ
ภาวนปุํสกเมว, กาเม อธิกรณํ กตฺวา วิวทนฺตีติ อตฺโถ. กามานเมว เหตูติ
คามนิคมเสนาปติปุโรหิตฏฺฐานนฺตราทีนํ กามานํเยว เหตุ วิวทนฺตีติ อตฺโถ.
อุปกฺกมนฺตีติ ปหรนฺติ.
      อสิจมฺมนฺติ อสึ เจว เขฏกผลกาทีนิ จ.
      ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวาติ ธนุํ คเหตฺวา สรกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา.
อุภโตพฺยูฬฺหนฺติ ๓- อุภโต ราสิภูตํ. ปกฺขนฺทนฺตีติ ปวิสนฺติ. อุสูสูติ กณฺเฑสุ.
วิชฺโชตลนฺเตสูติ ปริวตฺตมาเนสุ. เต ตตฺถาติ เต ตสฺมึ สงฺคาเม.
      อทฺทาวเลปนา อุปการิโยติ เจตฺถ มนุสฺสา ปาการปาทํ อสฺสขุรสณฺฐาเนน
อิฏฺฐกาหิ จินิตฺวา อุปริ สุธาย ลิมฺปนฺติ. เอวํ กตปาการปาทา "อุปการิโย"ติ
วุจฺจนฺติ. ตา ตินฺเตน กลเลน ๔- สิตฺตา อทฺทาวเลปนา นาม โหนฺติ. ปกฺขนฺทนฺตีติ
ตาสํ เหฏฺฐา ติขิณอยสูลรุกฺขสูลาทีหิ ๕- วิชฺฌิยมานา ปาการสฺส ปิจฺฉิลฺลภาเวน
อาโรหิตุํ อสกฺโกนฺตาปิ อุปธาวนฺติเยว. ฉกณฏิยาติ กุถิตโคมเยน. อภิวคฺเคนาติ
สตทนฺเตน. ๖- ตํ อฏฺฐทนฺตากาเรน กตฺวา "นครทฺวารํ ภินฺทิตฺวา ปวิสิสฺสามา"ติ
อาคเต อุปริทฺวาเร ฐิตา ตสฺส พนฺธนโยตฺตานิ ฉินฺทิตฺวา เตน อภิวคฺเคน
โอมทฺทนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ก. กินฺตีติ     ฉ.ม. ทีเปติ     ก. อุภโตวิยุฬฺหนฺติ     ก. ตกฺกานกลเลน
@ ก. นิขาต....      สี., ก., อิ. สตฺตทนฺเตน
      สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ. นิลฺโลปนฺติ คาเม  ปหริตฺวา
มหาวิโลปํ กโรนฺติ. เอกาคาริกนฺติ ปณฺณาสมตฺตาปิ สฏฺฐิมตฺตาปิ ปริวาเรตฺวา
ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาว ธนํ อาหราเปนฺติ. ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐนฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ
กโรนฺติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ. ๑- เสสํ วุตฺตตฺถเมว.
                              ฉฏฺฐํ.
      [๑๓๗] สตฺตเม เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ ๒- พฺยสนเหตูนํ เอตํ
อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเฐน ทฬฺหสนฺนิปาตฏฺเฐน
จ อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา
เอเต กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ
คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ,
ราคคณฺฑาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย
สพฺพุปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิลสาตุรภาวํ ชเนนฺตา
สีลสงฺขาตมาโรคฺยโลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ วิลุมฺปนฺติ,
ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเฐน โรโค. อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฐฏฺเฐน ปน
อนฺโตตุทนฏฺเฐน ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลํ. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต
ภยํ. เมตนฺติ เอตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๓-
      กามราครตฺตายนฺติ กามราเคน รตฺโต อยํ. ฉนฺทราควินิพทฺโธติ
ฉนฺทราเคน เสฺนเหน พทฺโธ. ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภาติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว
วตฺตมานา สฬายตนคพฺภา. สมฺปรายิกาปิ คพฺภาติ ปรโลเกปิ สฬายตนคพฺภา.
น ปริมุจฺจตีติ ปริมุจฺจิตุํ น สกฺโกติ. โอติณฺโณ สาตรูเปนาติ มธุรสภาเวน
ราเคน โอติณฺโณ โอคาหิโต. ปลิปถนฺติ กามกลลมคฺคํ. ทุคฺคนฺติ ทุคฺคมํ.
                         สตฺตมํ.
