ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

หน้าที่ ๑.

สทฺธมฺมปฺปกาสินี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถา ปฏิสมฺภิทามคฺควณฺณนา --------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา โย สพฺพโลกาติคสพฺพโสภา- ยุตฺเตหิ สพฺเพหิ คุเณหิ ยุตฺโต โทเสหิ สพฺเพหิ สวาสเนหิ มุตฺโต วิมุตฺตึ ปรมํว ๑- ทาตา. นิจฺจํ ทยาจนฺทนสีตจิตฺโต ปญฺญารวิโชติตสพฺพเนยฺโย สพฺเพสุ ภูเตสุ ตมคฺคภูตํ ภูตตฺถนาถํ สิรสา นมิตฺวา. โย สพฺพภูเตสุ ๒- มุนีว อคฺโค อนนฺตสงฺเขสุ ชินตฺตเชสุ ๓- อหูทยาญาณคุเณหิ สตฺถุ สีลานุการี ชนตาหิเตสุ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปรมญฺจ ก. สพฺพสตฺเตสุ สี. ชินตฺรเชสุ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.

ตํ สาริปุตฺตํ มุนิราชปุตฺตํ เถรํ ถิราเนกคุณาภิรามํ ปญฺญาปภาวุคฺคตจารุกิตฺตึ สุสนฺตวุตฺตึ จ อโถ นมิตฺวา. สทฺธมฺมจกฺกานุปวตฺตเกน สทฺธมฺมเสนาปติสาวเกน สุตฺเตสุ วุตฺเตสุ ตถาคเตน ภูตตฺถเวทิตฺตมุปาคเตน. โย ภาสิโต ภาสิตโกวิเทน ธมฺมปฺปทีปุชฺชลนายเกน ปาโฐ วิสิฏฺโฐ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จ. วิจิตฺตนานตฺตนโยปคูโฬฺห คมฺภีรปญฺเญหิ สทาวคาโฬฺห อตฺตตฺถโลกตฺถปรายเณหิ สํเสวนีโย สุชเนหิ นิจฺจํ. ญาณปฺปเภทาวหนสฺส ตสฺส โยคีหิเนเกหิ นิเสวิตสฺส อตฺถํ อปุพฺพํ อนุวณฺณยนฺโต สุตฺตญฺจ ยุตฺติญฺจ อนุกฺกมนฺโต. อโวกฺกมนฺโต สมยา สกา จ อนามสนฺโต สมยํ ปรญฺจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.

ปุพฺโพปเทสฏฺฐกถานยญฺจ ยถานุรูปํ อุปสํหรนฺโต. วกฺขามหํ อฏฺฐกถํ ชนสฺส หิตาย สทฺธมฺมจิรฏฺฐิตตฺถํ สกฺกจฺจ สทฺธมฺมปกาสินึ ตํ สุณาถ ธาเรถ จ สาธุ สนฺโตติ. ตตฺถ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ตนฺนามวิเสสิโต จาติ วุตฺตตฺตา ปฏิสมฺภิทา- มคฺคสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคตา ตาว วตฺตพฺพา. จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทา อตฺถปฏิสมฺภิทา ธมฺมปฏิสมฺภิทา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ. ตาสํ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโค อธิคมูปาโยติ ปฏิสมฺภิทามคฺโค, ปฏิสมฺภิทาปฏิลาภเหตูติ วุตฺตํ โหติ. กถมยํ ตาสํ มคฺโค โหตีติ เจ? ปเภทโต เทสิตาย เทสนาย ปฏิสมฺภิทาญาณาวหตฺตา. นานาเภทภินฺนานํ หิ ธมฺมานํ นานาเภทภินฺนา เทสนา โสตูนํ อริยปุคฺคลานํ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทญฺจ สญฺชเนติ, ปุถุชฺชนานํ อายตึ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทาย จ ปจฺจโย โหติ. วุตฺตํ จ "ปเภทโต หิ เทสนา ฆนวินิพฺโภคปฏิสมฺภิทาญาณาวหา โหตี"ติ. ๑- อยํ จ นานาเภทภินฺนา เทสนา, เตนสฺสา ปฏิสมฺภิทานํ มคฺคตฺตสิทฺธิ. ตตฺถ จตสฺโสติ คณนปริจฺเฉโท. ปฏิสมฺภิทาติ ปเภทา. "อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเม ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ๒- ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ ๓- วุตฺตตฺตา น อญฺญสฺส กสฺสจิ ปเภทา, ญาณสฺเสเต ๔- ปเภทา. ตสฺมา "จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา"ติ จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อตฺโถ. อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺมปฺปเภทสฺส @เชิงอรรถ: อภิ.อ. ๑/๑๐๓ สี. อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป, ก. ตตฺถ นิรุตฺตาภิลาเป @ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙ ฉ.ม. ญาณสฺเสว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.

สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนาววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตตฺถ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํ. ตํ หิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมฺมติ ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน ยงฺกิญฺจิ ปจฺจย- สมุปฺปนฺนํ ๑- นิพฺพานํ, ภาสิตตฺโถ, วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา. ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโย. โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ๒- ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค, ภาสิตํ, กุสลํ, อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา. ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อยเมว หิ อตฺโถ อภิธมฺเม ๓-:- "ทุกฺเข ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เหุตผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา. เย ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ยมฺหา ธมฺมา เต ธมฺมา ชาตา ภูตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา, เตสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. @เชิงอรรถ: ปจฺจยสมฺภูตํ. วิสุทฺธิ. ๓/๗ (สฺยา) @ ทหติ, วิสุทฺธิ. ๓/๗ (สฺยา), สี. วิทธาติ อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๙,๗๒๐/๓๕๙-๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.

ชรามรเณ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ชาติยา ญาณํ ฯเปฯ ภเว ญาณํ ฯเปฯ อุปาทาเน ญาณํ ฯเปฯ ตณฺหาย ญาณํ ฯเปฯ เวทนาย ญาณํ ฯเปฯ ผสฺเส ญาณํ ฯเปฯ สฬายตเน ญาณํ ฯเปฯ นามรูเป ญาณํ ฯเปฯ วิญฺญาเณ ญาณํ ฯเปฯ สงฺขาเรสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ฯเปฯ สงฺขารสมุทเย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรเธ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. อยํ วุจฺจติ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. โส ตสฺส ตสฺเสว ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานาติ `อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ'ติ. อยํ วุจฺจติ อตฺถปฏิสมฺภิทา. กตเม ธมฺมา กุสลา ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ ธมฺมารมฺมณํ วา. ยํ ยํ วา ปนารพฺภ ตสฺมึ สมเย ผสฺโส โหติ ฯเปฯ อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. อิเมสุ ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, เตสํ วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติอาทินา นเยน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ทสฺสิโต. ตตฺร ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณนฺติ ตสฺมึ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยาภิจาริโวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.

สภาวนิรุตฺตาภิลาเป "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ เอวํ ตสฺสา ธมฺมนิรุตฺติสญฺญิตาย สภาวนิยา มาคธิกาย สพฺพสตฺตานํ มูลภาสาย ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา นาม ชาตา, น ปญฺญตฺติอารมฺมณา. กสฺมา? ยสฺมา สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต ๑- หิ "ผสฺโส"ติ วุตฺเต "อยํ สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, "ผสฺสา"ติ วา "ผสฺสนฺ"ติ วา วุตฺเต ปน "อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย. อญฺญํ ปเนส นามอาขฺยาตอุปสคฺคนิปาตพฺยญฺชนสทฺทํ ชานาติ น ชานาตีติ? ยทคฺเคน สทฺทํ สุตฺวา "อยํ สภาวนิรุตฺติ, อยํ น สภาวนิรุตฺตี"ติ ชานาติ, ตทคฺเคน ตมฺปิ ชานิสฺสติ. ตํ ปน นยิทํ ปฏิสมฺภิทากิจฺจนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา "ภาสํ นาม สตฺตา อุคฺคณฺหนฺตี"ติ วตฺวา อิทํ กถิตํ:- มาตาปิตโร หิ ทหรกาเล กุมารเก มญฺเจ วา ปีเฐ วา นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ตํ กถยมานา ตานิ ตานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ, ทารกา เตสํ ตํ ตํ ภาสํ ววตฺถเปนฺติ "อิมินา อิทํ วุตฺตํ, อิมินา อิทํ วุตฺตนฺ"ติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพมฺปิ ภาสํ ชานนฺติ. มาตา ทมิฬี, ปิตา อนฺธโก, เตสํ ชาตทารโก สเจ มาตุ กถํ ปฐมํ สุณาติ, ทมิฬภาสํ ภาสิสฺสติ, สเจ ปิตุ กถํ ปฐมํ สุณาติ, อนฺธกภาสํ ภาสิสฺสติ. อุภินฺนมฺปิ ปน กถํ อสุณนฺโต มาคธิกภาสํ ภาสิสฺสติ. โยปิ อคามเก มหาอรญฺเญ นิพฺพตฺโต ตตฺถ อญฺโญ กเถนฺโต นาม นตฺถิ, โสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย วจนํ สมุฏฺฐาเปนฺโต มาคธิกภาสเมว ภาสิสฺสติ. นิรเย ติรจฺฉานโยนิยํ เปตฺติวิสเย มนุสฺสโลเก เทวโลเกติ สพฺพตฺถ มาคธิกภาสาว อุสฺสนฺนา. ตตฺถ เสสา โอฏฺฏกิราฏอนฺธกโยนกทมิฬภาสาทิกา ภาสา ๒- ปริวตฺตนฺติ, อยเมเวกา ยถาภุจฺจพฺรหฺมโวหารอริยโวหารสงฺขาตา @เชิงอรรถ: อภิ.อ. ๒/๗๑๘/๔๑๓ อฏฺฐารส ภาสา. อภิ.อ. ๒/๗๑๘/๔๑๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.

มาคธิกภาสา น ปริวตฺตติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ตนฺตึ อาโรเปนฺโต มาคธิกภาสาย เอว อาโรเปสิ. กสฺมา? เอวํ หิ อตฺถํ อาหริตุํ สุขํ โหติ. มาคธิกภาสาย หิ ตนฺตึ อารุฬฺหสฺส พุทฺธวจนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตานํ โสตปถาคมนเมว ปปญฺโจ. โสเต ปน สงฺฆฏฺฏิตมตฺเตเยว นยสเตน นยสหสฺเสน อตฺโถ อุปฏฺฐาติ. อญฺญาย ปน ภาสาย ตนฺตึ อารุฬฺหกํ โปเถตฺวา โปเถตฺวา อุคฺคเหตพฺพํ โหติ. พหุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา ปน ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, อริยสาวโก โน ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต นาม นตฺถิ. ญาเณสุ ญาณนฺติ สพฺพตฺถกญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ ญาเณ ปเภทคตํ ญาณํ, ยถา วุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน ๑- วิตฺถารคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมา ปน จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. กตเมสุ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ? เสกฺขภูมิยญฺจ อเสกฺขภูมิยญฺจ. ตตฺถ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส มหากจฺจายนตฺเถรสฺส มหาโกฏฺฐิตตฺเถรสฺสาติ เอวมาทีนํ อสีติยาปิ มหาเถรานํ ปฏิสมฺภิทา อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตา, อานนฺทตฺเถรสฺส, จิตฺตสฺส คหปติโน, ธมฺมิกสฺส อุปาสกสฺส, อุปาลิสฺส คหปติโน, ขุชฺชุตฺตราย อุปาสิกายาติ เอวมาทีนํ ปฏิสมฺภิทา เสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ อิมาสุ ทฺวีสุ ภูมีสุ ปเภทํ คจฺฉนฺติ. กตเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺติ? อธิคเมน ปริยตฺติยา สวเนน ปริปุจฺฉาย ปุพฺพโยเคน. ตตฺถ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติ. อรหตฺตํ หิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํ. ตํ หิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส @เชิงอรรถ: สโคจรกิจฺจาทิวเสน. วิสุทฺธิ. ๓/๙ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.

ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ สวนํ นาม สทฺธมฺมสฺสวนํ. สกฺกจฺจํ อฏฺฐึ กตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺฐ- กถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา. อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. ปุพฺพโยโค นาม ปุพฺพพุทฺธานํ สาสเน โยคาวจรตา คตปจฺจาคติกภาเวน ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปํ ปตฺตวิปสฺสนานุโยโค. ๑- ปุพฺพโยคาวจรสฺส หิ ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติ. อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ วิสทา โหนฺตีติ. เอเตสุ ปน การเณสุ ปริยตฺติ สวนํ ปริปุจฺฉาติ อิมานิ ตีณิ ปเภทสฺเสว พลวการณานิ. ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย, ปเภทสฺส โหติ น โหตีติ? โหติ, น ปน ตถา. ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉา หิ ปุพฺเพ โหนฺตุ วา มา วา, ปุพฺพโยเคน ปน ปุพฺเพ เจว เอตรหิ จ สงฺขารสมฺมสนํ วินา ปฏิสมฺภิทา นาม นตฺถิ. อิเม ปน เทฺวปิ เอกโต หุตฺวา ปฏิสมฺภิทา อุปตฺถมฺเภตฺวา วิสทา กโรนฺตีติ. อปเร อาหุ:- "ปุพฺพโยโค พาหุสจฺจํ เทสภาสา จ อาคโม ปริปุจฺฉา อธิคโม ครุสนฺนิสฺสโย ตถา มิตฺตสมฺปตฺติ เจวาติ ปฏิสมฺภิทปจฺจยา"ติ. ตตฺถ ปุพฺพโยโค วุตฺตนโยว. พาหุสจฺจํ นาม เตสุ เตสุ สตฺเถสุ จ สิปฺปายตเนสุ จ กุสลตา. เทสภาสา นาม เอกสตโวหารกุสลตา, วิเสเสน ปน มาคธิเก โกสลฺลํ. อาคโม นาม อนฺตมโส โอปมฺมวคฺคมตฺตสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส ปริยาปุณนํ. ปริปุจฺฉา นาม เอกคาถายปิ อตฺถวินิจฺฉยปุจฺฉนํ. อธิคโม นาม โสตาปนฺนตา วา สกทาคามิตา วา อนาคามิตา วา อรหตฺตํ วา. @เชิงอรรถ: ตาว วิปสฺสนานุโยโค. วิสุทฺธิ. ๓/๙ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.

ครุสนฺนิสฺสโย นาม สุตปฏิภานพหุลานํ ครูนํ สนฺติเก วาโส. มิตฺตสมฺปตฺติ นาม ตถารูปานํเยว มิตฺตานํ ปฏิลาโภติ. ตตฺถ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ปุพฺพโยคญฺเจว อธิคมญฺจ นิสฺสาย ปฏิสมฺภิทา ปาปุณนฺติ, สาวกา สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา จ ปาฏิเยกฺโก กมฺมฏฺฐานภาวนานุโยโค นาม นตฺถิ, เสกฺขานํ ปน เสกฺขผล- วิโมกฺขนฺติกา, อเสกฺขานํ อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา จ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติ โหติ. ตถาคตานํ หิ ทสพลานิ วิย อริยานํ อริยผเลเหว ๑- ปฏิสมฺภิทา อิชฺฌนฺตีติ. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ มคฺโคติ ปฏิสมฺภิทามคฺโค, ปฏิสมฺภิทามคฺโค เอว ปกรณํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณํ, ปกาเรน กรียนฺเต วุจฺจนฺเต เอตฺถ นานาเภทภินฺนา คมฺภีรา อตฺถา อิติ ปกรณํ. ตเทตํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณํ อตฺถสมฺปนฺนํ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ คมฺภีรํ คมฺภีรตฺถํ โลกุตฺตรปฺปกาสนํ สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตํ ปฏิปตฺติผลวิเสสสาธนํ ๒- ปฏิปตฺติปฏิปกฺขปฏิเสธนํ ๓- โยคาวจรานํ ญาณวรรตนากรภูตํ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมกถาวิลาสวิเสสเหตุภูตํ สํสารภีรุกานํ ทุกฺขนิสฺสรณํ ตทุปายทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ ตปฺปฏิปกฺขนาสนตฺถํ จ คมฺภีรตฺถานํ จ อเนเกสํ สุตฺตนฺตปทานํ อตฺถวิวรเณน สุชนหทยปริโตสชนนตฺถํ ตถาคเตน อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตสพฺพญฺญุตญาณมหาปทีปาวภาเสน สกลชนวิคตมหากรุณา- สิเนหสินิทฺธหทเยน เวเนยฺยชนหทยคตกิเลสนฺธการวิธมนตฺถมุชฺชลิตสฺส สทฺธมฺมมหา- ปทีปสฺส ตทธิปฺปายวิกาสนสิเนหปริเสเกน ๔- ปญฺจวสฺสสหสฺสมวิรตมุชฺชลนมิจฺฉตา โลกานุกมฺปเกน สตฺถุ กปฺเปน ธมฺมราชสฺส ธมฺมเสนาปตินา อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรน ภาสิตํ สุตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล ยถาสุตเมว สงฺคีตึ อาโรปิตํ. ๕- @เชิงอรรถ: อริยานํ อริยผเลเนว. วิสุทฺธิ. ๓/๙ สี. ปฏิปตฺติผลวิเสสาวหํ @ สี. ปฏิปกฺขปฏิเสธนํ สี....สิญฺจนสิเนหปริปิเสเกน ม.,ก. สงฺคหํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.

ตเทตํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏก- ปริยาปนฺนํ. ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ มหานิกาเยสุ ขุทฺทกมหานิกายปริยาปนฺนํ. สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุ สาสนงฺเคสุ ยถาสมฺภวํ เคยฺยเวยฺยากรณงฺคทฺวยสงฺคหิตํ. ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติ สหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโนติ ๑- ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺเถเรน ปน ปญฺจสุ เอตทคฺคํ อาโรปิเตน ปฏิญฺญาตานํ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ ภิกฺขุโต คหิเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อเนกสตธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ. ตสฺส ตโย วคฺคา มหาวคฺโค มชฺฌิมวคฺโค จูฬวคฺโคติ. เอเกกสฺมึ วคฺคสฺมึ ทสทสกํ กตฺวา ญาณกถาทิกา มาติกากถาปริโยสานา สมตึสกถา. เอวมเนกธา อวตฺถาปิตสฺส อิมสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณสฺส อนุปุพฺพํ อปุพฺพปทตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม. อิมํ หิ ปกรณํ ปาฐโต อตฺถโต อุทฺทิสนฺเตน จ นิทฺทิสนฺเตน จ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสิตพฺพํ นิทฺทิสิตพฺพญฺจ, อุคฺคณฺหนฺเตนาปิ สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตพฺพํ ธาเรตพฺพญฺจ. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา อิมสฺส ปกรณสฺส โลกหิตาย โลเก จิรฏฺฐิตตฺถํ. ตตฺถ สมตึสาย กถาสุ ญาณกถา กสฺมา อาทิโต กถิตาติ เจ? ญาณสฺส ปฏิปตฺติมลวิโสธกตฺเตน ปฏิปตฺติยา อาทิภูตตฺตา. วุตฺตํ หิ ภควตา:- ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ อาทิเมว วิโสเธหิ กุสลานํ ธมฺมานํ. โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกาติ. ๒- อุชุกา ทิฏฺฐีติ หิ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตํ ญาณํ วุตฺตํ. ตสฺมาปิ ญาณกถา อาทิโต กถิตา. @เชิงอรรถ: ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙ สํ.มหา. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.