@เชิงอรรถ:  ป.สู. ๑/๑๖๙/๓๘๑      ฉ.ม. อกุสลภาคิยานํ     สุตฺต.อ. ๑/๑๐๖-๗
      [๑๓๘] อฏฺฐเม สีตํ ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ
พาหิรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ. ตถา อุณฺหํ. ตตฺถ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสเปติ เย
เกจิ ทีฆชาติกา สริตฺวา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ.
                              อฏฺฐมํ.
      [๑๓๙] นวมคาถา ปทตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา:-
สา จ โข ยุตฺติวเสน, น อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี
มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย
วา นาโค. เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา
อทนฺตภูมึ  นาคมเนน, อาคุํ อกรเณน, ปุน อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ
คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา
เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป,
กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกตฺตาภิรติสุเขน ๑- ฌานสุเขน
ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา
อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก
จเรยฺยนฺติ ๒- อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ,
กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสกฺขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ.
ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสโพชฺฌงฺคมหนฺตตาย วา อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย
วา ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลชวาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธินิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา
อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ
อธิคโตมฺหีติ. ๓-
                              นวมํ.
@เชิงอรรถ:  สี. เอกนฺตาภิรติสุเขน     ก. ภเวยฺยนฺติ      สุตฺต. อ. ๑/๙๙
      [๑๔๐] ทสเม อฏฺฐานตนฺติ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ
โหติ.  อนุนาสิกสฺส โลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย.
สงฺคณิการตสฺสาติ คณาภิรตสฺส. ยนฺติ การณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ
หิรียิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๒- วิย. ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ
โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย เอว ปจฺจนีเกหิ วิมุจฺจนโต "สามยิกา
วิมุตฺตี"ติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ. อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ
สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส
วโจ นิสมฺม สงฺคณิกาย รตึ ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห.
เสสํ วุตฺตนยเมว. ๓-
      นิทฺเทเส เนกฺขมฺมสุขนฺติ ปพฺพชฺชาสุขํ. ปวิเวกสุขนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวเก
สุขํ. อุปสมสุขนฺติ กิเลสุปสมํ ผลสมาปตฺติสุขํ. สมฺโพธิสุขนฺติ มคฺคสุขํ.
นิกามลาภีติ อตฺตโน รุจิวเสน ยถากามลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี.
อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. อสามยิกนฺติ โลกุตฺตรํ. อกุปฺปนฺติ กุปฺปวิรหิตํ อจลิตํ
โลกุตฺตรมคฺคํ.
                              ทสมํ.
                       ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                             -------
                         ๓. ตติยวคฺควณฺณนา
      [๑๔๑] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ. ตานิ
หิ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน ๔- วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิ. เอวํ
ทิฏฺฐิยา วิสูกานีติ ทิฏฺฐิวิสูกานิ, ทิฏฺฐิโย เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิ.
อุปาติวตฺโตติ ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต. ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย
สมฺโพธิปรายนตาย จ นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ. ขุ. ๒๕/๑๑, ๒๗๐/๔, ๓๘๖     อภิ. สงฺ. ๓๔/๓๑๐/๙๐
@ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓        ก. วิรุทฺธฏฺเฐน
เอตฺตาวตา ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ
ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ
อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิ. เอเตน ผลํ ทสฺเสติ. อนญฺญเนยฺโยติ
อญฺเญหิ "อิทํ  สจฺจํ อิทํ สจฺจนฺ"ติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภูตํ ทีเปติ.
ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อญฺญเนยฺยตาย อภาวา สยํ วสิตํ. สมถวิปสฺสนาย
วา ๑- ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน ปตฺโต นิยามํ, เสเสหิ
ปฏิลทฺธมคฺโค, ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ
อนญฺญเนยฺโย. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ๒-
      น ปรเนยฺโยติ น อญฺเญหิ เนตพฺโพ. น ปรปฺปตฺติโยติ ปจฺจกฺขธมฺมตฺตา
น อญฺเญหิ สทฺทหาเปตพฺโพ. น ปรปฺปจฺจโยติ น อสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส
สทฺธาย วตฺตตีติ น ปรปจฺจโย. น ปรปฏิพทฺธคูติ น อญฺเญสํ ปฏิพทฺธญาณคมโน.
                              ปฐมํ.
      [๑๔๒] ทุติเย นิลฺโลลุโปติ อโลลุปฺโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต
โหติ, โส ภุสํ ลุปฺปติ ปุนปฺปุนญฺจ ลุปฺปติ, เตน "โลลุปฺโป"ติ วุจฺจติ.
ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห "นิลฺโลลุโป"ติ. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ
ยสฺส ติวิธกุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส "นิกฺกุโห"ติ วุจฺจติ, อิมิสฺสา ปน คาถาย
มนุญฺญโภชนาทีสุ ๓- วิมฺหยมนาปชฺชนโต นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ
เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน
โภตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข,
ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน คหฏฺฐกาเล สูทสฺส, ๔- คุณมกฺขนภาวํ
สนฺธาย อาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ ราคาทโย ตโย กายทุจฺจริตาทีนิ
จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเฐน สกภาวํ วิชหาเปตฺวา
ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเฐน กสฏฏฺเฐน จ "กสาวา"ติ เวทิตพฺพา. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  สี., ก. อิปสฺสนาย วา     สุตฺต. อ. ๑/๑๐๓    ก. มนุญฺญโต ชนาทิสุ
@ ม., ก. ปรสฺส
           "ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว โทสกสาโว โมหกสาโว,
         อิเม ตโย กสาวา. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา?
         กายกสาโว วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๑-
      เตสุ โมหํ ฐเปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส
โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห, ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ
โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ
ราคกสาวสฺส นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโสติ
นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเกติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ
ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา
ตโยปิ ปาเท วตฺวา ๒- เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺปิ เอตฺถ
สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. ๓-
                              ทุติยํ.
      [๑๔๓] ตติเย อยํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺฐิยา
สมนฺนาคตตฺตา ปาโป. ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ทสฺเสตีติ อนตฺถทสฺสี.
กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม นิวิฏฺโฐ. ตํ อตฺตกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ
ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺฐํ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน
น เสเวยฺย. ยทิ ปน ปรวโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปสุตนฺติ ปสฏํ, ทิฏฺฐิวเสน ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ
กามคุเณสุ โวสฺสฏฺฐจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ วา. ตํ เอวรูปํ น เสเว น ภเช
น ปยิรุปาเส, อญฺญทตฺถุ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
      นิทฺเทเส สยํ น เสเวยฺยาติ สามํ น อุปสงฺกเมยฺย. สามํ น
เสเวยฺยาติ จิตฺเตนปิ น อุปสงฺกเมยฺย. น เสเวยฺยาติ น ภเชยฺย. น
นิเสเวยฺยาติ สมีปมฺปิ น คจฺเฉยฺย. น สํเสเวยฺยาติ ทูเร ภเวยฺย. น
ปฏิเสเวยฺยาติ ๔- ปฏิกฺกเมยฺย.
                              ตติยํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐     สี. วาเรตฺวา, ม., ก. วาเร วตฺวา
@ สุตฺต. อ. ๑/๑๐๕         ฉ.ม. น ปริสํเสเวยฺยาติ
      [๑๔๔] จตุตฺเถ อยํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต
ตีสุ ปิฏเกสุ อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญานํ
ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน
กายวจีมโนกมฺเมหิ สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ
ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติธา
ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ. ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา.
ยสฺส อตฺถญฺจ ญายญฺจ ลกฺขณญฺจ ฐานาฐานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ,
โส ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. เยน มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส ปฏิเวธปฏิภานวา.
ตํ เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ,  มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต
ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต
วา อเนกปฺปการานิ อญฺญาย อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ
อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๒- กงฺขาฏฺฐาเนสุ วิเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ
วิเนตฺวา วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๓-
                              จตุตฺถํ.
      [๑๔๕] ปญฺจเม ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ
วตฺถุกามสุขํ. วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน สุขนฺติ วุจฺจนฺติ. ยถาห
"อตฺถิ รูปํ สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๔- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ
โอกาสโลเก อนลงฺกริตฺวา อลนฺติ อกตฺวา "เอตปฺปการนฺ"ติ ๕- วา "สารภูตนฺ"ติ
วา เอวํ อคเหตฺวา. ๖- อนเปกฺขมาโนติ เตน อนลงฺกรเณน อนเปกฺขนสีโล อปิหาลุโก
นิตฺตโณฺห. วิภูสฏฺฐานาวิรโต สจฺจวาที เอโก จเรติ. ตตฺถ วิภูสา ทุวิธา
อคาริกวิภูสา จ อนคาริกวิภูสา จ. ตตฺถ อคาริกวิภูสา สากฏเวฐนมาลาคนฺธาทิ,
อนคาริกวิภูสา จ ปตฺตมณฺฑนาทิ. วิภูสา เอว วิภูสฏฺฐานํ,
@เชิงอรรถ:  สี., ม. นิจฺจโล       ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑/, สํ.นิ ๑๖/๒๐/๒๖-๗,
@ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๙ (สฺยา)  สุตฺต. อ. ๑/๑๐๗    สํ.ข. ๑๗/๖๐/๕๗
@ ฉ.ม. เอตํ ตปฺปกนฺติ    ก. อคเณตฺวา
ตสฺมา วิภูสฏฺฐานา ติวิธายปิ วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ
เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ๑-
                              ปญฺจมํ.