อปรมฺปิ วุตฺตํ:- ตตฺร ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถญฺจ ภิกฺขเว สมฺมาทิฏฺฐิ ปุพฺพงฺคมา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐึ `สมฺมาทิฏฺฐี'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาทิฏฺฐึ `มิจฺฉาทิฏฐี'ติ ปชานาติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ. สมฺมาสงฺกปฺปํ `สมฺมาสงฺกปฺโป'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาสงฺกปฺปํ `มิจฺฉาสงฺกปฺโป'ติ ปชานาติ. สมฺมาวาจํ `สมฺมาวาจา'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาวาจํ `มิจฺฉาวาจา'ติ ปชานาติ. สมฺมากมฺมนฺตํ `สมฺมากมฺมนฺโต'ติ ปชานาติ, มิจฺฉากมฺมนฺตํ `มิจฺฉากมฺมนฺโต'ติ ปชานาติ. สมฺมาอาชีวํ `สมฺมาอาชีโว'ติ ปชานาติ. มิจฺฉาอาชีวํ `มิจฺฉาอาชีโว'ติ ปชานาติ. สมฺมาวายามํ `สมฺมาวายาโม'ติ ปชานาติ มิจฺฉาวายามํ `มิจฺฉาวายาโม'ติ ปชานาติ, สมฺมาสตึ `สมฺมาสตี'ติ ปชานาติ มิจฺฉาสตึ `มิจฺฉาสตี'ติ ปชานาติ. สมฺมาสมาธึ `สมฺมาสมาธี'ติ ปชานาติ, มิจฺฉาสมาธึ `มิจฺฉาสมาธี'ติ ปชานาติ. สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺฐี"ติ ๑- ปุพฺพงฺคมภูตาย หิ สมฺมาทิฏฺฐิยา สิทฺธาย มิจฺฉาทิฏฺฐีนมฺปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิภาวํ ชานิสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตํ ญาณํ ตาว โสเธตุํ ๒- ญาณกถา อาทิโต กถิตา. "อปิจุทายิ ติฏฺฐตุ ปุพฺพนฺโต, ติฏฺฐตุ อปรนฺโต ธมฺมํ เต เทเสสฺสามิ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรชฺฌตี"ติ ๓- จ ปุพฺพนฺตาปรนฺตทิฏฺฐิโย ฐเปตฺวา ญาณสฺเสว วุตฺตตฺตา ญาณกถา อาทิโต กถิตา. "อลํ สุภทฺท ติฏฺฐเตตํ `สพฺเพ เต สกาย ปฏิญฺญาย อพฺภญฺญึสุ, สพฺเพว น อพฺภญฺญึสุ, อุทาหุ เอกจฺเจ อพฺภญฺญึสุ, @เชิงอรรถ: ม. อุ. ๑๔/๑๓๖/๑๒๑ ม.,ก. สาเธตุุํ ม.ม. ๑๓/๒๗๑/๒๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.

เอกจฺเจ น อพฺภญฺญึสูติ, ธมฺมนฺเต สุภทฺท เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาหิ สาธุกํ มนสิกโรหิ ภาสิสฺสามี"ติ ๑- จ ปุถุสมณพฺราหฺมณปรปฺปวาทานํ วาเท ฐเปตฺวา อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส เทสิตตฺตา, อฏฺฐงฺคิเก จ มคฺเค สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาตสฺส ญาณสฺส ปธานตฺตา ญาณกถา อาทิโต กถิตา. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว โสตาปตฺติยงฺคานิ สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตี"ติ ๒- จ "สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ, ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, สุตฺวา ธมฺมํ ธาเรติ, ธาตานํ ธมฺมานํ ปญฺญาย อตฺถํ อุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา ฉนฺโท ชายติ, ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุเลติ, ตุลยิตฺวา ปทหติ, ปหิตตฺโต กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ ปฏิวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ ๓- จ "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ ฯเปฯ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณนฺ"ติอาทีนิ ๔- จ อเนกานิ สุตฺตนฺตปทานิ อนุโลเมนฺเตน สุตมเย ญาณํ อาทึ กตฺวา ยถากฺกเมน ญาณกถา อาทิโต กถิตา. @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๒๑๓/๑๓๒ ที.ปา. ๑๑/๓๑๑/๒๐๒, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๔๖/๓๕๒ @ ม.ม. ๑๓/๑๘๓,๔๓๒/๑๕๘,๔๒๐ ที.สี. ๙/๑๙๐/๖๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.

สา ปนายํ ญาณกถา อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทฺวิธา ฐิตา. อุทฺเทเส "โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺ"ติอาทินา นเยน เตสตฺตติ ญาณานิ มาติกาวเสน อุทฺทิฏฺฐานิ. นิทฺเทเส "กถํ โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณํ. `อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา'ติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺ"ติอาทินา นเยน ตานิเยว เตสตฺตติ ญาณานิ วิตฺถารวเสน นิทฺทิฏฺฐานีติ. คนฺถารมฺภกถา นิฏฺฐิตา. ------------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.

๑. มหาวคฺค ๑. ญาณกถา มาติกาวณฺณนา [๑] ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว โสตาวธาเน ปญฺญา สุตมเย ญาณนฺติ เอตฺถ หิ โสตสทฺโท อเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส:- มํสวิญฺญาณญาเณสุ ตณฺหาทีสุ จ ทิสฺสติ ธารายํ อริยมคฺเค จิตฺตสนฺตติยมฺปิ จ. "โสตายตนํ โสตธาตุ โสตินฺทฺริยนฺ"ติอาทีสุ ๑- หิ อยํ โสตสทฺโท มํสโสเต ทิสฺสติ. "โสเตน สทฺทํ สุตฺวา"ติอาทีสุ ๒- โสตวิญฺญาเณ. "ทิพฺพาย โสตธาตุยา"ติ- อาทีสุ ๓- ญาณโสเต. "ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฏฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภตฺตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ. เสยฺยถิทํ, ตณฺหาโสโต ทิฏฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต"ติอาทีสุ ๔- ตณฺหาทีสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ. "อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธํ คงฺคาย นทิยา โสเตน วุยฺหมานนฺ"ติ- อาทีสุ ๕- อุทกธารายํ. "อริยสฺเสตํ อาวุโส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อธิวจนํ, ยทิทํ โสโต"ติอาทีสุ อริยมคฺเค. "ปุริสสฺส จ วิญฺญาณโสตํ ปชานาติ อุภยโต อพฺโพจฺฉินฺนํ อิธ โลเก ปติฏฺฐิตญฺจ ปรโลเก ปติฏฺฐิตญฺจา"ติอาทีสุ ๖- จิตฺตสนฺตติยํ. อิธ ปนายํ มํสโสเต ทฏฺฐพฺโพ. เตน โสเตน เหตุภูเตน, การณภูเตน วา อวธียติ อวตฺถาปียติ อปฺปียตีติ โสตาวธานํ. กินฺตํ? สุตํ. สุตํ จ นาม "พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๗- วิย โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตํ อวธาริตํ @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๑๕๗,๑๘๓,๒๑๙/๘๐,๑๐๒,๑๔๕ ม.มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘, ที.ปา. ๑๑/๓๕๖/๒๕๕ @ ที.ปา. ๑๑/๓๕๖/๒๕๖ ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๖/๑๗ (สฺยา) สํ.สฬา. ๑๘/๓๒๒/๒๒๓ (สฺยา) @ ที.ปา. ๑๑/๑๔๙/๙๐ ม.มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๘,๓๐๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.

ธมฺมชาตํ, ตํ อิธ โสตาวธานนฺติ วุตฺตํ. ตสฺมึ โสตาวธานสงฺขาเต สุเต ปวตฺตา ปญฺญา โสตาวธาเน ปญฺญา. ปญฺญาติ จ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ๑- ปญฺญา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺญา. สุตมเย ญาณนฺติ เอตฺถ สุตสทฺโท ตาว สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ:- คมเน วิสฺสุเต ตินฺเต- นุโยโคปจิเตปิ จ สทฺเท จ โสตทฺวารานุ- สารญฺญาเต จ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๒- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริส- ปุคฺคลสฺสา"ติอาทีสุ ๓- ตินฺตาตินฺตสฺสาติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๔- อนุยุตฺตาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๕- อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตนฺ"ติอาทีสุ ๖- สทฺโทติ อตฺโถ. "พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๗- โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตํ อุปธาริตนฺติ อตฺโถ. สุตมเย ญาณนฺติ ยา เอสา เอตํ สุตํ วิญฺญาตํ อวธาริตํ ธมฺมํ อารพฺภ อารมฺมณํ กตฺวา สพฺพปฐมญฺจ อปราปรญฺจ ปวตฺตา ปญฺญา, ตํ "สุตมเย ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ, สุตมยํ ญาณนฺติ อตฺโถ. สุตมเยติ จ ปจฺจตฺตวจนเมตํ, ยถา "น เหวํ วตฺตพฺเพ. ๘- วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค. ๙- นตฺถิ อตฺตกาเร นตฺถิ ปรกาเร นตฺถิ ปุริสกาเร"ติอาทีสุ ปจฺจตฺตวจนํ, เอวมิธาปิ ๑- ทฏฺฐพฺพํ. เตน วุตฺตํ "สุตมยํ ญาณนฺติ อตฺโถ"ติ. @เชิงอรรถ: สี. ปญฺญาณฏฺเฐน วิ.มหา. ๔/๕/๕, ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ @ วิ. ภิกฺขุนี. ๓/๖๕๗/๔ ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๑/๔๙ @ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑, ขุ.เปต. ๒๖/๒๕/๑๕๔ ม.มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓ @ ม.มู. ๑๒/๓๓๓,๓๓๙/๒๙๗,๓๐๑ อภิ.ก. ๓๗/๑,๑๒/๑,๑๒ @ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๓/๘, ขุ.สุ. ๒๕/๘/๓๗๙ ๑๐ ที.สี. ๙/๑๖๙/๕๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

อถ วา สุเตน ปกโต ผสฺสาทิโก ธมฺมปุญฺโช สุตมโย, ตสฺมึ สุตมเย ธมฺมปุญฺเช ปวตฺตํ ตํ สมฺปยุตฺตํ ญาณํ สุตมเย ญาณํ. สภาวสามญฺญลกฺขณวเสน ธมฺเม ชานาตีติ ญาณํ. ตํเยว ญาณํ ๑- ปริยายวจเนน อธิปฺปายปกาสนตฺถํ อนิยเมน "ปญฺญา"ติ วตฺวา ปจฺฉา อธิปฺเปตํ "ญาณนฺ"ติ นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ญาณญฺจ นาม สภาวปฏิเวธลกฺขณํ, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณํ วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสํ ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานํ อรญฺญคตสุเทสโก วิย. "สมาหิโต ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี"ติ ๒- วจนโต สมาธิปฏฺฐานํ. ลกฺขณาทีสุ หิ สภาโว วา สามญฺญํ วา ลกฺขณํ นาม, กิจฺจํ วา สมฺปตฺติ วา รโส นาม, ปฏฺฐานากาโร วา ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ นาม, อาสนฺนการณํ ปทฏฺฐานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. [๒] สุตฺวาน สํวเร ปญฺญาติ:- ปาติโมกฺโข สตี เจว ญาณํ ขนฺติ ตเถว จ วีริยญฺจ ปญฺจิเม ธมฺมา สํวราติ ปกาสิตา. "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต"ติ ๓- อาคโต ปาติโมกฺขสํวโร. "จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติอาทินา ๔- นเยน อาคโต สติสํวโร. @เชิงอรรถ: สี.,ม. ตํเยว ธมฺมํ @ สํ.สฬา. ๑๘/๑๔๗/๙๙-๑๐๐ (สฺยา) สํ.มหา. ๑๙/๑๐๗๑/๓๖๑ @ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๕๘, @สํ.สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา) องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

"ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา) สติ เตสํ นิวารณํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ ปญฺญาเยเต ปิถียเร"ติ ๑- อาคโต ญาณสํวโร. "กตเม จ ภิกฺขเว อาสวา ปฏิเสวนา ปหาตพฺพา. อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวตี"ติอาทินา ๒- นเยน อาคโต ปจฺจยปฏิเสวนา สํวโร, โสปิ ญาณสํวเรเนว สงฺคหิโต. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสริสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหตี"ติ ๓- อาคโต ขนฺติสํวโร. "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตี"ติอาทินา ๔- นเยน อาคโต วีริยสํวโร. "อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิตํ กปฺเปตี"ติ ๕- อาคโต อาชีวปาริสุทฺธิสํวโร, โสปิ วีริยสํวเรเนว สงฺคหิโต. เตสุ สตฺตสุ สํวเรสุ ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตา จตฺตาโร สํวรา อิธาธิปฺเปตา, เตสุ จ วิเสเสน ปาติโมกฺขสํวโร. สพฺโพปิจายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโรติ วุจฺจติ. สุตมเย ญาเณ วุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา สํวรนฺตสฺส สํวรํ กโรนฺตสฺส ตสฺมึ สํวเร ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญา "สุตฺวาน สํวเร ปญฺญา"ติ วุตฺตา. อถวา เหตุอตฺเถ สุตฺวาติ วจนสฺส สมฺภวโต สุตเหตุนา สํวเร ปญฺญาติปิ อตฺโถ. สีลมเย ญาณนฺติ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนตฺเถน สีลํ. กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถ. อุปธารณํ @เชิงอรรถ: ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒, ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๕/๑๖ (สฺยา) ม.มู. ๑๒/๓๒/๑๔ @ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๔ @ ม.มู. ๑๒/๓๔๙/๓๑๐, องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๖ (สฺยา) สํ.มหา. ๑๙/๘/๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

วา กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐานวเสน อาธารณภาโวติ อตฺโถ. เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติ. อญฺเญ ปน "อธิเสวนฏฺเฐน อาจารฏฺเฐน ตสฺสีลฏฺเฐน สีรฏฺเฐน สีตลฏฺเฐน สิวฏฺเฐน สีลนฺ"ติ วณฺณยนฺติ. สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส ยถา ภินฺนสฺส'เนกธา. ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโต, ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาธานวเสน กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ สมาธานปติฏฺฐานภาวานติกฺกมนโต. เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส:- ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา อนวชฺชคุโณ ตถา กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจติ. ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเฐน รเสน ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชรสนฺติ เวทิตพฺพํ. โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ ตยิทํ ตสฺส วิญฺญุหิ โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ. ตยิทํ สีลํ "กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยนฺ"ติ ๑- เอวํ วุตฺตโสเจยฺย- ปจฺจุปฏฺฐานํ, โสเจยฺยภาเวน ๒- ปจฺจุปฏฺฐาติ คหณภาวํ คจฺฉติ. หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺญูหิ ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถ. หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ @เชิงอรรถ: ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๖, ขุ,อิติ. ๒๕/๖๖/๒๘๑ ฉ. สุจิภาเวน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺฐติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ น ติฏฺฐตีติ เอวํวิเธน สีเลน สหคตํ ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ สีลมเย ญาณํ. อถวา สีลเมว ปกตํ สีลมยํ, ตสฺมึ สีลมเย ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ. อสํวเร อาทีนวปจฺจเวกฺขณา จ, สํวเร อานิสํสปจฺจเวกฺขณา จ. สํวรปาริสุทฺธิปจฺจเวกฺขณา จ, สํวรสงฺกิเลสโวทาน- ปจจฺเวกฺขณา จ สีลมยญาเณเนว สงฺคหิตา. [๓] สํวริตฺวา สมาทหเน ปญฺญาติ สีลมยญาเณ วุตฺตสีลสํวเรน สํวริตฺวา สํวรํ กตฺวา สีเล ปติฏฺฐาย สมาทหนฺตสฺส อุปจารปฺปนาวเสน จิตฺเตกคฺคตํ กโรนฺตสฺส ตสฺมึ สมาทหเน ปวตฺตา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺญา. สมํ สมฺมา จ อาทหนํ ฐปนนฺติ จ สมาทหนํ, สมาธิสฺเสเวตํ ปริยายวจนํ. สมาธิภาวนามเย ญาณนฺติ เอตฺถ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิ. เกนฏฺเฐน สมาธิ? สมาธานฏฺเฐน สมาธิ. กึ อิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส:- ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป วิกฺเขปทฺธํสนํ รโส อกมฺปนมุปฏฺฐานํ ปทฏฺฐานํ สุขํ ปน. ภาวียติ วฑฺฒียตีติ ภาวนา, สมาธิ เอว ภาวนา สมาธิภาวนา, สมาธิสฺส วา ภาวนา วฑฺฒนา สมาธิภาวนา. สมาธิภาวนาวจเนน อญฺญํ ภาวนํ ปฏิกฺขิปติ ปุพฺเพ วิย อุปจารปฺปนาวเสน สมาธิภาวนามเย ญาณํ. [๔] ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ เอตฺถ ปฏิจฺจ ผลเมตีติ ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา เตน, อปจฺจกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

จาติ อตฺโถ. อปิจ อุปการกตฺโถ ปจฺจยตฺโถ, ตสฺส ปจฺจยสฺส พหุวิธตฺตา ปจฺจยานํ ปริคฺคเห ววตฺถาปเน จ ปญฺญา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา. ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท ตาว สภาวปญฺญาปุญฺญปญฺญตฺติ- อาปตฺติปริยตฺตินิสฺสตฺตตาวิการคุณปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนาทีสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ "กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑- สภาเว ทิสฺสติ. "ยสฺเสเต จตุโร ธมฺมา สทฺธสฺส ฆรเมสิโน สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค ส เว เปจฺจ น โสจตี"ติ- ๒- อาทีสุ ปญฺญาย. "น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ อุโภ สมวิปากิโน อธมฺโม นิรยํ เนติ ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตินฺ"ติ- ๓- อาทีสุ ปุญฺเญ "ปญฺญตฺติธมฺมา นิรุตฺติธมฺม อธิวจนธมฺมา"ติอาทีสุ ๔- ปญฺญตฺติยํ ปาราชิกา ธมฺมา สํฆาทิเสสา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๕- อาปตฺติยํ. "อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ชานาติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณนฺ"ติอาทีสุ ๖- ปริยตฺติยํ. "ตสฺมึ โข ปน สมเย ธมฺมา โหนฺติ. ๗- ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๘- นิสฺสตฺตตายํ. "ชาติ- ธมฺมา ชราธมฺมา มรณธมฺมา"ติอาทีสุ ๙- วิกาเร. "ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺ"ติอาทีสุ ๑๐- คุเณ. "เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติอาทีสุ ๑๑- ปจฺจเย. "ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา"ติอาทีสุ ๑๒- ปจฺจยุปฺปนฺเน. สฺวายมิธาปิ ปจฺจยุปฺปนฺเน ทฏฺฐพฺโพ. อตถโต ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ วา, ปจฺจเยหิ ธารียนฺตีติ วา, อตฺตโน ผลํ @เชิงอรรถ: อภิ.สงฺ. ๓๔/๑/๑ ขุ.สุ. ๒๕/๑๙๐/๓๗๐ ขุ.เถร. ๒๖/๓๐๔/๓๑๘ @ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๖-๘/๑๗ วิ.มหาวิ. ๑/๒๓๓/๑๖๖-๗ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๗๓/๙๘ (สฺยา) @ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๑/๔๑ ที.มหา. ๑๐/๓๗๓/๒๔๘, ม.มู. ๑๒/๑๐๖/๗๗ @ องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๗-๘/๑๗๕-๖ (สฺยา) ๑๐ ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๑/๑๗๔ (สฺยา) @๑๑ อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐ ๑๒ สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๕, องฺ.ติก. ๒๐/๑๓๗/๒๗๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