      [๑๔๖] ฉฏฺเฐ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ
รตนานิ. ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺกุวรกกุทฺรูสกปฺปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ
จ. พนฺธวานีติ ญาติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิธพนฺธเว.
สโกธิตานีติ ๒- สกสกโอธิวเสน ฐิตานิเยว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                              ฉฏฺฐํ.
      [๑๔๗] สตฺตเม สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ
สชฺชนฺติ ตตฺถ ปาณิโน กทฺทมํ ๓- ปวิฏฺโฐ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ
โสขฺยนฺติ เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺญาย อุปฺปาเทตพฺพโต
กามาวจรธมฺมปริยาปนฺนโต วา ลามฏฺมเฐน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย
โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ วิย อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท
ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ
ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๔- วุตฺโต, โส ยมิทํ ๕-
"โก จ ภิกฺขเว กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปุฏฺฐาเนน ๖-
ชีวิกํ กปฺเปติ ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนายา"ติ ๔- เอวมาทินา นเยเนตฺถ ทุกฺขํ
วุตฺตํ, ตํ อุปนิธาย อปฺโปทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ,
จตูสุ สมุทฺเทสุ อุทกสทิโส โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ
ภิยฺโย"ติ. คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส เอโส,
ยทิทํ ปญฺจกามคุณา. อิติ ญตฺวา มติมาติ เอวํ ญตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต
ปุริโส สพฺพเมตํ ๗- ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. ๘-
                              สตฺตมํ.
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๑๐๙   ฉ.ม. ยโถธิกานีติ   ฉ.ม. กทฺทเม    ม.มู. ๑๒/๑๖๖/๑๒๙
@ ก. ยมฺปีทํ    ฉ.ม. สิปฺปฏฺฐาเนน    ฉ.ม. สพฺพมฺเปตํ     สุตฺต. อ. ๑/๑๑๑
      [๑๔๘] อฏฺฐมคาถาย ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ
อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี
สลิลมฺพุจารี. ตสฺมึ นทีสลิเล ชาลํ เภตฺวา อมฺพุจารี  วาติ ๑- วุตฺตํ โหติ.
ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺฐานํ วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺฐานํ ปุน น
นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ, เอวํ มคฺคญาณคฺคินา ทฑฺฒํ กามคุณฏฺฐานํ
อนิวตฺตมาโน, ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ วุตฺตํ โหติ, เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
      สญฺโญชนานีติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ ปุคฺคลํ วฏฺฏสฺมึ สญฺโญเชนฺติ
พนฺธนฺตีติ สญฺโญชนานิ. อิมานิ ปน สํโยชนานิ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ
วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ. กามราคปฏิฆสญฺโญชนานิ อนาคามิมคฺเคน  ปหียนฺติ,
มานสญฺโญชนํ อรหตฺตมคฺเคน. ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺเคน,
ภวราคสญฺโญชนํ อรหตฺตมคฺเคน, อิสฺสามจฺฉริยานิ โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา
อรหตฺตมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสอิสฺสามจฺฉริยา
โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ, กามราคปฏิฆา อนาคามิมคฺเคน, มานภวราคอวิชฺชา
อรหตฺตมคฺเคนาติ. ภินฺทิตฺวาติ เภทํ ปาเปตฺวา. สมฺภินฺทิตฺวาติ ๒- ฉิทฺทํ กตฺวา.
ทาลยิตฺวาติ ผาเลตฺวา. ปทาลยิตฺวาติ หีเรตฺวา สมฺปทาลยิตฺวาติ อุปสคฺเคน
ปทํ วฑฺฒิตํ. ๓-
                              อฏฺฐมํ.