ธาเรนฺตีติ วา, อตฺตโน ปริปูรณํ ๑- อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรนฺตีติ วา สลกฺขเณ ๒- ธาเรนฺตีติ วา จิตฺเตน อวธารยนฺตีติ วา ยถาโยคํ ธมฺมาติ วุจฺจนฺติ. อิธ ปน อตฺตโน ปจฺจเยหิ ธารยนฺตีติ ธมฺมา, ปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมา ติฏฺฐนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เจว ปวตฺตนฺติ จ เอตายาติ ธมฺมฏฺฐิติ, ปจฺจยธมฺมานเมตํ อธิวจนํ. ตสฺสํ ธมฺมฏฺฐิติยํ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ. อิทํ หิ สมาธิภาวนามยญาเณ วุตฺตสมาธินา สมาหิเตน จิตฺเตน ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย โยคมารภิตฺวา ววตฺถาปิตนามรูปสฺส เตสํ นามรูปานํ ปจฺจยปริคฺคหปริยายํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ อุปฺปชฺชติ. "นามรูปววตฺถาเน ๓- ญาณนฺ"ติ อวตฺวา เอวํ กสฺมา "ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺ"ติ วุตฺตนฺติ เจ? ปจฺจยปริคฺคเหเนว ปจฺจยสมุปฺปนฺนปริคฺคหสฺส สิทฺธตฺตา. ปจฺจยสมุปฺปนฺเน หิ อปริคฺคหิเต ปจฺจยปริคฺคโห น สกฺกา โหติ กาตํ. ตสฺมา ธมฺมฏฺฐิติญาณคฺคหเณเนว ตสฺส เหตุภูตํ ปุพฺเพ สิทฺธํ นามรูปววตฺถานญาณํ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา ทุติยตติยญาณํ วิย "สมาทหิตฺวา ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา"ติ น วุตฺตนฺติ เจ? สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธตฺตา. "สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห วิปสฺสนา จ สมโถ จ ตทา อหุ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร"ติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สมาธึ อวิสฺสชฺเชตฺวา สมาธิญฺจ ญาณญฺจ ยุคนทฺธํ กตฺวา ยาว อริยมคฺโค ตาว อุสฺสุกฺกาเปตพฺพนฺติ ญาปนตฺถํ "ปจฺจยปริคฺคหเณ ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณ"มิจฺเจว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. [๕] อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปญฺญาติ เอตฺถ อตฺตโน สภาวํ, อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติ อิตา อติกฺกนฺตาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปริปูรกํ ฉ.ม. สกสกลกฺขเณ สี. นามรูปสฺสววตฺถานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

อตีตา, ตทุภยมฺปิ น อาคตา น สมฺปตฺตาติ อนาคตา, ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปาทาทิอุทฺธํ ปนฺนา คตา ปวตฺตาติ ปจฺจุปฺปนฺนา. อทฺธาสนฺตติขณปจฺจุปฺปนฺเนสุ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตํ. เตสํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปญฺจกฺขนฺธ- ธมฺมานํ เอเกกกฺขนฺธลกฺขเณ สงฺขิปิตฺวา กลาปวเสน ราสึ กตฺวา ววตฺถาเน นิจฺฉยเน สนฺนิฏฺฐาปเน ปญฺญา. สมฺมสเน ญาณนฺติ สมฺมา อามสเน อนุมชฺชเน เปกฺขเณ ญาณํ, กลาปสมฺมสนญาณนฺติ อตฺโถ. อิทํ หิ นามรูปววตฺถานญาณานนฺตรํ นามรูป- ปจฺจยปริคฺคเห ธมฺมฏฺฐิติญาเณ ฐิตสฺส "ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพนฺตํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺถเปติ, เอกํ สมฺมสนํ ทุกฺขโต ววตฺเถติ, เอกํ สมฺมสนํ อนตฺตโต ววตฺเถติ, เอกํ สมฺมสนนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสมฺมสนวเสน ปุพฺเพ ววตฺถาปิเต เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตสฺส กลาปสมฺมสนญาณํ อุปฺปชฺชติ. [๖] ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญาติ สนฺตติวเสน ปจฺจุปฺปนฺนานํ อชฺฌตฺตานํ ๒- ปญฺจกฺขนฺธธมฺมานํ วิปริณามทสฺสเน ภงฺคทสฺสเน ปญฺญา. ยสฺมา "อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชนฺตี"ติ อุทยํ คเหตฺวาปิ เภเทเยว จิตฺตํ ฐเปติ, ตสฺมา อวุตฺโตปิ อุทโย วุตฺโตเยว โหตีติ เวทิตพฺโพ. ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ทสฺสเนน วา อุทยทสฺสนสฺส สิทฺธตฺตา อุทโย วุตฺโตเยว โหติ. น หิ อุทยํ วินา ธมฺมานํ อุปฺปนฺนตฺตํ สิชฺฌติ, ตสฺมา "ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทวิปริณามานุปสฺสเน ปญฺญา"ติ อวุตฺเตปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. "อุทยพฺพยานุปสฺสเน ญาณนฺ"ติ นิยมิตตฺตา จ อุทยทสฺสนํ สิทฺธเมว โหตีติ อนนฺตรํ วุตฺตสฺส สมฺมสนญาณสฺส ปารํ คนฺตฺวา ตํสมฺมสเนเยว @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๘/๕๘ ฉ.ม. อชฺฌตฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

ปากฏีภูเต อุทยพฺพเย ปริคฺคณฺหิตฺวา สงฺขารานํ ปริจฺเฉทกรณตฺถํ อุทยพฺพยานุ- ปสฺสนํ อารภนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาญาณํ. ตํ หิ อุทยพฺพเย อนุปสฺสนโต อุทยพฺพยานุปสฺสนาติ วุจฺจติ. [๗] อารมฺมณํ ปฏิสงฺขาติ รูปกฺขนฺธาทิอารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย ชานิตฺวา ปสฺสิตฺวา. ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณนฺติ ตสฺส อารมฺมณํ ภงฺคโต ปฏิสงฺขาย อุปฺปนฺนสฺส ญาณสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสเน ยา ปญฺญา, ตํ "วิปสฺสเน ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. วิปสฺสนาติ จ วิวิธา ปสฺสนา วิปสฺสนา. อารมฺมณปฏิสงฺขาติปิ ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- อารมฺมณสฺส ปฏิสงฺขา ชานนา ปสฺสนาติ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณปฏิสงฺขา "ภงฺคานุปสฺสเน ปญฺญา วิปสฺสเน ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา ปน ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนา สิขํ ปาปุณาติ, ตสฺมา วิเสเสตฺวา อิทเมว "วิปสฺสเน ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ฐิตสฺส มคฺคามคฺคญาณทสฺสนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตสฺสา สิทฺธาย ตํ สิทฺธเมว โหตีติ ตํ อวตฺวาว ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ๑- วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาย สุปริทิฏฺฐอุทยพฺพยสฺส สุปริจฺฉินฺเนสุ สงฺขาเรสุ ลหุํ ลหุํ อุปฏฺฐหนฺเตสุ ญาเณ ติกฺเข วหนฺเต อุทยํ ปหาย ภงฺเค เอว สติ สนฺติฏฺฐติ, ตสฺส "เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นาม สงฺขารา ภิชฺชนฺตี"ติ ปสฺสโต เอตสฺมึ ฐาเน ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติ. [๘] ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญาติ อุปฺปาทปวตฺตนิมิตฺตอายูหนาปฏิสนฺธีนํ ภยโต อุปฏฺฐาเน ปีฬาโยคโต สปฺปฏิภยวเสน คหณูปคมเน ปญฺญาติ อตฺโถ. ภยโต อุปฏฺฐาตีติ ภยตุปฏฺฐานํ, อารมฺมณํ, ตสฺมึ ภยตุปฏฺฐาเน. อถวา ภยโต อุปติฏฺฐตีติ ภยตุปฏฺฐานํ, ปญฺญา, ตํ "ภยตุปฏฺฐานนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ภงฺคานุปสฺสนาย เอว วิปสฺสนาสิขํ ญาณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

อาทีนเว ญาณนฺติ ภุมฺมวจนเมว. "ยา จ ภยตุปฏฺฐาเน ปญฺญา, ยญฺจ อาทีนเว ญาณํ, ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ ๑- วุตฺตตฺตา เอกมิว วุจฺจมานมฺปิ อวตฺถาเภเทน มุญฺจิตุกมฺยตาทิ วิย ติวิธเมว โหติ. ตสฺมา ภยตุปฏฺฐานอาทีนวานุปสฺสนาสุ สิทฺธาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา สิทฺธา โหตีติ กตฺวา อวุตฺตาปิ วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺพา. สพฺพสงฺขารานํ ภงฺคารมฺมณํ ภงฺคานุปสฺสนํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส ติภวจตุโยนิปญฺจคติสตฺตวิญฺญาณฏฺฐิตินวสตฺตาวาเสสุ ปเภทกา สงฺขารา สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส สีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉยกฺขรกฺขส- จณฺฑโคณจณฺฑกุกฺกุรปภินฺนมทจณฺฑหตฺถิโฆรอาสิวิสอสนิวิจกฺกสุสานรณภูมิ ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺส "อตีตา สงฺขารา นิรุทฺธา, ปจฺจุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺติ, อนาคตาปิ เอวเมว นิรุชฺฌิสฺสนฺตี"ติ ปสฺสโต เอตสฺมึ ฐาเน ภยตุปฏฺฐานํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺฐานํ ญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาเสสุ ๒- เนว ตาณํ น เลณํ น คติ น ปฏิสรณํ ปญฺญายติ, สพฺพภวโยนิคติฐิติสตฺตาวาสคเตสุ สงฺขาเรสุ เอกสงฺขาเรปิ ปตฺถนา วา ปรามาโส วา น โหติ, ตโย ภวา วีตจฺจิตงฺคารปุณฺณา องฺคารกาสุโย วิย, จตฺตาโร มหาภูตา โฆรวิสา อาสิวิสา วิย, ปญฺจกฺขนฺธา อุกฺขิตฺตาสิกา วธกา วิย, ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ สุญฺญคาโม วิย ฉ พาหิรายตนานิ คามฆาตกโจรา วิย, สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย นว จ สตฺตาวาสา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตา สมฺปชฺชลิตา สโชติภูตา วิย จ, สพฺเพ สงฺขารา คณฺฑภูตา โรคภูตา สลฺลภูตา อฆภูตา อาพาธภูตา วิย จ นิรสฺสาทา นิรสา ๓- มหาอาทีนวราสิภูตา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, สุเขน ชีวิตุกามสฺส ภีรุกปุริสสฺส รมณียาการสณฺฐิตมฺปิ สวาฬกมิว วนคหณํ, สสทฺทูลา วิย คุหา, สคาหรกฺขสํ วิย อุทกํ, @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๘๑ ฉ.ม....ฐิตินิวาสคเตสุ สี. นีรสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา, สวิสํ วิย โภชนํ, สโจโร วิย มคฺโค, อาทิตฺตมิว อคารํ, อุยฺยุตฺตเสนา วิย รณภูมิ. ยถา หิ โส ปุริโส เอตานิ สวาฬกวนคหณาทีนิ อาคมฺม ภีโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต สมนฺตโต อาทีนวเมว ปสฺสติ, เอวเมว โส โยคาวจโร ภงฺคานุปสฺสนาวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ ภยโต อุปฏฺฐิเตสุ สมนฺตโต นิรสํ นิรสฺสาทํ อาทีนวเมว ปสฺสติ. ตสฺเสวํ ปสฺสโต อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติ. โส เอวํ สพฺพสงฺขาเร อาทีนวโต สมฺปสฺสนฺโต สพฺพภวโยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติ- สตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขารคเต นิพฺพินฺทติ อุกฺกณฺฐติ นาภิรมติ. เสยฺยถาปิ นาม จิตฺตกูฏปพฺพตปาทาภิรโต สุวณฺณราชหํโส อสุจิมฺหิ จณฺฑาลคามทฺวาร- อาวาเฏ นาภิรมติ, สตฺตสุ มหาสเรสุเยว อภิรมติ, เอวเมว อยํ โยคี ราชหํโส สุปริทิฏฺฐาทีนเว สเภทเก สงฺขารคเต นาภิรมติ, ภาวนารามตาย ปน ภาวนารติยา สมนฺนาคตตฺตา สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุเยว อภิรมติ. ยถา จ สุวณฺณปญฺชเรปิ ปกฺขิตฺโต สีโห มิคราชา นาภิรมติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต ปน หิมวนฺเตเยว รมติ, เอวมยมฺปิ โยคี สีโห ติวิเธ สุคติภเวปิ นาภิรมติ, ตีสุ อนุปสฺสนาสุเยว รมติ. ยถา จ สพฺพเสโต สตฺตปฺปติฏฺโฐ อิทฺธิมา เวหาสงฺคโม ฉทฺทนฺโต นาคราชา นครมชฺเฌ นาภิรมติ, หิมวติ ฉทฺทนฺตรหเทเยว รมติ, เอวมยํ โยคี วรวารโณ สพฺพสฺมึ สงฺขารคเต นาภิรมติ, "อนุปฺปาโท เขมนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน นิทฺทิฏฺเฐ สนฺติปเทเยว รมติ, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโส โหติ. เอตฺตาวตาสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ. [๙] มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา ปญฺญา สงฺขารุเปกฺขาสุ ญาณนฺติ มุญฺจิตุํ จชิตุํ กาเมติ อิจฺฉตีติ มุญฺจิตุกาโม, มุญฺจิตุกามสฺส ภาโว มุญฺจิตุ- กมฺยตา, ปฏิสงฺขาติ อุปปริกฺขตีติ ปฏิสงฺขา, ปฏิสงฺขานํ วา ปฏิสงฺขา, สนฺติฏฺฐติ @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๓/๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.

อชฺฌุเปกฺขตีติ สนฺติฏฺฐนา, สนฺติฏฺฐนํ วา สนฺติฏฺฐนา, มุญฺจิตุกามตา จ สา ปฏิสงฺขา จ สนฺติฏฺฐนา จาติ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนา. อิติ ปุพฺพภาเค นิพฺพิทาญาเณน นิพฺพินฺนสฺส อุปฺปาทาทีนิ ปริจฺจชิตุกามตา มุญฺจิตุกมฺยตา, มุญฺจนสฺส อุปายกรณตฺถํ มชฺเฌ ปฏิสงฺขานํ ปฏิสงฺขา, มุญฺจิตฺวา อวสาเน อชฺฌุเปกฺขนํ สนฺติฏฺฐนา. เอวมวตฺถาเภเทน ติปฺปการา ปญฺญา สงฺขารานํ อชฺฌุเปกฺขนาสุ ญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาสงฺขาตานํ อวตฺถาเภเทน ภินฺนานํ ติสฺสนฺนมฺปิ ปญฺญาณํ สงฺขารุเปกฺขตํ อิจฺฉนฺเตน ปน "ปญฺญา"ติ จ "สงฺขารุเปกฺขาสู"ติ จ พหุวจนํ กตํ, อวตฺถาเภเทน ภินฺนสฺสาปิ เอกตฺตา "ญาณนฺ"ติ เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตญฺจ "ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺ"ติ. ๑- เกจิ ปน "สงฺขารุเปกฺขาสูติ พหุวจนํ สมถวิปสฺสนาวเสน สงฺขารุเปกฺขานํ พหุตฺตา"ติปิ วทนฺติ. สงฺขารุเปกฺขาสูติ จ กิริยาเปกฺขนฺติ เวทิตพฺพํ. อวตฺถาเภเทน ปน เตน นิพฺพิทาญาเณน นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺฐนฺตสฺส สพฺพภวโยนิติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเตสุ สเภทเกสุ สงฺขาเรสุ จิตฺตํ น สชฺชติ น ลคฺคติ น พชฺฌติ, สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามํ ฉฑฺเฑตุกามํ โหติ. อถวา ยถา ชาลพฺภนฺตรคโต มจฺโฉ, สปฺปมุขคโต มณฺฑูโก, ปญฺชรปกฺขิตฺโต วนกุกฺกุโฏ, ทฬฺหปาสวสงฺคโต มิโค, อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺโป, มหาปงฺกปกฺขนฺโท กุญฺชโร, สุปณฺณมุขคโต นาคราชา, ราหุมุขปวิฏฺโฐ จนฺโท, สปตฺตปริกฺขิตฺโต ปุริโสติ เอวมาทโย ตโต ตโต มุจฺจิตุกามา นิสฺสริตุกามา ว โหนฺติ, เอวํ ตสฺส โยคิโน จิตฺตํ สพฺพสฺมา สงฺขารคตา มุจฺจิตุกามํ นิสฺสริตุกามํ โหติ. เอวํ หิ วุจฺจมาเน "มุจฺจิตุกามสฺส มุจฺจิตุกมฺยตา"ติ ปาโฐ ยุชฺชติ. เอวํ จ สติ @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๗๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.