      [๑๔๙] นวเม โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐา ขิตฺตจกฺขุ, สตฺต คีวฏฺฐีนิ ปฏิปาฏิยา
ฐเปตฺวา ปริวชฺชนปหาตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ
หนุกฏฺฐินา หทยฏฺฐึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวญฺหิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา
โหติ. น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ
ปวิสิตุกามตาย กณฺฑูยมานปาโท ๔- วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนวฏฺฐิตจาริกวิรโต
วา. ๕- คุตฺตินฺทฺริโยติ  ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อิธ มนินฺทฺริยสฺส วิสุํ วตฺตตฺตา
วุตฺตาวเสสวเสน โคปิตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ มานสํเยว
@เชิงอรรถ:  สี. คตํ อมฺพุจารึ วิยาติ, ฉ.ม. คตอมฺพุจารี วาติ     ฉ.ม. ปภินฺทิตฺวาติ
@ สุตฺต. อ. ๑/๑๑๒     ก. คณฺฑูยมานปาโท     สี.....อนิวตฺตจาริกวิรโต
มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขมานสาโน. ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ
รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ
อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวาสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ เอวํ อนฺวาสฺสววิรหา
เอว กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน, พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ
ปริฑยฺหมาโน. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑-
      จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน
รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ:-
             "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น ปสฺสติ
          อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน
          ปสฺสติ. อีทิสี ปเนสา "ธนุนา วิชฺฌตีติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา
          นาม โหติ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ
          อตฺโถ"ติ. ๒-
      นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ
นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺตวเสน น สณฺฐาติ.
อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ
ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทหสิตลปิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ.
      ยตฺวาธิกรณเมนนฺติ อาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส
เหตุ. เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา
วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ. ๓- ตสฺส
สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส  สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น
ปฏิปชฺชติ. เอวํภูโต เอว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ. น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ
อาปชฺชตี"ติ วุจฺจติ.
      ตตฺถ กิญฺจาปิ  จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร  วา อสํวโร วา นตฺถิ. น หิ
จกฺขุปฺปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ, อปิจ ยทา
รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถมาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓        วิสุทฺธิ. ๑/๒๔ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๒/๔๕๖
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ,
ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ ตโต
วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยามานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ.
ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา
อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา
อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ. เอวํ
โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมึ สติ
ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา
นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย
สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ.
นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปีติ.
      จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติอาทีสุ น นิมิตฺตคฺคาหี
โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ. เอวํ เสสปทานิปิ
วุตฺตปฏิปกฺเขน เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺฐา "ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ
อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ
วีถิจิตฺตานิปี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ
โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ยถา กึ? ยถา นครทฺวาเรสุ
สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ. ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ
ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ. นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ โจรานํ ปเวโส
นตฺถิ. เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชานาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโรติ วุตฺโต. ๑-
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๑/๒๖-๗ (สฺยา), อภิ. อ. ๑/๑๓๕๔/๔๕๘
      อวสฺสุตปริยายญฺจาติ กิเลเสหิ ตินฺตการณญฺจ. อนวสฺสุตปริยายญฺจาติ
กิเลเสหิ อตินฺตการณญฺจ.
      ปิยรูเป รูเปติ อิฏฺฐชาติเก รูปารมฺมเณ. อปฺปิยรูเป รูเปติ อนิฏฺฐสภาเว
รูปารมฺมเณ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวมาปชฺชติ. โอตารนฺติ ฉิทฺทํ
อนฺตรํ. อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํ.
      อภิภวึสูติ มทฺทึสุ. ๑- น อภิวีติ ๒- น มทฺทิ. พหลมตฺติกาติ ปุนปฺปุนํ
ทานวเสน อุทฺธมายิกา พหลมตฺติกา. อลฺลาวเลปนาติ ๓- อสุกฺขมตฺติกทานา.
เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. ๔-
                              นวมํ.
      [๑๕๐] ทสเม กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา
อภินิกฺขมิตฺวา กาสายวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว
สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                              ทสมํ.
                       ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            --------
                         ๔. จตุตฺถวคฺควณฺณนา
      [๑๕๑] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐเม รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณิก-
ขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ. เคธํ อกรนฺติ คิทฺธึ อกโรนฺโต, ตณฺหํ
อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ "อิทํ สายิสฺสามี"ติ ๕- เอวํ รสวิเสเสสุ
อนากุโล. อนญฺญโปสีติ โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต, กายสนฺธารณมตฺเตน
สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ. ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณโลโล
หุตฺวา อญฺญโปสี อาสึ, เอวํ  อหุตฺวา ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ
เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มทฺทํสุ     ฉ.ม. น อธิโภสีติ    อทฺธาวเลปนาติปิ ปาโฐ
@ ฉ.ม. อุตฺตานํ    ฉ.ม. อิทํ สายิสฺสามิ, อิทํ สายิสฺสมีติ
อนิพฺพตฺตเนน อนญฺญโปสีติ ทสฺเสติ. อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน "อญฺเญ"ติ
กิเลสา วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน อนญฺญโปสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี อนุปุพฺพจารี, ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ
ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ
ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน อลคฺคจิตฺโต, จนฺทูปโม นิจฺจนวโกติ ๑-
อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๒-
                              ปฐมํ.
      [๑๕๒] ทุติเย อาวรณานีติ นีวรณาเนว, ตานิ อตฺถโต อุรคสุตฺเต ๓-
วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทํ สูริยํ วา เจโต อาวรนฺติ,
ตสฺมา "อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา
ปหาย. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสเล ธมฺเม. วตฺโถปมาทีสุ ๔-
วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา วินูทยิตฺวา, ๕- วิปสฺสนามคฺเคน
ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน
ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต. เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกคตํ เสฺนหโทสํ,
ตณฺหาราคนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสฺนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต เสฺนหโทโสติ
วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมว. ๖-
                              ทุติยํ.
      [๑๕๓] ตติเย วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา ชหิตฺวาติ
อตฺโถ. สุขํ ทุกฺขญฺจาติ กายิกสาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกสาตาสาตํ.
อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมถเมว. วิสุทฺธนฺติ
ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา
อติสุทฺธํ, นิธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิจฺจนวโก หุตฺวาติ      สุตฺต. อ. ๑/๑๑๖      ขุ. สุ. ๒๕/๓๓๕
@ ม. มู. ๑๒/๔๘    สี., อิ. วิโนทยิตฺวา, ฉ.ม. วินาเสตฺวา   สุตฺต. อ. ๑/๑๑๗
      อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว,
ปฐมชฺฌานูปจารภูมิยํเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานูปจารภูมิยญฺจ สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน
อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน
ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจารภูมิยํ, ๑- โทมนสฺสญฺจ
ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิ.
นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส
ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํ. ยถาห "ปฐมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทิ. ๒-
ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. ปรโต ปุพฺเพวาติ ตีสุ ปฐมชฺฌานาทีสุ
ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา เอตฺเถว จตุตฺถชฺฌาเน โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา
อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก จเรติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๓-
                              ตติยํ.
      [๑๕๔] จตุตฺเถ อารทฺธํ วีริยมสฺสาติ อารทฺธวิริโย. เอเตน อตฺตโน
วีริยารมฺภํ อาทิวีริยํ ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตตฺถ ปตฺติยา
ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ
เอเตน วีริยุปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ. กุสีตวุตฺตีติ เอเตน
ฐานาสนจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ
นหารุ จา"ติ ๔- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ. ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ
ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ อติวิชฺฌ
ปสฺสตี"ติ วุจฺจติ. อถ วา เอเตน มคฺคสมฺปยุตฺตวีริยํ ทสฺเสติ. ตญฺหิ ทฬฺหญฺจ
ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา
ตํสมงฺคี ปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม อสฺสาติ "ทฬฺหนิกฺกโม"ติ วุจฺจติ.
ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน ญาณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จตุตฺถชฺฌานูปจาเร     สํ. มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๙๐     สุตฺต. อ. ๑/๑๑๙
@ ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐
ถามภูเตน พเลน อุปปนฺโนติ ถามพลูปปนฺโน, ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ
โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส ญาณสมฺปโยคํ ทีเปนฺโต โยนิโส ปธานภาวํ ๑-
สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ ปทา โยเชตพฺพา. เสสํ
วุตฺตนยเมวาติ. ๒-
                              จตุตฺถํ.
      [๑๕๕] ปญฺจเม ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา
สลฺลีนํ, เอกตฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต
อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย
นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ
"ฌานนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ
ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ. อริญฺจมาโนติ อชหมาโน อวิสฺสชฺชมาโน. ๓-
ธมฺเมสูติ วิปสฺสนุปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ
อพฺโพกิณฺณํ. อนุธมฺมจารีติ เต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตมาเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ
จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นว โลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ
อนุโลมธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ
อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ
สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย
อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายวิเวกจิตฺตวิเวกํ
อริญฺจมาโน สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก
จเรติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ๔-
                              ปญฺจมํ.