"อุปฺปาทํ มุจฺจิตุกมฺยตา"ติอาทีสุ "อุปฺปาทา มุจฺจิตุกมฺยตา"ติอาทิ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา ปุริโม เอว อตฺโถ สุนฺทรตโร. อถสฺส สพฺพสงฺขาเรสุ วิคตาลยสฺส สพฺพสงฺขารคตํ มุญฺจิตุกามสฺส มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ อุปฺปชฺชติ. โส เอวํ สพฺพภว- โยนิคติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาสคเต สเภทเก สงฺขาเร มุญฺจิตุกาโม มุญฺจนสฺส อุปายสมฺปาทนตฺถํ ปุน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสติ. เอวํ หิ วิปสฺสโต จสฺส อนิจฺจวเสน นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขวเสน ปวตฺตํ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติ, อนตฺตวเสน นิมิตฺตญฺจ ปวตฺตญฺจ ปฏิสงฺขาญาณํ อุปฺปชฺชติ. โส ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาเณน "สพฺเพ สงฺขารา สุญฺญา"ติ ทิสฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต ภยญฺจ นนฺทิญฺจ วิปฺปหาย ภริยาย โทสํ ทิสฺวา วิสฺสฏฺฐภริโย วิย ปุริโส ตสฺสา ภริยาย สงฺขาเรสุ อุทาสีโน โหติ มชฺฌตฺโต, "อหนฺ"ติ วา "มมนฺ"ติ วา น คณฺหาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ. เสยฺยถาปิ นาม ปทุมปลาเส อีสกํ โทเณ ๑- อุทกผุสิตานิ ปติลียนฺติ ปฏิกุฏนฺติ ปฏิวฏฺฏนฺติ น สมฺปสาริยนฺติ. เสยฺยถาปิ วา ปน กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ น สมฺปสารียติ, เอวํ ตสฺส ตีสุ ภเวสุ จิตฺตํ ปติลียติ ปฏิกุฏติ ปฏิวฏฺฏติ น สมฺปสารียติ, อุเปกฺขา สณฺฐาติ. เอวมสฺส สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ. อิมินา สงฺขารุเปกฺขาญาเณน สทฺธึ อุปริ โคตฺรภุญาณสฺส สาธกํ อนุโลมญาณํ ปุพฺพาปรญาเณหิ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ หิ ภควตา:- "โส วต ภิกฺขเว ภิกฺขุ กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อีสกํ โทเณ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.

อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี"ติอาทิ. ๑- วุตฺตญฺจ ธมฺมเสนาปตินา:- "กติหากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. จตฺตาฬีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, จตฺตาฬีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตี"ติอาทิ. ๒- ปฏฺฐาเน เจตํ วุตฺตํ ภควตา:- "อนุโลมํ โคตฺรภุสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติอาทิ. ตสฺส หิ ตํ สงฺขารุเปกฺขาญาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส อธิโมกฺขสทฺธา พลวตรา โหติ, วีริยํ สุปคฺคหิตํ, สติ สูปฏฺฐิตา, จิตฺตํ สุสมาหิตํ, สงฺขารุเปกฺขาญาณํ ติกฺขตรํ ปวตฺตติ. ตสฺส อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สงฺขารุเปกฺขาย สงฺขาเร "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ภวงฺคานนฺตรํ สงฺขารุเปกฺขาย กตนเยเนว สงฺขาเร "อนิจฺจา"ติ วา "ทุกฺขา"ติ วา "อนตฺตา"ติ วา อารมฺมณํ กุรุมานํ อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ. ตทนนฺตรํ ตเถว สงฺขาเร อารมฺมณํ กตฺวา เทฺว ตีณิ จตฺตาริ วา ชวนจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ อนุโลมญาณํ. ตํ หิ ปุริมานญฺจ อฏฺฐนฺนํ วิปสฺสนาญาณานํ กถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ ๓- สตฺตตึสาย @เชิงอรรถ: องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๖๙ (๙๘)/๔๙๑ (สฺยา), ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๖/๔๔๔ @ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๗/๔๔๕ อภิ.ป. ๔๐/๔๑๗/๑๒๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.

โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อนุโลเมติ. ยถา หิ ธมฺมิโก ราชา วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสินฺโน อฏฺฐนฺนํ โวหาริกมหามตฺตานํ วินิจฺฉยํ สุตฺวา อคติคมนํ ปหาย มชฺฌตฺโต หุตฺวา "เอวํ โหตู"ติ อนุโมทมาโน เตสญฺจ วินิจฺฉยสฺส อนุโลเมติ, โปราณสฺส จ ราชธมฺมสฺส. ตตฺถ ราชา วิย อนุโลมญาณํ, อฏฺฐโวหาริก- มหามตฺตา วิย อฏฺฐวิปสฺสนาญาณานิ, โปราณิกราชธมฺโม วิย สตฺตตึสโพธิ- ปกฺขิยธมฺมา, ยถา ราชา "เอวํ โหตู"ติ อนุโมทมาโน โวหาริกานญฺจ วินิจฺฉยสฺส ราชธมฺมสฺส จ อนุโลเมติ, เอวมิทํ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชมานานํ อฏฺฐนฺนญฺจ วิปสฺสนาญาณานํ ตถกิจฺจตาย อนุโลเมติ, อุปริ จ ปตฺตพฺพานํ ๑- สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานํ. ตสฺมา อนุโลมญาณนฺติ วุจฺจติ. [๑๐] พหิทฺธา วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา โคตฺรภุญาณนฺติ เอตฺถ พหิทฺธาติ สงฺขารนิมิตฺตํ. ตํ หิ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย พหิทฺธาติ วุตฺตํ. ตสฺมา พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตมฺหา วุฏฺฐาติ วิคตํ หุตฺวา อุทฺธํ ติฏฺฐตีติ วุฏฺฐานํ, วิวฏฺฏติ ปราวตฺตติ ปรมฺมุขํ โหตีติ วิวฏฺฏนํ, วุฏฺฐานญฺจ ตํ วิวฏฺฏนญฺจาติ วุฏฺฐานวิวฏฺฏนํ. เตเนวาห:- "โคตฺรภุญาณํ สมุทยสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา น วุฏฺฐาติ, นิพฺพานารมฺมณโต ปน นิมิตฺตา วุฏฺฐาตีติ เอกโต วุฏฺฐานํ โหตีติ. ๒- ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต อริยโคตฺตภาวนโต โคตฺรภู. อิทํ หิ อนุโลมญาเณหิ ปทุมปลาสโต อุทกมิว สพฺพสงฺขารโต ปติลียมานจิตฺตสฺส อนุโลมญาณสฺส อาเสวนนฺเต อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ ปุถุชฺชนสงฺขํ ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกมมานํ อริยโคตฺตํ อริยสงฺขํ อริยภูมึ โอกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปฐมาวตฺตนปฐมาโภคปฐมสมนฺนาหารภูตํ มคฺคสฺส @เชิงอรรถ: สี. วตฺตพฺพานํ วิสุทฺธิ. ๓/๓๓๒ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.

อนนฺตรสมนนฺตราเสวนอุปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ฉหิ อากาเรหิ ปจฺจยภาวํ สาธยมานํ สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาย มุทฺธภูตํ อปุนราวตฺตกํ อุปฺปชฺชติ. [๑๑] ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา มคฺเค ญาณนฺติ เอตฺถ ทุภโตติ อุภโต. ทฺวยโตติ วา วุตฺตํ โหติ. กิเลสานํ สมุจฺฉินฺทนโต กิเลเสหิ จ ตทนุวตฺตกกฺ- ขนฺเธหิ จ นิพฺพานารมฺมณกรณโต พหิทฺธา สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ จ วุฏฺฐาติ วิวฏฺฏตีติ ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา. เตเนวาห:- "จตฺตาริปิ มคฺคญาณานิ อนิมิตฺตารมฺมณตฺตา นิมิตฺตโต วุฏฺฐหนฺติ, สมุทยสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ปวตฺตา วุฏฺฐหนฺตีติ ทุภโต วุฏฺฐานานิ โหนฺตี"ติ. ๑- มคฺเค ญาณนฺติ นิพฺพานํ มคฺคติ เปกฺขติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ อเนฺวสียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉติ ปวตฺตตีติ มคฺโค, ตสฺมึ มคฺเค ญาณํ. ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํ. ตํ หิ โคตฺตรภุญาณสฺส อนนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ สยํ วชฺเฌ กิเลเส นิรวเสสํ สมุจฺฉินฺทมานํ อนมตคฺคสํสารวฏฺฏทุกฺขสมุทฺทํ โสสยมานํ สพฺพาปายทฺวารานิ ปิทหมานํ สตฺตอริยธนํ สมฺมุขีภาวํ กุรุมานํ อฏฺฐงฺคิกํ มิจฺฉามคฺคํ ปชหมานํ สพฺพเวรภยานิ วูปสมยมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอรสปุตฺตภาวมุปนยมานํ อญฺญานิ จ อเนกานิ อานิสํสสตานิ ปฏิลาภยมานํ มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ. ฐาตุํ อิจฺฉํ ปุริโส ลงฺฆิตฺวา มาติกาย ปรตีเร เวเคนาคมฺม ยถา คณฺหิตฺวา โอริติรตรุพทฺธํ. ๒- รชฺชุํ วา ทณฺฑํ วา อุลฺลงฺฆิตฺวาน ปารนินฺนตนุ ปาราปนฺโน ปน ตํ มุญฺจิย เวคํ ปติฏฺฐหติ ปาเร. @เชิงอรรถ: สี. โอริมตีเร ตนุพทฺธํ วิสุทฺธิ. ๓/๓๓๒ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.

เอวํ โยคาวจโร สกฺกายมยมฺหิ โอริเม ตีเร ทิฏฺฐภโย อภเย ปน ฐาตุํ อิจฺฉํ อมตปาเร. อุทยพฺพยานุปสฺสน- ปภุติกเวเคน อาคโต รชฺชุํ รูปาวฺหํ ทณฺฑํ วา ตทิตรขนฺธาวฺหยํ สมฺมา. คณฺหิตฺวา อาวชฺชน- จิตฺเตน หิ ปุพฺพวุตฺตนยโตว อนุโลเมหุลฺลงฺฆิย นิพฺพุตินินฺโน ตทาสโนปคโต. ๑- ตํ มุญฺจิย โคตฺรภุนา อลทฺธอาเสวเนน ตุ ปเวธํ ปติโต สงฺขตปาเร ตโต ปติฏฺฐาติ มคฺคญาเณน. ปสฺสิตุกาโม จนฺทํ จนฺเท ฉนฺนมฺหิ อพฺภปฏเลหิ ถุลกสุขุมสุขุเมสุ อพฺเภสุ หเฏสุ วายุนา กมโต. จนฺทํ ปสฺเสยฺย นโร ยถา ตเถวานุโลมญาเณหิ กมา สจฺจจฺฉาทกโมเห วินาสิเต เปกฺขเต หิ โคตฺรภุ อมตํ. วาตา วิย เต จนฺทํ อมตํ น หิ เปกฺขเรนุโลมานิ ปุริโส อพฺภานิ ยถา โคตฺรภุ น ตมํ วิโนเทติ. ภมิตมฺหิ จกฺกยนฺเต ฐิโต นโร อญฺญทินฺนสญฺญาย อุสุปาเต ผลกสตํ อเปกฺขมาโน ยถา วิชฺเฌ. เอวมิธ มคฺคญาณํ โคตฺรภุนา ทินฺนสญฺญมวิหาย นิพฺพาเน วตฺตนฺตํ โลภกฺขนฺธาทิเก ปทาเลติ. @เชิงอรรถ: สี.,ม.,ก. ตทาสนฺนคโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.

สํสารทุกฺขชลธึ โสสยติ ปิทหติ ทุคฺคติทฺวารํ กุรุเต จ อริยธนินํ มิจฺฉามคฺคญฺจ ปชหาติ. เวรภยานิ สมยเต กโรติ นาถสฺส โอรสสุตตฺตํ อญฺเญ จ อเนกสเต อานีสํเส ททาติ ญาณมิทนฺติ. [๑๒] ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา ผเล ญาณนฺติ เอตฺถ ปโยโคติ ภุโส โยโค, ผลสจฺฉิกิริยาย มคฺคภาวนาย อุภโต วุฏฺฐานปโยโค, ตสฺส ปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นิฏฺฐานํ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิ. กึ ตํ? จตุมคฺคกิจฺจปริโยสานํ. ตสฺสา ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธิยา เหตุภูตาย ปวตฺตา ผเล ปญฺญา ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปญฺญา. ผลติ วิปจฺจตีติ ผลํ, ตสฺมึ ผเล ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ. เอเกกสฺส หิ มคฺคญาณสฺส อนนฺตรา ตสฺส ตสฺเสว วิปากภูตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ ตีณิ วา เทฺว วา เอกํ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อนนฺตรวิปากตฺตาเยว โลกุตฺตรกุสลานํ "สมาธิ- มานนฺตริกญฺญมาหู"ติ ๑- จ, "ทนฺธํ อานนฺตริกํ ปาปุณาติ อาสวานํ ขยายา"ติ ๒- จ อาทิ วุตฺตํ. ยสฺส เทฺว อนุโลมานิ, ตสฺส ตติยํ โคตฺรภุ จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยสฺส ตีณิ อนุโลมานิ, ตสฺส จตุตฺถํ โคตฺรภุ ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ เทฺว ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ, ตสฺส ปญฺจมํ โคตฺรภุ ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ เอกํ ผลจิตฺตํ โหติ. อิทํ มคฺควีถิยํ ผลํ. กาลนฺตรผลํ ปน สมาปตฺติวเสน อุปฺปชฺชมานํ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปชฺชมานญฺจ เอเตเนว สงฺคหิตํ. [๑๓] ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ๓- ปญฺญาติ เตน เตน อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺนํ ตํ ตํ อุปกฺกิเลสํ ปจฺฉา ปสฺสเน ปญฺญา. วิมุตฺติญาณนฺติ วิมุตฺติยา ญาณํ. วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ วิมุตฺตํ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ, วิมุตฺตภาโว วา, ตสฺสา วิมุตฺติยา ชานนํ @เชิงอรรถ: ขุ.ขุ. ๒๕/๕/๖, ขุ.สุ. ๒๕/๒๒๘/๓๗๗ @ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๖๒-๓/๑๗๑-๒ สี. ฉินฺนวฏฺฏมนุปสฺสเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.

ญาณํ วิมุตฺติญาณํ. กิเลเสหิ วิมุตฺตํ จิตฺตสนฺตติมฺปิ กิเลเสหิ วิมุตฺตภาวมฺปิ ปจฺจเวกฺขนฺโต กิเลเสหิ น วินา ปจฺจเวกฺขตีติ เอเตน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตํ โหติ. "วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี"ติ ๑- หิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ ปน อวุตฺตมฺปิ อิมินาว วุตฺตํ โหตีติ คเหตพฺพํ. วุตฺตญฺจ:- "วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ อิติ วุตฺโต ลกฺขโณ หาโร"ติ. ๒- อถวา อรหโต อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณาภาวา จตุนฺนํ อริยานํ ลพฺภมานํ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. [๑๔] ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปญฺญาติ ตทา มคฺคกฺขเณ ผลกฺขเณ จ สมุทาคเต ปฏิลาภวเสน จ ปฏิเวธวเสน จ สมาคเต สมฺปตฺเต สมงฺคิภูเต มคฺคผลธมฺเม จตุสจฺจธมฺเม จ ปสฺสนา เปกฺขณา ปชานนา ปญฺญา. ปจฺจเวกฺขเณ ญาณนฺติ นิวตฺติตฺวา ภุสํ ปสฺสนํ ชานนํ ญาณํ. อิมินา จ ญาณทฺวเยน ปจฺจเวกฺขณญาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. โสตาปนฺนสฺส หิ มคฺควีถิยํ โสตาปตฺติผล- ปริโยสาเน จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ, ตโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ นิรุทฺเธ ปฏิปาฏิยา สตฺต มคฺคปจฺจเวกฺขณ- ชวนานีติ. ปุน ภวงฺคํ โอตริตฺวา เตเนว นเยน ผลาทีนํ ปจฺจเวกฺขณตฺถาย อาวชฺชนาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ. เยสํ อุปฺปตฺติยา เอส มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสิฏฺฐกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. โส หิ "อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต"ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ"ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา"ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต "อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺฐา"ติ อุปริมคฺควชฺเฌ กิเลเส ๓- @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๒๓/๑๙, ที.สี. ๙/๒๔๘/๘๔ @ เนตฺติ. ๑๐/๓ (ม.) อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ, วิสุทฺธิ. ๓/๓๒๕ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.

ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน "อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิลทฺโธ"ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ. อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลส- ปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถีติ จตฺตาริเยว ปจฺจเวกฺขณานิ. เอวํ สพฺพานิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ. อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเยว เจโส. ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ เสกฺขานํ โหติ วา น วา. ตสฺส หิ ๑- อภาวโตเยว มหานาโม สกฺโก ภควนฺตํ ปุจฺฉิ "โกสุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐนฺตี"ติอาทิ. ๒- เอตฺถ ธมฺมฏฺฐิติญาณาทีนํ เอกาทสนฺนํ ญาณานํ วิภาวนตฺถาย อยํ อุปมา เวทิตพฺพา:- ยถา ปุริโส "มจฺเฉ คเหสฺสามีติ มจฺฉขิปฺปํ คเหตฺวา ตทนุรูเป อุทเก โอสาเรตฺวา ขิปฺปมุเขน หตฺถํ โอตาเรตฺวา อนฺโตอุทเก กณฺหสปฺปํ มจฺฉสญฺญาย คีวายํ ทฬฺหํ คเหตฺวา มหา วต มยา มจฺโฉ ลทฺโธ"ติ ตุฏฺโฐ อุกฺขิปิตฺวา ปสฺสนฺโต โสวตฺถิกตฺตยทสฺสเนน "สปฺโป"ติ สญฺชานิตฺวา ภีโต อาทีนวํ ทิสฺวา คหเณ นิพฺพินฺโน มุญฺจิตุกาโม หุตฺวา มุญฺจนสฺส อุปายํ กโรนฺโต อคฺคนงฺคุฏฺฐโต ปฏฺฐาย หตฺถํ นิพฺเพเฐตฺวา พาหํ อุกฺขิปิตฺวา อุปริสีเส เทฺว ตโย วาเร ปริพฺภเมตฺวา สปฺปํ ทุพฺพลํ กตฺวา "คจฺฉ เร ทุฏฺฐสปฺปา"ติ วิสฺสชฺเชตฺวา เวเคน ถลํ อารุยฺห ฐิตโกว "มหนฺตสฺส วต โภ สปฺปสฺส มุขโต มุตฺโตมฺหี"ติ หฏฺโฐ อาคตมคฺคํ โอโลเกยฺย. ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส มจฺฉสญฺญาย กณฺหสปฺปํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ วิย อิมสฺส โยคิโน อาทิโต พาลปุถุชฺชนสฺส อนิจฺจตาทิวเสน ภยานกํ ขนฺธปญฺจกํ นิจฺจาทิสญฺญาย "อหํ มมา"ติ ทิฏฺฐิตณฺหาหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา ตุสฺสนํ, ตสฺส @เชิงอรรถ: ตสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณสฺส, วิสุทฺธิ. ๓/๓๒๕ (สฺยา) ม.มู. ๑๒/๑๗๕/๑๓๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๕.