      [๑๕๖] ฉฏฺเฐ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย วา ตณฺหาย
เอว อปฺปวตฺตึ. อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี. อเนลมูโคติ อลาลมุโข. อถ วา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปทหนภาวํ    สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔     ฉ.ม. อนิสฺสชฺชมาโน
@ สุตฺต. อ. ๑/๑๒๓
อเนโล จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ
สุตมสฺส อตฺถีติ สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ
อนุสฺสริตา. สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน
นิยามปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส ปาโฐ
โยเชตพฺโพ. เอวเมเตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน ปธาเนน
ปธานวา, เตน ปธาเนน ปตฺตนิยามตฺตา นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ.
ยถาห "เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธา"ติ. ๑- เสสํ
วุตฺตนยเมว. ๒-
                              ฉฏฺฐํ.
      [๑๕๗] สตฺตเม สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห ปณฺฑุสีโห ๓- กาฬสีโห
เกสรสีโหติ. เตสํ  เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, เอโส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต
ปุรตฺถิมาทิวเสน อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต
ยํ กิญฺจิ ปทุมํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส อตฺตสิเนเหน โหติ,
อตฺตเสฺนโห จ ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา
โลเภน โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาวิรหิตสฺส
โมเหน โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ โหติ, วิปสฺสนาย
อวิชฺชาย, ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโห วิย สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ
อสนฺตสนฺโต, วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ
อสชฺชมาโน, สมเถเนว โลภํ, โลภสมฺปยุตฺตํ เอว ๔- ทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว
โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน อลิมฺปมาโน.
      เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิ, วิปสฺสนา ปญฺญาติ
เอวํ เตสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโยปิ ขนฺธา สิทฺธา โหนฺติ. ตตฺถ
สีลกฺขนฺเธน สูรโต โหติ, โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ อกุชฺฌิตุกามตาย ๕-
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๓๑/๔๖-๘, ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒     สุตฺต. อ. ๑/๑๒๔
@ สี. ตมฺพสีโห     สี. โลภสมฺปยุตฺตตฺตา เอว     ม., ก. กุชฺฌิตุกามตาย
น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท
น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ. เอวํ
สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ อวิชฺชา ตณฺหานํ,
ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ
เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ๑-
                              สตฺตมํ.
      [๑๕๘] อฏฺฐเม สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว
อิธ อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺสตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ
จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ. ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคยฺห
ปวาเหตฺวา จรเณน ปสยฺหจารี. อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน
อภิภุยฺยจารี. สฺวายํ  กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ
โกจิปิ วเทยฺย "กึ ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ
อุปโยคตฺเถ กตฺวา "มิเค ปสยฺห อภิภุยฺยจารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ
ทูรานิ. เสนาสนานีติ วสนฏฺฐานานิ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา
ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตํ. ๒-
                              อฏฺฐมํ.
      [๑๕๙] นวเม "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู"ติอาทินา นเยน
หิตสุขูปนยนกามตา เมตฺตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา วิมุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา
นเยน อหิตทุกฺขาปนยนกามตา กรุณา. "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา,
โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคากามตา มุทิตา.
"ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ สุขทุกฺเขสุ อชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา.
คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ
ปจฺฉา. วิมุตฺตีติ ๓- จตสฺโสปิ หิ วิมุตฺตี, เอตา อตฺตโน ปจฺจนีกธมฺเมหิ
วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๑๑๓       สุตฺต. ๑/๑๒๘        ฉ.ม. วิมุตฺตินฺติ
                    "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ
                     อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ
      ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน
ภาวยมาโน. กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโนว
"กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ ผาสุกาเล วา. สพฺเพน โลเกน
อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน. อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนํ
หิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุปิ วิโรธภูโต ปฏิโฆ วูปสมติ.
เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ. ๑-
                              นวมํ.
      [๑๖๐] ทสเม สญฺโญชนานีติ ทส สญฺโญชนานิ, ตานิ จ เตน เตน
มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวาน. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย วุจฺจติ
จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท, ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา อสนฺตสนฺติ.
เอตฺตาวตา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา คาถาปริโยสาเน
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ. ๒-
                              ทสมํ.
      [๑๖๑] เอกาทสเม ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียิตฺวา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ
อญฺชลิกมฺมาทีหิ กึการปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ
การณตฺถา, ภชนาย เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ, อตฺโถ เอว เตสํ การณํ
อตฺถเหตุ เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต
กิญฺจิ ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:-
         "อุปกาโร จ โย มิตฺโต         สุขทุกฺโข จ โย สขา ๓-
          อตฺถกฺขายี ๔- จ โย มิตฺโต     โย จ มิตฺตานุกมฺปโก"ติ ๕-
@เชิงอรรถ:  สุตฺต. อ. ๑/๑๒๙    สุตฺต. อ. ๑/๑๓๐     ม. สุเข ทุกฺเข จ โย สขา,
@อิ. โย จ มิตฺโต สุเข ทุกฺเข    ก. อตฺถกาโม
@ ก. โย จ มิตฺโต อนุกมฺปโกติ, ที. ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา. อตฺตนิ
ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา, อตฺตานํเยว โอโลเกนฺติ, น อญฺญนฺติ อตฺตฏฺฐปญฺญา.
"ทิฏฺฐตฺถปญฺญา"ติ อยมฺปิ กิร  โปราณปาโฐ. สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ
ปญฺญา, อายตึ น เปกฺขนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา อนริเยน
กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ยํ
อนฺตรนฺตรา อติวิตฺถารภเยน น วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปาฐานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
                            เอกาทสมํ.
                       จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺฐกถาย
                   ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                           นิคมคาถา ๑-
           โย โส สุคตปุตฺตานํ           อธิปติภูเตน หิตรตินา
           เถเรน ถิรคุณวตา            สุวิภตฺโต มหานิทฺเทโส.
           ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา            ปุพฺพฏฺฐกถานยํ ตถา
           ยุตฺตึ นิสฺสาย มยารทฺธา        นิฏฺฐานมุปคตา เอสา.
           ยํ ปุรํ ปุรุตฺตมํ               อนุราธปุรวฺหยํ ๒-
           โย ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค        มหาวิหาโร ปติฏฺฐิโต.
           โย ตสฺส ติลโต ภูโต          มหาถูโป สิลุจฺจโย
           ยนฺตสฺส ปจฺฉิเม ภาเค         เลโข กลิกสญฺญิโต.
           กิตฺติเสโนติ ๓- นาเมน        สาชีโว ราชสมฺมโต
           สุจิจาริตฺตสมฺปนฺโน            เลโข กุสลกมฺมิโก.
           สีตจฺฉายตรุเปตํ              สลิลาสยสมฺปทํ
           จารุปาการสญฺจิตํ             ปริเวณมการยิ.
           อุปเสโน มหาเถโร           มหาปริเวณวาสิ โย
           ตสฺสาทาสิ ปริเวณํ            เลโข กุสลกมฺมิโก.
           วสนฺเตเนตฺถ เถเรน ๔-       ถิรสีเลน ตาทินา
           อุปเสนวฺหเยน สา            กตา สทฺธมฺมโชติกา.
           รญฺโญ สิรินิวาสสฺส            สิริสงฺฆสฺส โพธิโน
           ฉพฺพีสติมฺหิ วสฺสมฺหิ            นิฏฺฐิตา นิทฺเทสวณฺณนา.
           สมยํ อนุโลเมนฺตี             เถรานํ เถรวํสทีปานํ
           นิฏฺฐงฺคตา ยถายํ             อฏฺฐกถา โลกหิตชนนี.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิคมนกถา    สี. ปรมอนุราชปุรวฺหยํ     สี. ภตฺติเสโนติ
@ สี. เตเนว
           สทฺธมฺมํ อนุโลเมนฺตา ๑-       อตฺตหิตํ ปรหิตญฺจ สาเธนฺตา
           นิฏฺฐํ คจฺฉนฺตุ ๒- ตถา         มโนรถา สพฺพสตฺตานํ.
           สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย           อฏฺฐกถาเยตฺถ คณิตกุสเลหิ
           คณิตา ตุ ภาณวารา           เญยฺยาติเรกจตฺตาริสา.
           สาสนจิรฏฺฐิตตฺถํ              โลกหิตตฺถญฺจ สาทเรน มยา
           ปุญฺญํ อิทํ รจยตา             ยํ ปตฺตมนปฺปกํ วิปุลํ.
           ปุญฺเญน เตน โลเกน          สทฺธมฺมรสายนํ ทสพลสฺส
           อุปภุญฺชิตฺวา วิมลํ             ปปฺโปตุ สุขํ สุเขเนวาติ.
                        สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกา นาม
                       จูฬนิทฺเทสฏฺฐกถา นิฏฺฐิตา.
           อิมินา เลขปุญฺเญน            มา เม พาลสมาคโม
           ติปิฏกธโร โหมิ              เมตฺเตยฺยสฺเสว สนฺติเกติ. ๓-
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๙๔-๑๕๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=2377&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=2377&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=663              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=6139              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=6601              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=6601              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_30

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]