ขิปฺปมุขโต สปฺปํ นีหริตฺวา โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา "สปฺโป"ติ สญฺชานนํ วิย สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคเหน ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา กลาปสมฺมสนาทีหิ ญาเณหิ ขนฺธปญฺจกสฺส อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยํ ทิสฺวา "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ ตสฺส ววตฺถาปนํ, ตสฺส ภายนํ วิย อิมสฺส ภยตุปฏฺฐานญาณํ, สปฺเป อาทีนวทสฺสนํ วิย อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ, สปฺปคฺคหเณ นิพฺพินฺทนํ วิย นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ, สปฺปํ มุญฺจิตุกามตา วิย มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ, มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ วิย ปฏิสงฺขานุ- ปสฺสนาญาณํ, สปฺปํ ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา นิวตฺติตฺวา ฑํสิตุํ อสมตฺถภาว- ปาปนํ วิย ติลกฺขณาโรปเนน สงฺขารุเปกฺขานุโลมญาเณหิ สงฺขาเร ปริพฺภเมตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ปุน นิจฺจสุขตฺตากาเรน อุปฏฺฐาตุํ อสมตฺถตาปาปนํ, สปฺปวิสฺสชฺชนํ วิย โคตฺรภุญาณํ, สปฺปํ วิสฺสชฺเชตฺวา ถลํ อารุยฺห ฐานํ วิย นิพฺพานถลํ อารุยฺห ฐิตํ มคฺคผลญาณํ, หฏฺฐสฺส อาคตมคฺโคโลกนํ วิย มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ. อิเมสญฺจ สุตมยญาณาทีนํ จุทฺทสนฺนํ ญาณานํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ปฏิปตฺติกฺกเมน จ เทสนกฺกมสฺส กตตฺตา ปจฺจเวกฺขเณสุ ปฐมํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ โหติ, ตโต มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานีติ เวทิตพฺพํ. "โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามึ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย, กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาย, กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานาย, รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานายา"ติ ๑- จ กิเลสปฺปหานํเยว อธิกํ กตฺวา มคฺคปฏิปตฺติยา วุตฺตตฺตา ปฏิปตฺตานุรูเปเนว กิเลสปจฺจเวกฺขณสฺส อาทิภาโว ยุชฺชติ, อฏฺฐกถายํ วุตฺตกฺกโม ปน ทสฺสิโตเยว. โส ปน กโม ปญฺจวิโธ อุปฺปตฺติกฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม ภูมิกฺกโม เทสนกฺกโมติ. "ปฐมํ กลลํ โหติ กลลา โหติ อพฺพุทํ อพฺพุทา ชายเต เปสิ เปสิ นิพฺพตฺตี ฆโน"ติ ๒- @เชิงอรรถ: อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๗๗,๓๓๙,๓๖๑-๓/๘๔,๙๖,๑๐๓-๔ สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๖.

เอวมาทิ อุปฺปตฺติกฺกโม. "ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ธมฺมา, ภาวนาย ปหาตพฺพา ธมฺมา"ติ ๑- เอวมาทิ ปหานกฺกโม. "สีลวิสุทฺธิ จิตฺตวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ญาณทสฺสน- วิสุทฺธี"ติ ๒- เอวมาทิ ปฏิปตฺติกฺกโม. "กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา"ติ ๓- เอวมาทิ ภูมิกฺกโม. "จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติ ๔- วา, "อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ. เสยฺยถิทํ ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสตี"ติ ๕- วา เอวมาทิ เทสนกฺกโม. อิธ ปน จุทฺทสนฺนํ ญาณานํ อุปฺปตฺติกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม จ ตทุภยวเสน ปฏิปาฏิยา เทสิตตฺตา เทสนกฺกโม จาติ ตโย กมา เวทิตพฺพา. [๑๕] อิทานิ ยสฺมา เหฏฺฐา สรูเปน นามรูปววตฺถานญาณํ น วุตฺตํ, ตสฺมา ปญฺจธา นามรูปปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปญฺญา วตฺถุนานตฺเต ญาณนฺติอาทีนิ ปญฺจ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. สกเล หิ นามรูเป วุตฺเต ยํ ปริคฺคเหตุํ สกฺกา, ยํ จ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตํ ปริคฺคเหสฺสติ. โลกุตฺตรนามํ หิ ปริคฺคเหตุํ จ น สกฺกา อนธิคตตฺตา, น จ ปริคฺคเหตพฺพํ อวิปสฺสนูปคตฺตา. ตตฺถ อชฺฌตฺตววตฺถาเนติ "เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา"ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตาติ อชฺฌตฺตา. อชฺฌตฺตสทฺโท ปนายํ โคจรชฺฌตฺเต นิยกชฺฌตฺเต อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต วิสยชฺฌตฺเตติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. "เตน อานนฺท ภิกฺขุนา ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺฐเปตพฺพํ, อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต"ติอาทีสุ ๖- หิ อยํ โคจรชฺฌตฺเต ทิสฺสติ. @เชิงอรรถ: อภิ.สงฺ. ๓๔/๘/๒ ม.มู. ๑๒/๒๕๒/๒๑๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๙๓-๕/๑๖ @ ม.อุ. ๑๔/๔๓/๓๓, ขุ.มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๖๗/๘๕ (สฺยา) @ วิ.มหา. ๔/๓๑/๒๖, ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ที.มหา. ๑๐/๘๓/๓๙ @ ขุ.ธ. ๒๕/๓๖๒/๘๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๗.

"อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, ๑- อชฺฌตฺตํ วา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตี"ติอาทีสุ ๒- นิยกชฺฌตฺเต. "ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ๓- อชฺฌตฺติกา ธมฺมา"ติอาทีสุ ๔- อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต. "อยํ โข ปนานนฺท วิหาโร ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ ยทิทํ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อชฺฌตฺตํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติอาทีสุ ๕- วิสยชฺฌตฺเต, อิสฺสริยฏฺฐาเนติ อตฺโถ. ผลสมาปตฺติ หิ พุทฺธานํ อิสฺสริยฏฺฐานํ นาม. อิธ ปน อชฺฌตฺตชฺฌตฺเต ทฏฺฐพฺโพ. เตสํ อชฺฌตฺตานํ ววตฺถาเน อชฺฌตฺตววตฺถาเน. วตฺถุนานตฺเตติ วตฺถูนํ นานาภาเว, นานาวตฺถูสูติ อตฺโถ. เอตฺถ ชวนมโนวิญฺญาณสฺส ปจฺจยภูโต ภวงฺคมโนปิ จกฺขาทิปญฺจกํ วิย อุปฺปตฺติฏฺฐานตฺตา วตฺถูติ วุตฺโต. อาวชฺชนมฺปิ ตนฺนิสฺสิตเมว กาตพฺพํ. [๑๖] พหิทฺธาติ ฉหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺเตหิ พหิภูเตสุ เตสํ วิสเยสุ. โคจรนานตฺเตติ วิสยนานตฺเต. [๑๗] จริยาววตฺถาเนติ วิญฺญาณจริยาอญฺญาณจริยาญาณจริยาวเสน จริยานํ ววตฺถาเน. "จริยววตฺถาเน"ติ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติ. [๑๘] จตุธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรภูมิอาทีนํ จุทฺทสนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเน. ภูมีติ จ "ภูมิคตญฺจ เวหาสฏฺฐญฺจา"ติอาทีสุ ๖- ปฐวิยํ วตฺตติ. "อภูมึ ตาต มา เสวา"ติอาทีสุ ๗- วิสเย. "สุขภูมิยํ กามาวจเร"ติ- อาทีสุ ๘- อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน. อิธ ปน โกฏฺฐาเส วตฺตติ. ปริจฺเฉเทติปิ วทนฺติ. [๑๙] นวธมฺมววตฺถาเนติ กามาวจรกุสลาทิวเสน ปาโมชฺชมูลกวเสน โยนิโสมนสิการมูลกวเสน จ นวนฺนํ นวนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาเน. อิเมสุ จ ปญฺจสุ @เชิงอรรถ: ที.สี. ๙/๙๖,๔๖๘/๓๗,๒๐๔, อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๖๑/๕๐ @ ที.มหา. ๑๐/๒๘๙,๓๗๓,๓๘๒/๑๘๖,๒๔๘,๒๕๗ @ ม.อุ. ๑๔/๓๔๙,๓๕๓/๓๐๗,๓๐๙ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐/๔ @ ม.อุ. ๑๔/๑๘๗/๑๖๐ สํ.ส. ๑๕/๑๓๖/๑๒๑ @ ขุ.ชา. ๒๗/๘๖๓/๑๙๒ (สฺยา) อภิ.สงฺ. ๓๔/๙๘๘/๒๓๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๘.

ญาเณสุ ปฐมํ อชฺฌตฺตธมฺมา ววตฺถาเปตพฺพาติ วตฺถุนานตฺเต ญาณํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตโต เตสํ วิสยา ววตฺถาเปตพฺพาติ ตทนนฺตรํ โคจรนานตฺเต ญาณํ วุตฺตํ, ตโต ปรานิ ตีณิ ญาณานิ ติณฺณํ จตุนฺนํ นวนฺนํ วเสน คณนานุโลเมน วุตฺตานิ. [๒๐] อิทานิ ยสฺมา นามรูปสฺเสว ปเภทโต ววตฺถาปนญาณํ ญาตปริญฺญา, ตทนนฺตรํ ตีรณปริญฺญา, ตทนนฺตรํ ปหานปริญฺญาติ ติสฺโส ปริญฺญา, ตํสมฺพนฺธา จ ภาวนาสจฺฉิกิริยา โหนฺติ, ตสฺมา ธมฺมนานตฺตญาณานนฺตรํ ญาตฏฺเฐ ญาณาทีนิ ปญฺจ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ติสฺโส หิ ปริญฺญา ญาตปริญฺญา ตีรณปริญฺญา ปหานปริญฺญา จ. ตตฺถ "รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา"ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปญฺญา ญาตปริญฺญา นาม. "รูปํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, เวทนา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติอาทินา นเยน เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สามญฺญลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิก- วิปสฺสนาปญฺญา ตีรณปริญฺญา นาม. เตสุเยว ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสญฺญาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาว ปหานปริญฺญา นาม. ตตฺถ สงฺขารปริจฺเฉทโต ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา ญาตปริญฺญาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. กลาปสมฺมสนโต ปฏฺฐาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริญฺญาย ภูมิ. เอตสฺมึ หิ อนฺตเร สามญฺญลกฺขณปฏิเวธสฺเสว อาธิปจฺจํ โหติ. ภงฺคานุปสฺสนํ อาทึ กตฺวา อุปริ ปหานปริญฺญาย ภูมิ. ตโต ปฏฺฐาย หิ "อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปหชหตี"ติ ๑- เอวํ นิจฺจสญฺญาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ โหติ. @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๒/๕๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙.

ตตฺถ อภิญฺญาปญฺญาติ ธมฺมานํ รุปฺปนาทิสภาเวน ชานนปญฺญา. สา หิ โสภนฏฺเฐน อภิสทฺเทน "เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวชานนวเสน โสภนํ ชานนนฺ"ติ กตฺวา อภิญฺญาติ วุจฺจติ. ญาตฏฺเฐ ญาณนฺติ ชานนสภาวํ ญาณํ. [๒๑] ปริญฺญาปญฺญาติ ชานนปญฺญา. สา หิ พฺยาปนฏฺเฐน ปริสทฺเทน "อนิจฺจาทิสามญฺญลกฺขณวเสน สกิจฺจสมาปนวเสน วา พฺยาปิตํ ชานนนฺ"ติ กตฺวา ปริญฺญาติ วุจฺจติ. ตีรณฏฺเฐ ญาณนฺติ อุปปริกฺขณสภาวํ, สมฺมสนภาวํ วา ญาณํ. [๒๒] ปหาเน ปญฺญาติ นิจฺจสญฺญาทีนํ ปชหนา ปญฺญา, ปชหตีติ วา, ปชหนฺติ เอเตนาติ วา ปหานํ. ปริจฺจาคฏฺเฐ ญาณนฺติ ปริจฺจชนสภาวํ ญาณํ. [๒๓] ภาวนาปญฺญาติ วฑฺฒนปญฺญา. เอกรสฏฺเฐ ญาณนฺติ เอกกิจฺจสภาวํ ญาณํ, วิมุตฺติรเสน วา เอกรสภาวํ ญาณํ. [๒๔] สจฺฉิกิริยา ปญฺญาติ ปฏิเวธวเสน ปฏิลาภวเสน วา ปจฺจกฺขกรณปญฺญา. ผสฺสนฏฺเฐ ๑- ญาณนฺติ ตทุภยวเสเนว วินฺทนสภาวํ ญาณํ. [๒๕-๒๘] อิทานิ ยสฺมา ปหานภาวนาสจฺฉิกิริยญาณานิ อริยมคฺคผล- สมฺปยุตฺตานิปิ โหนฺติ, ตสฺมา ตทนนฺตรํ อริยปุคฺคลานํเยว ลพฺภมานานิ จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ ปจฺจยุปฺปนฺโน อตฺโถ ทุกฺขสจฺจํ วิย ปากโฏ สุวิญฺเญยฺโย จาติ ปฐมํ อตฺถปฏิสมฺภิทาญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส อตฺถสฺส เหตุธมฺมวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาญาณํ, ตทุภยสฺส นิรุตฺติวิสยตฺตา ตทนนฺตรํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาญาณํ, เตสุ ตีสุปิ ญาเณสุ ปวตฺตนโต ตทนนฺตรํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาญาณํ. ปการํ ทีฆํ กตฺวา จ ปฐนฺติ. @เชิงอรรถ: สี. ผุสนฏฺเฐ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐.

[๒๙-๓๑] อิโต ปรานิ วิหารฏฺเฐ ญาณาทีนิ ตีณิ ญาณานิ อริยานํเยว สมฺภวโต ปฏิสมฺภิทาปเภทโต จ ปฏิสมฺภิทาญาณานนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐานิ. วิหารฏฺเฐ ญาณํ หิ ธมฺมปฏิสมฺภิทา โหติ, สมาปตฺตฏฺเฐ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมสภาเว ญาณํ หิ ปฏิสมฺภิทากถายํ ๑- ธมฺมปฏิสมฺภิทาติ วุตฺตํ. นิพฺพาเน ญาณํ ปน อตฺถปฏิสมฺภิทา เอว. ตตฺถ วิหารนานตฺเตติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน นานาวิปสฺสนาวิหาเร. วิหารฏฺเฐติ วิปสฺสนาวิหารสภาเว. วิหาโรติ จ สสมฺปยุตฺตา วิปสฺสนา เอว. สมาปตฺตินานตฺเตติ อนิมิตฺตาทิวเสน นานาผลสมาปตฺติยํ. สมาปตฺตีติ จ โลกุตฺตรผลภูตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา. วิหารสมาปตฺตินานตฺเตติ อุภยวเสน วุตฺตํ. [๓๒] ตโต วิหารสมาปตฺติญาณสาธกสฺส "ทุภโต วุฏฺฐานวิวฏฺฏเน ปญฺญา"ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺสาปิ มคฺคญาณสฺส อาสวสมุจฺเฉทสมตฺถตํ อนนฺตรผล- ทายกตฺตญฺจ การเณน วิเสเสตฺวา อปเรนากาเรน วตฺตุกาเมน ตเทว "อานนฺตริก- สมาธิมฺหิ ญาณนฺ"ติ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตาติ วิกฺขิปติ เตน จิตฺตนฺติ วิกฺเขโป, อุทฺธจฺจสฺเสตํ นามํ. น วิกฺเขโป อวิกฺเขโป, อุทฺธจฺจ- ปฏิปกฺขสฺส สมาธิสฺเสตํ นามํ. ปริสุทฺธสฺส ภาโว ปริสุทฺธตฺตํ, อวิกฺเขปสฺส ปริสุทฺธตฺตํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตํ, ตสฺมา อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา สมาธิสฺส ปริสุทฺธภาเวนาติ อตฺโถ. อิทํ หิ อาสวสมุจฺเฉทสฺส อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส จ การณวจนํ. อาสวสมุจฺเฉเทติ เอตฺถ อาสวนฺตีติ อาสวา, จกฺขุโตปิ ฯเปฯ มนโตปิ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต ยาว โคตฺรภุํ โอกาสโต ยาว ภวคฺคํ สวนฺตีติ วา อาสวา, เอตํ ธมฺมํ เอตญฺจ โอกาสํ อนฺโต กริตฺวา ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อนฺโตกรณตฺโถ หิ อยํ อากาโร. จิรปาริวาสิกฏฺเฐน มทิราทโย อาสวา วิยาติปิ อาสวา. โลกสฺมึ หิ จิรปาริวาสิกา มทิราทโย อาสวาติ วุจฺจนฺติ. ยทิ จ จิรปาริวาสิกฏฺเฐน อาสวา, เอเตเยว ภวิตุมรหนฺติ. วุตฺตํ เหตํ:- @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๐/๓๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑.

"ปุริมา ภิกฺขเว โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย, อิโต ปุพฺเพ อวิชฺชา นาโหสิ, อถ ปจฺฉา สมภวี"ติอาทิ. ๑- อายตํ วา สํสารทุกฺขํ สวนฺติ ปสวนฺตีติปิ อาสวา, สมุจฺฉิชฺชติ ๒- เอเตนาติ สมุจฺเฉโท. ปญฺญาติ กามาสวาทีนํ จตุนฺนํ อาสวานํ สมุจฺเฉเท ปญฺญา. อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺติ อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรํ นิยเมเนว ผลปฺปทานโต อานนฺตริโกติ ลทฺธนาโม มคฺคสมาธิ. น หิ มคฺคสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ตสฺส ผลุปฺปตฺตินิเสธโก โกจิ อนฺตราโย อตฺถิ. ยถาห:- "อยํ จ ปุคฺคโล โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน อสฺส, กปฺปสฺส จ อุฑฺฑยฺหนเวลา อสฺส. เนว ตาว กปฺโป อุฑฺฑเหยฺย, ยาวายํ ปุคฺคโล น โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ฐิตกปฺปี. สพฺเพปิ มคฺคสมงฺคิโน ปุคฺคลา ฐิตกปฺปิโน"ติ. ๓- อิทํ เตน อานนฺตริกสมาธินา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ. [๓๓] อิมินา มคฺคญาเณน ผลปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อิมสฺส ญาณสฺส อนนฺตรํ อรณวิหารญาณาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺราปิ จ อรหโตเยว สตตเมว จ สมฺภวโต อรณวิหาเร ญาณํ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ นิโรธสฺส อนาคามิอรหนฺตานํ สมฺภเวปิ พหุสมฺภารตฺตา วิเสเสน จ นิโรธสฺส นิพฺพานสมฺมตตฺตา จ นิโรธสมาปตฺติยา ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ ปรินิพฺพานสฺส กาลนฺตเร ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ ฐิตตฺตา ทีฆกาลิกนฺติ ปรินิพฺพาเน ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ สมสีสฏฺฐสฺส ๔- สพฺพกิเลสขยานนฺตรํ ปรินิพฺพานกาลํ อาหจฺจ @เชิงอรรถ: องฺ.ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐ ม. สมุจฺฉินฺทติ @ อภิ.ปุ. ๓๖/๑๗/๑๒๐ ก. สมสีสนฺตสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒.

ฐิตตฺตา รสฺสกาลิกนฺติ สมสีสฏฺเฐ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ สนฺโต จาติ จกาโร ทสฺสนาธิปเตยฺยญฺจ สนฺโต วิหาราธิคโม จ ปณีตาธิมุตฺตตา จาติ ตีหิปิ ปเทหิ สมฺพนฺธิตพฺโพ. ทสฺสนนฺติ วิปสฺสนาญาณํ, อธิปติเยว อาธิปเตยฺยํ, อธิปติโต วา อาคตตฺตา อาธิปเตยฺยํ, ทสฺสนญฺจ ตํ อาธิปเตยฺยญฺจาติ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ. วิหรตีติ วิหาโร, วิหรนฺติ เตน วาติ วิหาโร, อธิคมฺมติ ปาปุณียตีติ อธิคโม, วิหาโร เอว อธิคโม วิหาราธิคโม. โส จ กิเลสปริฬาหวิรหิตตฺตา นิพฺพุโตติ สนฺโต. โส จ อรหตฺตผลสมาปตฺติปญฺญา. อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีโต, ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโต, ปณีเต อธิมุตฺโต วิสฏฺฐจิตฺโต ตปฺปรโม ปณีตาธิมุตฺโต, ตสฺส ภาโว ปณีตาธิมุตฺตตา. สา จ ผลสมาปตฺตาธิมุตฺตา ปุพฺพภาคปญฺญา เอว. อรณวิหาเรติ นิกฺกิเลสวิหาเร. ราคาทโย หิ รณนฺติ สตฺเต จุณฺเณนฺติ ปีเฬนฺตีติ รณา, รณนฺติ เอเตหิ สตฺตา กนฺทนฺติ ปริเทวนฺตีติ วา รณา, วุตฺโต ติวิโธปิ วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส รณาติ อรโณ, วิวิเธ ปจฺจนีกธมฺเม หรนฺติ เอเตนาติ วิหาโร. ตสฺมึ อรเณ วิหาเร. นิทฺเทสวาเร ๑- วุตฺตปฐมชฺฌานาทีนิ จ ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตานิ. ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกามตาย หิ ปฐมชฺฌานาทึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตธมฺเม วิปสฺสติ, ยา จ อรณวิภงฺคสุตฺตนฺเต ๒- ภควตา เทสิตา อรณปฏิปทา, สาปิ อิมินาว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. วุตฺตํ หิ ตตฺถ ภควตา:- "อรณวิภงฺคํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ฯเปฯ น กามสุขํ อนุยุญฺเชยฺย หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ, น จ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุญฺเชยฺย ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ. เอเต โข ภิกฺขเว อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา @เชิงอรรถ: ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๒/๑๐๑ ม.อุ. ๑๔/๓๒๓ อาทิ/๒๙๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๓.

จกฺขุกรณี ญาณกรณี อุปสมาย อภิญฺญาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ. อุสฺสาหนญฺจ ชญฺญา, อปสาทนญฺจ ชญฺญา, อุสฺสาทนญฺจ ญตฺวา อปสาทนํ จ ญตฺวา เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺย, ธมฺมเมว เทเสยฺย. สุขวินิจฺฉยํ ชญฺญา, สุขวินิจฺฉยํ ญตฺวา อชฺฌตฺตํ สุขมนุยุญฺเชยฺย, รโหวาทํ น ภาเสยฺย, สมฺมุขา น ขีณํ ๑- ภเณ, อตรมาโนว ภาเสยฺย โน ตรมาโน, ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยาติ. ๒- อยมุทฺเทโส อรณวิภงฺคสฺส ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว โย กามปฏิสนฺธิสุขิโน โสมนสฺสานุโยคํ อนนุโยโค หีนํ ฯเปฯ อนตฺถสญฺหิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม อวิฆาโต อนุปายาโส อปริฬาโห สมฺมาปฏิปทา. ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว โย อตฺตกิลมถานุโยคํ อนนุโยโค ทุกฺขํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ. อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ. ตตฺร ภิกฺขเว ยายํ มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา ฯเปฯ อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยายํ เนวุสฺสาทนา น อปสาทนา ธมฺมเทสนา จ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยทิทํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ รโหวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสญฺหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ สมฺมุขา ขีณวาโท ภูโต ตจฺโฉ อตฺถสญฺหิโต, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยทิทํ @เชิงอรรถ: ก. สมฺมุขานากฺขิณํ ก. นาติสาเรยฺยาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔.

อตรมานสฺส ภาสิตํ, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณ ฯเปฯ ตตฺร ภิกฺขเว ยฺวายํ ชนปทนิรุตฺติยา จ อนภินิเวโส สมญฺญาย จ อนติสาโร, อทุกฺโข เอโส ธมฺโม ฯเปฯ ตสฺมา เอโส ธมฺโม อรโณติ. ตสฺมาติห ภิกฺขเว สรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม, อรณญฺจ ธมฺมํ ชานิสฺสาม. สรณญฺจ ธมฺมํ ญตฺวา อรณํ จ ธมฺมํ ญตฺวา อรณปฏิปทํ ปฏิปชฺชิสฺสามาติ เอวํ หิ โว ภิกฺขเว สิกฺขิตพฺพํ. สุภูติ จ ปน ภิกฺขเว กุลปุตฺโต อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโน"ติ ตตฺถ มชฺฌิมา ปฏิปทา ทสฺสนาธิปเตยฺเยน จ สนฺเตน วิหาราธิคเมน จ สงฺคหิตา. กามสุขํ อตฺตกิลมถํ อนนุโยโค มชฺฌิมา ปฏิปทา เอว. อรหโต หิ วิปสฺสนา ปุพฺพภาคมชฺฌิมา ปฏิปทา โหติ, อรหตฺตผลสมาปตฺติ อฏฺฐงฺคมคฺควเสน มชฺฌิมา ปฏิปทา จ. เสสา ปน ปณีตาธิมุตฺตตาย เอว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา กิญฺจาปิ สพฺเพปิ อรหนฺโต อรณวิหาริโน, อญฺเญ อรหนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺตา "สมฺมาปฏิปนฺเน สมฺมาปฏิปนฺนา"ติ "มิจฺฉาปฏิปนฺเน มิจฺฉาปฏิปนฺนา"ติ ปุคฺคลวเสนาปิ อุสฺสาทนาปสาทนานิ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติ, สุภูติตฺเถโร ปน "อยํ มิจฺฉาปฏิปทา, อยํ สมฺมาปฏิปทา"ติ ธมฺมวเสเนว ธมฺมํ เทเสสิ. เตเนว ภควา ตํเยว อรณปฏิปทํ ปฏิปนฺโนติ จ วณฺเณสิ, "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี"ติ ๑- จ อรณวิหารีนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. [๓๔] ทฺวีหิ พเลหีติ สมถพลวิปสฺสนาพเลหิ. สมนฺนาคตตฺตาติ ยุตฺตตฺตา ปริปุณฺณตฺตา วา. ตโย จาติ วิภตฺติวิปลฺลาโส, ติณฺณํ จาติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขารานนฺติ วจีสงฺขารกายสงฺขารจิตฺตสงฺขารานํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปฺปสฺ- สทฺธตฺถํ นิโรธตฺถํ, อปฺปวตฺตตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. โสฬสหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ อฏฺฐ, @เชิงอรรถ: องฺ.เอกก. ๒๐/๒๐๑/๒๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕.

มคฺคผลานิ อฏฺฐาติ โสฬสหิ. ญาณจริยาหีติ ญาณปฺปวตฺตีหิ. นวหีติ รูปารูปาวจร- สมาธิ ตทุปจาโร จาติ นวหิ. วสิภาวตา ปญฺญาติ ลหุตา ยถาสุขวตฺตนํ อิสฺสริยํ วโส, โส อสฺส อตฺถีติ วสี, วสิโน ภาโว วสิภาโว, วสิภาโว เอว วสิภาวตา ยถา ปาฏิกุลฺยเมว ปาฏิกุลฺยตา. เอวํวิธา ปญฺญา วสิภาวตาย ปญฺญาติ วา อตฺโถ. สิการํ ทีฆํ กตฺวา จ ปฐนฺติ. สมนฺนาคตตฺตา จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา จ ญาณจริยาหิ จ สมาธิจริยาหิ จาติ จกาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ. นิโรธสมาปตฺติยา ญาณนฺติ อนาคามิอรหนฺตานํ นิโรธสมาปตฺตินิมิตฺตํ ญาณํ ยถา อชินมฺหิ หญฺญเต ทีปีติ. นิโรธสมาปตฺตีติ จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส อภาวมตฺตํ, น โกจิ ธมฺโม, ปญฺญตฺติมตฺตํ. อภาวมตฺตตฺตา นิโรโธติ จ, สมาปชฺชนฺเตน สมาปชฺชียติ นามาติ สมาปตฺตีติ จ วุจฺจติ. [๓๕] สมฺปชานสฺสาติ สมฺมา ปกาเรหิ ชานาตีติ สมฺปชาโน. ตสฺส สมฺปชานสฺส. ปวตฺตปริยาทาเนติ ปวตฺตปริยาทานํ ๑- ปวตฺตนํ ปวตฺตํ, สมุทาจาโรติ อตฺโถ. กิเลสปวตฺตํ ขนฺธปวตฺตญฺจ. ตสฺส ปวตฺตสฺส ปริยาทานํ ปริกฺขโย อปฺปวตฺติ ปวตฺตปริยาทานํ. ตสฺมึ ปวตฺตปริยาทาเน. ปรินิพฺพาเน ญาณนฺติ อรหโต กามจฺฉนฺทาทีนํ ปรินิพฺพานํ อปฺปวตฺตํ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมึ กิเลสปรินิพฺพาเน ขนฺธปรินิพฺพาเน จ ปวตฺตํ ญาณํ. [๓๖] สพฺพธมฺมานนฺติ สพฺเพสํ เตภูมกธมฺมานํ. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ สนฺตติสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺฐุ นิโรเธ. นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตาติ นิโรเธ กเต ปุน น อุปฏฺฐานตาย, ปุน อนุปฺปตฺติยนฺติ อตฺโถ. สมฺมาสมุจฺเฉเท จ นิโรเธ จ อนุปฏฺฐานตา จาติ จกาโร สมฺพนฺธิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖.

สมสีสฏฺเฐ ญาณนฺติ เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺตตฺตึส สมานิ, ตณฺหาทีนิ เตรส สีสานิ. ปจฺจนีกธมฺมานํ สมิตตฺตา สมานิ, ยถาโยคํ ปธานตฺตา จ โกฏิตฺตา จ สีสานิ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ วา เอกสฺมึ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน เอกสฺมึ ชีวิตินฺทฺริเย วา เนกฺขมฺมาทีนิ สมานิ จ สทฺธาทีนิ สีสานิ จ อสฺส สนฺตีติ สมสีสี, สมสีสิสฺส อตฺโถ สมสีสฏฺโฐ. ตสฺมึ สมสีสฏฺเฐ, สมสีสิภาเวติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อิริยาปเถ โรเค วา สภาคสนฺตติวเสน ชีวิเต วา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตสฺมึเยว อิริยาปเถ โรเค สภาคชีวิเต วา จตฺตาริ มคฺคผลานิ ปตฺวา ตสฺมึเยว ปรินิพฺพายนฺตสฺส อรหโตเยว สมสีสิภาโว โหตีติ ตสฺมึ สมสีสิภาเว ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตญฺจ ปุคฺคลปญฺญตฺติยํ, ๑- ตสฺสา จ อฏฺฐกถายํ:- "กตโม จ ปุคฺคโล สมสีสี, ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมสีสี"ติ. "สมสีสินิทฺเทเส อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา, สนฺตติปฺปจฺจุปนฺนวเสน เอกวารํเยว, เอกกาลํเยวาติ อตฺโถ. ปริยาทานนฺติ ปริกฺขโย. อยนฺติ อยํ ปุคฺคโล สมสีสี นาม วุจฺจติ. โส ปเนส ติวิโธ โหติ อิริยาปถสมสีสี โรคสมสีสี ชีวิตสมสีสีติ. ตตฺถ โย จงฺกมนฺโตว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา จงฺกมนฺโตว ปรินิพฺพาติ, โย ฐิตโกว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ฐิตโกว ปรินิพฺพาติ, โย นิสินฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิสินฺโนว ปรินิพฺพาติ, โย นิปนฺโนว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา นิปนฺโนว ปรินิพฺพาติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นาม. โย ปน เอกํ โรคํ ปตฺวา อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพาติ, อยํ โรคสมสีสี นาม. กตโร @เชิงอรรถ: อภิ.ปุ. ๓๖/๑๖/๑๒๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗.

ชีวิตสมสีสี? เตรส สีสานิ. ตตฺถ กิเลสสีสํ อวิชฺชํ อรหตฺตมคฺโค ปริยาทิยติ, ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อวิชฺชํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. อวิชฺชาปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ, ชีวิตินฺทฺริยปริยาทายกํ จิตฺตํ อญฺญํ. ยสฺส เจตํ สีสทฺวยํ สมํ ปริยาทานํ คจฺฉติ, โส ชีวิตสมสีสี นาม. กถมิทํ สมํ โหตีติ? วารสมตาย. ยสฺมึ หิ วาเร มคฺควุฏฺฐานํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ, สกทาคามิมคฺเค ปญฺจ, อนาคามิมคฺเค ปญฺจ, อรหตฺตมคฺเค จตฺตารีติ เอกูนวีสติเม ปจฺจเวกฺขณญาเณ ปติฏฺฐาย ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายติ. อิมาย วารสมตาย เอว อุภยสีสปริยาทานมฺปิ สมํ โหติ นาม. เตนายํ ปุคฺคโล `ชีวิตสมสีสี'ติ วุจฺจติ. อยเมว จ อิธ อธิปฺเปโต"ติ. [๓๗] อิทานิ ยสฺมา สุตมยสีลมยภาวนามยญาณานิ วฏฺฏปาทกานิ สลฺเลขา นาม น โหนฺติ, โลกุตฺตรปาทกาเนว เอตานิ จ อญฺญานิ จ ญาณานิ สลฺเลขาติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา ปจฺจนีกสลฺเลขนากาเรน ปวตฺตานิ ญาณานิ ทสฺเสตุํ สมสีสฏฺเฐ ญาณานนฺตรํ สลฺเลขฏฺเฐ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปญฺญาติ โลกุตฺตเรหิ อสมฺมิสฺสตฺเถน ปุถูนํ ราคาทีนญฺจ นานตฺตานํ นานาสภาวานํ กามจฺฉนฺทาทีนญฺจ สนฺตาปนฏฺเฐน "เตชา"ติ ลทฺธนามานํ ทุสฺสีลฺยาทีนญฺจ ปริยาทาเน เขปเน ปญฺญา, เนกฺขมฺมาทิมฺหิ สตฺตตฺตึสปฺปเภเท ธมฺเม ปญฺญาติ วุตฺตํ โหติ. อถวา ปุถุภูตา นานตฺตภูตา จ เตชา เอว เตสํ ปุถุภูตานํ นานตฺตภูตานํ ทุสฺสีลฺยาทีนํ ปญฺจนฺนํ เตชานํ ปริยาทาเน ปญฺญาติ อตฺโถ. เตเชหิเยว ปุถูนํ นานตฺตานญฺจ สงฺคหํ นิทฺเทสวาเร ปกาสยิสฺสาม. สลฺเลขฏฺเฐ ญาณนฺติ ปจฺจนีกธมฺเม สลฺเลขติ สมุจฺฉินฺทตีติ สลฺเลโข, ตสฺมึ เนกฺขมฺมาทิเก สตฺตตฺตึสปฺปเภเท สลฺเลขภาเว ญาณํ. "ปเร วิหึสกา ภวิสฺสนฺติ,

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘.

มยเมตฺถ อวิหึสกา ภวิสฺสามาติ สลฺเลโข กรณีโย"ติอาทินา ๑- นเยน ภควตา สลฺเลข- สุตฺตนฺเต วุตฺโต จตุจตฺตาฬีสเภโทปิ สลฺเลโข อิมินา สงฺคหิโตเยวาติ เวทิตพฺโพ. [๓๘] อิทานิ สลฺเลเข ฐิเตน กตฺตพฺพํ สมฺมปฺปธานวีริยํ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ วีริยารมฺเภ ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐติ โกสชฺชวเสน อสลฺลีโน อสงฺกุจิโต อตฺตา อสฺสาติ อสลฺลีนตฺโต. อตฺตาติ จิตฺตํ. ยถาห:- "อุทกํ หิ นยนฺติ เนตฺติกา อุสุการา นมยนฺติ เตชนํ ทารุํ นมยนฺติ ตจฺฉกา อตฺตานํ ทมยนฺติ ปณฺฑิตา"ติ- อาทิ ๒- กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย ปหิโต เปสิโต วิสฺสฏฺโฐ อตฺตา เอเตนาติ ปหิตตฺโต. อตฺตาติ อตฺตภาโว ยถาห:- "ยา ปน ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา"ติอาทิ. ๓- อสลฺลีนตฺโต จ โส ปหิตตฺโต จาติ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺโต. สหชาตธมฺเม ปคฺคณฺหาติ อุปตฺถมฺเภตีติ ปคฺคโห, ปคฺคโห เอว อตฺโถ ปคฺคหฏฺโฐ, ปคฺคหสภาโวติ อตฺโถ. อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโฐ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺต- ปคฺคหฏฺโฐ. ตสฺมึ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเฐ. "ตสฺมาติห ภิกฺขเว ตุเมฺหปิ อปฺปฏิวานํ ปทเหยฺยาถ. กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, อุปสุสฺสตุ สรีเร มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี"ติ ๔- วุตฺตตฺตา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺต- วจเนน ปธานสฺมึ อปฺปฏิวานิตา อนิวตฺตนตา วุตฺตา. ปคฺคหฏฺฐวจเนน ปน โกสชฺชุทฺธจฺจวิมุตฺตํ สมปฺปวตฺตํ วีริยํ วุตฺตํ. วีริยารมฺเภ ญาณนฺติ วีรภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ, ตเทตํ อุสฺสาหลกฺขณํ, สหชาตานํ @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๘๓/๕๖ ขุ.ธ. ๒๕/๑๔๕/๔๒ @ วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๘๘๐/๑๐๗ องฺ.ทุก. ๒๐/๕/๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๙.

ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, "สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี"ติ ๑- วจนโต สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วา. สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ. วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภ. อิมินา เสสารมฺเภ ปฏิกฺขิปติ. อยํ หิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วีริเย หึสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโต. "ยงฺกิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา อารมฺภานํ นิโรเธน นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว"ติ ๒- เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํ. "อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี"ติ ๓- เอตฺถ อาปตฺติ. "มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา"ติ ๔- เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิ- กิริยา. "อารมฺภถ นิกฺขมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน"ติ ๕- เอตฺถ วีริยํ. "สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี"ติ ๖- เอตฺถ หึสา. "พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี"ติ ๗- เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํ. อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํ. เตน วุตฺตํ "วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ วีริยารมฺโภ"ติ. วีริยํ หิ อารภนกวเสน อารมฺโภติ วุจฺจติ. ตสฺมึ วีริยารมฺเภ ญาณํ. อสลฺลีนตฺตา ปหิตตฺตาติปิ ปฐนฺติ, อสลฺลีนภาเวน ปหิตภาเวนาติ อตฺโถ. ปุริมปาโฐเยว สุนฺทโร. เกจิ ปน "สติธมฺมวิจยวีริยปีติ- สมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา อสลฺลีนตฺตตา, สติสมาธิปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปหิตตฺตตา, สตฺตนฺนํ สมฺโพชฺฌงฺคานํ สมตา ปคฺคหฏฺโฐ"ติ วณฺณยนฺติ. [๓๙] อิทานิ สมฺมาวายามสิทฺธํ มคฺคผลํ ปตฺเตน โลกหิตตฺถํ ธมฺมเทสนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ อตฺถสนฺทสฺสเน ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ @เชิงอรรถ: องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๑ ขุ.สุ. ๒๕/๗๕๐/๔๘๑ @ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๔๒/๑๘๕ (สฺยา), อภิ.ปุ. ๓๖/๑๙๑/๑๗๙ @ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๙/๔๗, สํ.ส. ๑๕/๑๒๐/๙๒ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘ @ ม.ม. ๑๓/๕๑/๓๔ ที.สี. ๙/๑๐,๑๑/๕,๖, ม.มู. ๑๒/๒๙๓/๒๕๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๐.

นานาธมฺมปฺปกาสนตาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตวเสน นานาธมฺมานํ ปกาสนตา ทีปนตา เทสนตา. ปกาสนตาติ จ ปกาสนา เอว. ๑- อตฺถสนฺทสฺสเนติ นานาอตฺถานํ ปเรสํ สนฺทสฺสเน. ธมฺมา จ อตฺถา จ เต เอว. [๔๐] อิทานิ ปเรสํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสนฺตสฺส ตสฺส อริยปุคฺคลสฺส ยถาสภาวธมฺมเทสนาการณํ ทสฺสนวิสุทฺธึ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตา นานตฺเตกตฺตปฏิเวเธติ สพฺเพสํ สงฺขตาสงฺขตธมฺมานํ เอกสงฺคหตาย จ กามจฺฉนฺทาทีนํ นานตฺตสฺส จ เนกฺขมฺมาทีนํ เอกตฺตสฺส จ ปฏิเวโธ, อภิสมโยติ อตฺโถ. โส ปน ๒- มคฺคปญฺญา ผลปญฺญา จ. มคฺคปญฺญา สจฺจาภิสมยกฺขเณ สจฺจาภิสมยวเสน ปฏิวิชฺฌตีติ ปฏิเวโธ, ผลปญฺญา ปฏิวิทฺธตฺตา ปฏิเวโธ. เอกสงฺคหตาติ เอตฺถ ชาติสงฺคโห สญฺชาติ- สงฺคโห กิริยาสงฺคโห คณนสงฺคโหติ จตุพฺพิโธ สงฺคโห. ตตฺถ "สพฺเพ ขตฺติยา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ พฺราหฺมณา, สพฺเพ เวสฺสา, สพฺเพ สุทฺทา อาคจฺฉนฺตุ ", "ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาวาจา, โย จ สมฺมากมฺมนฺโต, โย จ สมฺมาอาชีโว, อิเม ธมฺมา สีลกฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๓- อยํ ชาติสงฺคโห นาม. "เอกชาติกา อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติยา เอกสงฺคหิตา. "สพฺเพ โกสลกา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ มาคธิกา, สพฺเพ ภารุกจฺฉกา อาคจฺฉนฺตุ ", "โย จาวุโส วิสาข สมฺมาวายาโม, ยา จ สมฺมาสติ, โย จ สมฺมาสมาธิ, อิเม ธมฺมา สมาธิกฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๓- อยํ สญฺชาติสงฺคโห นาม. "เอกฏฺฐาเน ชาตา สํวฑฺฒา ๔- อาคจฺฉนฺตู"ติ วุตฺตฏฺฐาเน วิย หิ อิธ สพฺเพ ชาติฏฺฐาเนน นิวุตฺโถ- กาเสน เอกสงฺคหิตา. "สพฺเพ หตฺถาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ อสฺสาโรหา อาคจฺฉนฺตุ, สพฺเพ รถิกา อาคจฺฉนฺตุ ", "ยา จาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺฐิ, โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, @เชิงอรรถ: สี. เทสนตาติ จ ปกาสนตา เอว ม.,ก. สา ปเนสา @ ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒ สี.,ก. ชาติสมฺพนฺธา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๑.

อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๑- อยํ กิริยาสงฺคโห นาม. สพฺเพว หิ เต อตฺตโน กิริยากรเณน เอกสงฺคหิตา. "จกฺขายตนํ กตมํ ขนฺธคณนํ คจฺฉติ, จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ. หญฺจิ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺธคณนํ คจฺฉติ, เตน วต เร วตฺตพฺเพ จกฺขายตนํ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตนฺ"ติ ๒- อยํ คณนสงฺคโห นาม. อยมิธ อธิปฺเปโต. ตถฏฺฐาทีสุ ทฺวาทสสุ อากาเรสุ วิสุํ วิสุํ เอเกน สงฺคโห คณนปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ เอกสงฺคหา, เอกสงฺคหานํ ภาโว เอกสงฺคหตา. ทสฺสนวิสุทฺธิญาณนฺติ มคฺคผลญาณํ ทสฺสนํ, ทสฺสนเมว วิสุทฺธิ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ทสฺสนวิสุทฺธิ เอว ญาณํ ทสฺสนวิสุทฺธิญาณํ. มคฺคญาณํ วิสุชฺฌตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิ, ผลญาณํ วิสุทฺธตฺตา ทสฺสนวิสุทฺธิ. [๔๑] อิทานิ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ วิปสฺสนาญาณานิ ทฺวิธา ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ ขนฺติญาณปริโยคาหณญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ วิทิตตฺตา ปญฺญาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิโต วิทิตตฺตา ปวตฺตา ปญฺญา. ขนฺติญาณนฺติ วิทิตเมว ขมตีติ ขนฺติ, ขนฺติ เอว ญาณํ ขนฺติญาณํ. เอเตน อธิวาสนขนฺตึ ปฏิกฺขิปติ. เอตํ กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตํ ตรุณวิปสฺสนาญาณํ. [๔๒] ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาติ รูปกฺขนฺธาทีนํ อนิจฺจาทิวเสน ญาณผสฺเสน ผุฏฺฐตฺตา ปวตฺตา ปญฺญา. ปริโยคาหเณ ญาณนฺติ ผุฏฺฐเมว ปริโยคาหติ ปวิสตีติ ปริโยคาหณํ, ญาณํ. คาการํ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติ. เอตํ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปวตฺตํ ติกฺขวิปสฺสนาญาณํ. เกจิ ปน "วิปสฺสนาญาณเมว สทฺธาวาหิสฺส ขนฺติญาณํ, ปญฺญาวาหิสฺส ปริโยคาหณญาณนฺ"ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต เอตานิ เทฺว ญาณานิ เอกสฺส น สมฺภวนฺติ, ตทสมฺภเว เอกสฺส สาวกสฺส สตฺตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิ น สมฺภวนฺติ, ตสฺมา ตํ น ยุชฺชติ. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒ อภิ.ก. ๓๗/๑๑๒๘/๓๖๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๒.

[๔๓] อิทานิ ยสฺมา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ วิปสฺสนูปเค ขนฺธาทโย ธมฺเม สกเล เอว สมฺมสนฺติ, น เตสํ เอกเทสํ, ตสฺมา เตสํ ปเทสวิหาโร น ลพฺภติ, อรหโตเยว ยถารุจิ ปเทสวิหาโร ลพฺภตีติ ทสฺสนวิสุทฺธิสาธกานิ ญาณานิ วตฺวา ตทนนฺตรํ อรหโต ทสฺสนวิสุทฺธิสิทฺธํ ปเทสวิหารญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ สโมทหเน ปญฺญาติ ขนฺธาทีนํ เอกเทสสฺส เวทนาธมฺมสฺส สโมทหนปญฺญา, สมฺปิณฺฑปญฺญา ราสิกรณปญฺญา. สโมธาเน ปญฺญาติปิ ปาโฐ, โสเยว อตฺโถ. ปเทสวิหาเร ญาณนฺติ ขนฺธาทีนํ ปเทเสน เอกเทเสน อวยเวน วิหาโร ปเทสวิหาโร, ตสฺมึ ปเทสวิหาเร ญาณํ. ตตฺถ ปเทโส นาม ขนฺธปเทโส อายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปจฺจยาการสติปฏฺฐานฌานนามรูปธมฺมปเทโสติ นานาวิโธ. เอวํ นานาวิโธ เจส เวทนา เอว. กถํ? ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺธวเสน ขนฺเธกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ เวทนาวเสน ธมฺมายตเนกเทโส, อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ เวทนาวเสน ธมฺมธาเตกเทโส, จตุนฺนํ สจฺจานํ เวทนาวเสน ทุกฺขสจฺเจกเทโส, พาวีสติยา อินฺทฺริยานํ ปญฺจเวทนินฺทฺริยวเสน อินฺทฺริเยกเทโส, ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ ผสฺสปจฺจยา เวทนาวเสน ปจฺจยากาเรกเทโส, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ เวทนานุปสฺสนาวเสน สติปฏฺฐาเนกเทโส, จตุนฺนํ ฌานานํ สุขอุเปกฺขาวเสน ฌาเนกเทโส, นามรูปานํ เวทนาวเสน นามรูเปกเทโส, กุสลาทีนํ สพฺพธมฺมานํ เวทนาวเสน ธมฺเมกเทโสติ เอวํ เวทนา เอว ขนฺธาทีนํ ปเทโส, ตสฺสา เวทนาย เอว ปจฺจเวกฺขณวเสน ปเทสวิหาโร. [๔๔] อิทานิ ยสฺมา สมาธิภาวนามยญาณาทีนิ ภาเวนฺตา ปุถุชฺชนา เสกฺขา จ เต เต ภาเวตพฺพภาวนาธมฺเม อธิปตี เชฏฺฐเก กตฺวา เตน เตน ปหาตพฺเพ ตปฺปจฺจนีเก นานาสภาเว ธมฺเม อเนกาทีนเว อาทีนวโต ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตสฺส ตสฺส ภาวนาธมฺมสฺส วเสน จิตฺตํ ปติฏฺฐเปตฺวา เต เต ปจฺจนีกธมฺเม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๓.

ปชหนฺติ, ปชหนฺตา จ วิปสฺสนากาเล สพฺพสงฺขาเร สุญฺญโต ทิสฺวา ปจฺฉา สมุจฺเฉเทน ปชหนฺติ, ตถา ปชหนฺตา จ เอกาภิสมยวเสน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา ปชหนฺติ, ยถาวุตฺเตเหว อากาเรหิ สพฺเพปิ อริยา ยถาโยคํ ปฏิปชฺชนฺติ, ตสฺมา ปเทสวิหารญาณานนฺตรํ สญฺญาวิวฏฺฏญาณาทีนิ ฉ ญาณานิ ยถากฺกเมน อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ อธิปตตฺตา ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทีนํ อธิปติภาเวน เนกฺขมฺมาทีนิ อธิกานิ กตฺวา ตทธิกภาเวน ปวตฺตา ปญฺญาติ อตฺโถ. สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ สญฺญาย วิวฏฺฏนํ ปราวตฺตนํ ปรมฺมุขภาโวติ ๑- สญฺญาวิวฏฺโฏ, ยาย สญฺญาย เต เต ภาวนาธมฺเม อธิปตึ กโรติ, ตาย สญฺญาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย วา ตโต ตโต กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺโต วิวฏฺโฏติ อวุตฺเตปิ ยโต วิวฏฺฏติ, ตโต เอว วิวฏฺโฏติ คยฺหติ ยถา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย. สา ปน สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, ตเทเวตนฺติ ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถา คหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถา อุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิย. [๔๕] นานตฺเต ปญฺญาติ นานาสภาเว ภาเวตพฺพโต อญฺญสภาเว กามจฺฉนฺทาทิเก อาทีนวทสฺสเนน ปวตฺตา ปญฺญา. นานตฺเตติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ. นานตฺตปหานํ วา นานตฺตํ, นานตฺตปหานนิมิตฺตํ นานตฺตปหานเหตุเนกฺขมฺมาทีสุ ปญฺญาติ อธิปฺปาโย. เจโตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ เจตโส กามจฺฉนฺทาทิโต วิวฏฺฏนํ เนกฺขมฺมาทีสุ ญาณํ. เจโตติ เจตฺถ เจตนา อธิปฺเปตา. สา เจตนาภาวลกฺขณา, อภิสนฺทหณลกฺขณา วา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา สกิจฺจปรกิจฺจสาธกา เชฏฺฐสิสฺสมหาวฑฺฒกิอาทโย วิย. อจฺจายิกกมฺมานุสฺสรณาทีสุ ปนายํ สมฺปยุตฺตานํ อุสฺสาหนภาวเน ปากฏา โหติ. @เชิงอรรถ: ม.,ก. ปรมฺมุขภาโว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๔.

[๔๖] อธิฏฺฐาเน ปญฺญาติ เนกฺขมฺมาทิวเสน จิตฺตสฺส ปติฏฺฐาเน ๑- ปญฺญา. จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปหานวเสน จิตฺตสฺส วิวฏฺฏเน ญาณํ. จิตฺตํ เจตฺถ วิชานนลกฺขณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, สนฺธานปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํ. [๔๗] สุญฺญเต ปญฺญาติ อตฺตตฺตนิยสุญฺญตาย อนตฺตานตฺตนิเย ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาปญฺญา. ญาณวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ ญาณเมว อภินิเวสโต วิวฏฺฏตีติ วิวฏฺโฏ, ตํ ญาณวิวฏฺฏภูตํ ญาณํ. [๔๘] โวสคฺเค ปญฺญาติ เอตฺถ โวสชฺชตีติ โวสคฺโค, กามจฺฉนฺทาทีนํ โวสคฺโค เนกฺขมฺมาทิมฺหิ ปญฺญา. วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ กามจฺฉนฺทาทิเกหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, วิโมกฺโข เอว วิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํ. [๔๙] ตถฏฺเฐ ปญฺญาติ เอเกกสฺส สจฺจสฺส จตุพฺพิเธ จตุพฺพิเธ อวิปรีต- สภาเว กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺตา ปญฺญา. สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ อุภโตวุฏฺฐานวเสน วิวฏฺฏตีติ สจฺจวิวฏฺโฏ, โส เอว ญาณํ. เอกเมว ญาณํ อธิปติกตธมฺมวเสน สญฺญาวิวฏฺโฏติ, ปหาตพฺพธมฺมวเสน เจโตวิวฏฺโฏติ, จิตฺต- ปติฏฺฐาปนวเสน จิตฺตวิวฏฺโฏติ, ปจฺจนีกปหานวเสน วิโมกฺขวิวฏฺโฏติ เอวํ จตุธา วุตฺตํ. อนตฺตานุปสฺสนาว สุญฺญตาการวเสน "ญาณวิวฏฺเฏ ญาณนฺ"ติ วุตฺตา, มคฺคญาณเมว เหฏฺฐา "มคฺเค ญาณนฺ"ติ จ "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺ"ติ จ ทฺวิธา วุตฺตํ, ๒- วิวฏฺฏนาการวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. [๕๐] อิทานิ ตสฺส สจฺจวิวฏฺฏญาณวเสน ปวตฺตสฺส อาสวานํ ขเย ญาณสฺส วเสน ปวตฺตานิ กมโต ฉ อภิญฺญาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ โลกปากฏานุภาวตฺตา อติวิมฺหาปนนฺติ ปฐมํ อิทฺธิวิธญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, @เชิงอรรถ: สี. อธิฏฺฐาเน สี. วุตฺตมฺปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๕.

เจโตปริยญาณสฺส วิสยโต ทิพฺพโสตญาณํ โอฬาริกวิสยนฺติ ทุติยํ ทิพฺพโสตญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สุขุมวิสยตฺตา ตติยํ เจโตปริยญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตีสุ วิชฺชาสุ ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกาตีตตมวิโนทกตฺตา ปฐมํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ปจฺจุปฺปนฺนานาคตตมวิโนทกตฺตา ทุติยํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สพฺพตม- สมุจฺเฉทกตฺตา ตติยํ อาสวานํ ขเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ กายมฺปีติ รูปกายมฺปิ. จิตฺตมฺปีติ ปาทกชฺฌานจิตฺตมฺปิ. เอกววตฺถานตาติ ปริกมฺมจิตฺเตน เอกโต ฐปนตาย จ ทิสฺสมานกาเยน, อทิสฺสมานกาเยน วา คนฺตุกามกาเล ยถาโยคํ กายสฺสปิ จิตฺตสฺสปิ มิสฺสีกรณตาย จาติ วุตฺตํ โหติ. กาโยติ เจตฺถ สรีรํ. สรีรํ หิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานํ เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนํ โรคสตานญฺจ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ. สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ เอตฺถ จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตํ เอกํเยว สญฺญํ อาการนานตฺตโต ทฺวิธา กตฺวา สมุจฺจยตฺโถ จสทฺโท ปยุตฺโต. จตุตฺถชฺฌานสฺมึ หิ อุเปกฺขา สนฺตตฺตา ๑- สุขนฺติ วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตา สญฺญา สุขสญฺญา. สาเยว นีวรเณหิ เจว วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญา. อธิฏฺฐานวเสนาติ อธิกํ กตฺวา ฐานวเสน, ปวิสนวเสนาติ อธิปฺปาโย. อธิฏฺฐานวเสน จาติ จสทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. เอตฺตาวตา สพฺพปฺปการสฺส อิทฺธิวิธสฺส ยถาโยคํ การณํ วุตฺตํ. อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญาติ อิชฺฌนสภาเว ปญฺญา. อิทฺธิวิเธ ญาณนฺติ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ วุตฺตํ โหติ. ยํ หิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภต จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห:- "กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตี"ติ. ๒- ตถา "เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยํ, อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, ปฏิหรตีติ ปาฏิหาริยนฺ"ติ. ๓- อปโร นโย:- อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํ. อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห @เชิงอรรถ: ก. สนฺตํ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๓/๔๘๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๒/๔๓๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๖.

"อยํ โข จิตฺโต คหปติ สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ, อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตีติ. อิชฺฌิสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา"ติ. ๑- อปโร นโย:- เอตาย สตฺตา อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธิ, อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทฺธิ เอว วิธํ อิทฺธิวิธํ, อิทฺธิโกฏฺฐาโส อิทฺธิวิกปฺโปติ อตฺโถ. ตํ อิทฺธิวิธํ ญาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. [๕๑] วิตกฺกวิปฺผารวเสนาติ ทิพฺพโสตธาตุอุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล สทฺทนิมิตฺเตสุ อตฺตโน วิตกฺกวิปฺผารวเสน วิตกฺกเวควเสน. วิตกฺโกติ เจตฺถ วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สฺวายํ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ, อาหนนปริยาหนนรโส. ตถา หิ เตน โยคาวจโร อารมฺมณํ วิตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยน- ปจฺจุปฏฺฐาโน, ตชฺชาสมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขิตฺเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนติ วุจฺจติ. นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานนฺติ นานา- สภาวานํ เอกสภาวานญฺจ สทฺทนิมิตฺตานํ. สทฺทา เอว เจตฺถ วิตกฺกุปฺปตฺติการณตฺตา สงฺขารนิมิตฺตตฺตา จ นิมิตฺตานิ. เภริสทฺทาทิวเสน เอกคฺฆนีภูตา, อเนกา วา สทฺทา, นานาทิสาสุ วา สทฺทา, นานาสตฺตานํ วา สทฺทา นานตฺตสทฺทา, เอกทิสาย สทฺทา เอกสตฺตสฺส วา สทฺทา, เภริสทฺทาทิวเสน เอเกกสทฺทา วา เอกตฺตสทฺทา. สทฺโทติ เจตฺถ สปฺปตีติ สทฺโท, กถียตีติ อตฺโถ. ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ ปวิสนปญฺญา, ปชานนปญฺญาติ อตฺโถ. โสตธาตุวิสุทฺธิญาณนฺติ สวนฏฺเฐน นิชฺชีวฏฺเฐน จ โสตธาตุ, โสตธาตุกิจฺจกรณวเสน จ โสตธาตุ วิยาติปิ โสตธาตุ, ปริสุทฺธตฺตา นิรุปกฺกิเลสตฺตา วิสุทฺธิ, โสตธาตุ เอว วิสุทฺธิ โสตธาตุวิสุทฺธิ, โสตธาตุวิสุทฺธิ เอว ญาณํ โสตธาตุวิสุทฺธิญาณํ. @เชิงอรรถ: สํ.สฬา. ๑๘/๕๘๔/๓๗๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๗.

[๕๒] ติณฺณนฺนํ จิตฺตานนฺติ โสมนสฺสสหคตโทมนสฺสสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสน ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ, วิปฺผารตฺตาติ วิปฺผารภาเวน เวเคนาติ อตฺโถ. เหตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เจโตปริยญาณุปฺปาทนตฺถํ ปริกมฺมกรณกาเล ปเรสํ ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารเหตุนา. อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสนาติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน, อินฺทฺริยานํ ปติฏฺฐิโตกาสา เจตฺถ ผลูปจาเรน อินฺทฺริยานนฺติ วุตฺตา ยถา "วิปฺปสนฺนานิ โข เต อาวุโส อินฺทฺริยานิ ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต"ติ. ๑- อินฺทฺริยปติฏฺฐิโตกาเสสุปิ หทยวตฺถุ เอว อิธ อธิปฺเปตํ. ปสาทวเสนาติ จ อนาวิลภาววเสน. "ปสาทปฺปสาทวเสนา"ติ วตฺตพฺเพ อปฺปสาทสทฺทสฺส โลโป กโตติ เวทิตพฺพํ, อถวา อิทมปฺปสนฺนนฺติ คหณสฺส ปสาทํ อเปกฺขิตฺวา เอว สมฺภวโต "ปสาทวเสนา"ติ วจเนเนว อปฺปสาโทปิ วุตฺโตว โหตีติ เวทิตพฺพํ. นานตฺเตกตฺตวิญฺญาณจริยา ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ ยถาสมฺภวํ นานาสภาวเอกสภาวเอกูนนวุติวิญฺญาณปฺปวตฺติวิชานนปญฺญา. เอตฺถ อสมาหิตสฺส วิญฺญาณจริยา นานตฺตา, สมาหิตสฺส วิญฺญาณจริยา เอกตฺตา. สราคาทิจิตฺตํ วา นานตฺตํ, วีตราคาทิจิตฺตํ เอกตฺตํ. เจโตปริยญาณนฺติ เอตฺถ ปริยาตีติ ปริยํ, ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ. เจตโส ปริยํ เจโตปริยํ, เจโตปริยญฺจ ตํ ญาณญฺจาติ เจโตปริยญาณํ. วิปฺผารตาติปิ ปาโฐ, วิปฺผารตายาติ อตฺโถ. [๕๓] ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน ปจฺจยโต ปวตฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสนาติ เอตฺถ อกุสลํ กมฺมํ นานตฺตํ, กุสลํ กมฺมํ เอกตฺตํ. กามาวจรํ วา กมฺมํ นานตฺตํ, รูปาวจรารูปาวจรํ กมฺมํ เอกตฺตํ. นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ ปริโยคาหเณ ปญฺญาติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณนฺติ ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถขนฺธา ปุพฺเพนิวาโส. นิวุตฺถาติ อชฺฌาวุตฺถา อนุภูตา อตฺตโน สนฺตาเน @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๖๑/๕๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๘.

อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา. ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถธมฺมา วา ปุพฺเพนิวาโส. นิวุตฺถาติ โคจรนิวาเสน นิวุตฺถา อตฺตโน วิญฺญาเณน วิญฺญาตา ปริจฺฉินฺนา, ปรวิญฺญาณวิญฺญาตาปิ วา. ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสุ เต พุทฺธานํเยว ลพฺภนฺติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ. ญาณนฺติ ตาย สติยา สมฺปยุตฺตํ ญาณํ. [๕๔] โอภาสวเสนาติ ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปทสฺสนตฺถํ ปสาริตสฺส เตโชกสิณโอทาตกสิณอาโลกกสิณานํ อญฺญตรสฺส จตุตฺถชฺฌานารมฺมณสฺส กสิโณภาสสฺส วเสน. นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานนฺติ นานาสตฺตานํ รูปานิ, นานตฺตกายํ อุปปนฺนานํ วา สตฺตานํ รูปานิ, นานาทิสาสุ วา รูปานิ, อสมฺมิสฺสานิ วา รูปานิ นานตฺตรูปานิ, เอกสตฺตสฺส รูปานิ, เอกตฺตกายํ อุปปนฺนสฺส วา รูปานิ, เอกทิสายํ วา รูปานิ, นานาทิสาทีนํ สมฺมิสฺสีภูตานิ วา รูปานิ เอกตฺตรูปานิ. รูปนฺติ เจตฺถ วณฺณายตนเมว. ตํ หิ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาสตีติ อตฺโถ. รูปเมว รูปนิมิตฺตํ. เตสํ นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ. ทสฺสนฏฺเฐ ปญฺญาติ ทสฺสนภาเว ปญฺญา. ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. เทวานํ หิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉน- สมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ. อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุํ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา อตฺตนา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฑฺฑาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ จ ตํ ญาณญฺจาติ ทิพฺพจกฺขุญาณํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕๙.

[๕๕] จตุสฏฺฐิยา อากาเรหีติ อฏฺฐสุ มคฺคผเลสุ เอเกกสฺมึ อฏฺฐนฺนํ อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน จตุสฏฺฐิยา อากาเรหิ. ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ. วสิภาวตา ปญฺญาติ วสิภาวตาย ปวตฺตา ปญฺญา, อรหตฺตผเล อฏฺฐนฺนํ อินฺทฺริยานํ วเสน อฏฺฐหิ อากาเรหิ อญฺญาตาวินฺทฺริยสฺส วสิภาวตาย อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อภาเวปิ การณสิทฺธิวเสน ตทตฺถสาธนตาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ อตฺตนา วชฺฌานํ อาสวานํ ขยกรํ อรหตฺตมคฺคญาณํ. [๕๖-๕๙] อิทานิ อาสวานํ ขยญาณสงฺขาตอรหตฺตมคฺคญาณสมฺพนฺเธน จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอเกกสฺส มคฺคญาณสฺส เอกาภิสมยตํ ทสฺเสตุํ "ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ โอฬาริกตฺตา สพฺพสตฺตสาธารณตฺตา จ สุวิญฺเญยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตสฺเสว เหตุทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, เหตุนิโรธา ผลนิโรโธติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ นิโรธสจฺจํ, ตทธิคมูปายทสฺสนตฺถํ อนฺเต ๑- มคฺคสจฺจํ. ภวสุขสฺสาทคธิตานํ วา สตฺตานํ สํเวคชนนตฺถํ ปฐมํ ทุกฺขมาห, ตํ เนว อกตํ อาคจฺฉติ, น อิสฺสรนิมฺมานาทิโต โหติ, อิโต ปน โหตีติ ญาปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมุทยสจฺจํ, ตโต สเหตุเกน ทุกฺเขน อภิภูตตฺตา สํวิคฺคมานสานํ ทุกฺขนิสฺสรณคเวสีนํ นิสฺสรณทสฺสเนน อสฺสาสชนนตฺถํ นิโรธํ, ตโต นิโธาธิคมตฺถํ นิโรธสมฺปาปกํ มคฺคนฺติ. อิทานิ ตพฺพิสยานิ ญาณานิ เตเนว กเมน อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ ปริญฺญฏฺเฐติ ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ปริชานิตพฺพสภาเว. ปหานฏฺเฐติ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ปหาตพฺพสภาเว. สจฺฉิกิริยฏฺเฐติ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ สจฺฉิกาตพฺพสภาเว. ภาวนฏฺเฐติ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐาทิเก จตุพฺพิเธ ภาเวตพฺพสภาเว. @เชิงอรรถ: สี. ตทนนฺตรํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๐.

[๖๐-๖๓] อิทานิ ภาวิตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณวเสน วา อภาวิตมคฺคสฺส อนุสฺสววเสน วา วิสุํ วิสุํ สจฺจญาณานิ ทสฺเสตุํ ทุกฺเข ญาณาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺถ ทุอิติ อยํ สทฺโท กุจฺฉิเต ทิสฺสติ. กุจฺฉิตํ หิ ปุตฺตํ ทุปุตฺโตติ วทนฺติ. ขํสทฺโท ปน ตุจฺเฉ. ตุจฺฉํ หิ อากาสํ `ขนฺ'ติ วุจฺจติ. อิทญฺจ ปฐมสจฺจํ กุจฺฉตํ อเนกุปทฺทวาธิฏฺฐานโต, ตุจฺฉํ พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรหิตโต. ตสฺมา กุจฺฉิตตฺตา ตุจฺฉตฺตา จ "ทุกฺขนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขสมุทเยติ เอตฺถ สํอิติ อยํ สทฺโท "สมาคโม สเมตนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย สํโยคํ ทสเสติ, อุอิติ อยํ สทฺโท "อุปฺปนฺนํ อุทิตนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย อุปฺปตฺตึ. อย-สทฺโท ปน การณํ ทีเปติ. อิทญฺจาปิ ทุติยสจฺจํ อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณํ. อิติ ทุกฺขสฺส สํโยเค อุปฺปตฺติการณตฺตา "ทุกฺขสมุทยนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขนิโรเธติ เอตฺถ นิสทฺโท อภาวํ, โรธสทฺโท จ จารกํ ทีเปติ. ตสฺมา อภาโว เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส สพฺพคติสุญฺญตฺตา, สมธิคเต วา ตสฺมึ สํสารจารกสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโว โหติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตาติปิ "ทุกฺขนิโรธนฺ"ติ วุจฺจติ. ทุกฺขสฺส วา อนุปฺปตฺตินิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรธนฺติ วุจฺจติ. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายาติ เอตฺถ ยสฺมา อยํ เอตํ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ อารมฺมณกรณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา, ๓- ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยา, ตสฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ วุจฺจติ. จตฺตาริ มคฺคญาณาเนว เหฏฺฐา @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๙/๑๑๙, ที.มหา. ๑๐/๓๙๖/๒๖๑ @ วิ.มหาวิ. ๑/๑๘๒/๑๐๐, ขุ.จูฬ. ๓๐/๗๔๐/๗๗๗ (สฺยา) สี. ตทภิมุขภูตตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๑.

วุฏฺฐานาการทีปนวเสน "มคฺเค ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, อนนฺตรผลทายกตฺตสฺส การณปริทีปน- วเสน "อานนฺตริกสมาธิมฺหิ ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, วิวฏฺฏนาการทีปนวเสน "สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณนฺ"ติ วุตฺตานิ, มคฺคปฏิปาฏิกฺกเมเนว อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺตึ, ตสฺส ๑- จ ญาณสฺส อภิญฺญาภาวํ ทีเปตุํ อรหตฺตมคฺคญาณเมว "อาสวานํ ขเย ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ, ปุน จตุนฺนมฺปิ มคฺคญาณานํ เอกาภิสมยตํ ทีเปตุํ "ปริญฺญฏฺเฐ ปญฺญา ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ วุตฺตานิ. ปุน เอเกกสฺมึ สจฺเจ วิสุํ วิสุํ อุปฺปตฺติทีปนวเสน "ทุกฺเข ญาณนฺ"ติอาทีนิ จตฺตาริ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ เอวํ ปุพฺพาปรวิเสโส เวทิตพฺโพติ. [๖๔-๖๗] อิทานิ สพฺเพสํ อริยปุคฺคลานํ อริยมคฺคานุภาเวเนว ปฏิสมฺภิทาญาณานิ สิทฺธานีติ ทสฺเสตุํ อตฺถปฏิสมฺภิเท ญาณนฺติอาทีนิ ปุน จตฺตาริ ปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. อิมานิ หิ ปฏิสมฺภิทาปเภทาภาเวปิ สพฺพอริยปุคฺคลสาธารณานิ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ, เหฏฺฐา อุทฺทิฏฺฐานิ ปน ปภินฺนปฏิสมฺภิทานํ ปเภทปฺปตฺตานิ ปฏิสมฺภิทาญาณานีติ เวทิตพฺพานีติ อยเมเตสํ อุภยตฺถวจเน วิเสโส. ยสฺมา วา อนนฺตรํ อุทฺทิฏฺฐํ ทุกฺขารมฺมณํ นิโรธารมฺมณญฺจ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ, สมุทยารมฺมณํ มคฺคารมฺมณญฺจ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตทภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, เตสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา, ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานีติ เวทิตพฺพานิ. ยสฺมาเยว จ เหฏฺฐา นานตฺตสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตานิ, อิธ ตถา อวิเสเสตฺวา วุตฺตานีติ. [๖๘] เอวํ ปฏิปาฏิยา สตฺตสฏฺฐิ สาวกสาธารณญาณานิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว อาเวณิกานิ ญาณานิ ทสฺเสตุํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณาทีนิ ฉ อสาธารณานิ ญาณานิ อุทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถาปิ @เชิงอรรถ: สี. อรหตฺตมคฺคญาณุปฺปตฺติกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๒.

ยสฺมา ตถาคตา สตฺตานํ ธมฺมเทสนาย ภาชนาภาชนตฺตํ โอโลเกนฺตา พุทฺธจกฺขุนา โอโลเกนฺติ. พุทฺธจกฺขุ นาม อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาสยานุสยญาณทฺวยเมว. ยถาห:- "อทฺทสา โข ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุนินฺทฺริเย"ติอาทิ. ๑- สตฺตสนฺตาเน จ โอโลเกนฺตา ปฐมํ อินฺทฺริยปฺปากาปริปากํ โอโลเกนฺติ, อินฺทฺริย- ปริปากญฺจ ญตฺวา อาสยาทีนํ อนุรูเปน ธมฺมเทสนตฺถํ ตโต อาสยานุสยจริตานิ โอโลเกนฺติ, ตสฺมาปิ ปฐมํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, ตทนนฺตรํ อาสยานุสยญาณํ. ธมฺมํ เทเสนฺตา จ ยสฺมา ปาฏิหาริเยน วิเนตพฺพานํ ปาฏิหาริยํ กโรนฺติ, ตสฺมา อาสยานุสยญาณานนฺตรํ ยมกปาฏิหาริเย ญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, อิเมสํ ติณฺณํ ญาณานํ เหตุปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ มหากรุณาญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, มหากรุณาญาณสฺส ปริสุทฺธภาวปริทีปนตฺถํ ตทนนฺตรํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทฺทิฏฺฐํ, สพฺพญฺญุสฺสาปิ สพฺพธมฺมานํ อาวชฺชนปฏิพทฺธภาวปริทีปนตฺถํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อนาวริยภาวทีปนตฺถญฺจ ตทนนฺตรํ อนาวรณญาณํ อุทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ เอตฺถ อุปริ "สตฺตานนฺ"ติ ปทํ อิเธว อาหริตฺวา สตฺตานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณนฺติ โยเชตพฺพํ. ปรานิ จ อปรานิ จ ปราปรานีติ วตฺตพฺเพ สนฺธิวเสน โรการํ กตฺวา ปโรปรานีติ วุจฺจติ. ปโรปรานํ ภาโว ปโรปริยํ, ปโรปริยเมว ปโรปริยตฺตํ, เวเนยฺยสตฺตานํ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตสฺส ญาณํ อินฺทฺริย- ปโรปริยตฺตญาณํ, อินฺทฺริยานํ อุตฺตมานุตฺตมภาวญาณนฺติ อตฺโถ. อินฺทฺริยวโร- วริยตฺตญาณนฺติปิ ปาโฐ. วรานิ จ อวริยานิ จ วโรวริยานิ, วโรวริยานํ ภาโว วโร- วริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. อวริยานีติ จ น อุตฺตมานีติ อตฺโถ. อถ วา ปรานิ จ โอปรานิ @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๙/๙, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๓.

จ ปโรปรานิ, เตสํ ภาโว ปโรปริยตฺตนฺติ โยเชตพฺพํ. โอปรานีติ จ โอรานีติ วุตฺตํ โหติ, ลามกานีติ อตฺโถ "ปโรปรา ยสฺส สเมจฺจ ธมฺมา"ติอาทีสุ ๑- วิย. "อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต ญาณนฺ"ติ ภุมฺมวจเนนาปิ ปาโฐ. [๖๙] สตฺตานํ อาสยานุสเย ญาณนฺติ เอตฺถ รูปาทีสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราเคน สตฺตา วิสตฺตาติ สตฺตา. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:- "รูเป โข ราธ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจติ. เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ วิญฺญาเณ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา `สตฺโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๒- อกฺขรจินฺตกา ปน อตฺถํ อวิจาเรตฺวา "นามมตฺตเมตนฺ"ติ อิจฺฉนฺติ. เยปิ อตฺถํ วิจาเรนฺติ, เต สพฺพโยเคน ๓- สตฺตาติ อิจฺฉนฺติ. เตสํ สตฺตานํ. อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตํ อิติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา วา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตาเน อนุเสนฺติ อนุปวตฺตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. อาสโย จ อนุสโย จ อาสยานุสโย. ชาติคฺคหเณน จ ทฺวนฺทสมาสวเสน จ เอกวจนํ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จริตาธิมุตฺติโย อาสยานุสยสงฺคหิตา, ตสฺมา อุทฺเทสจริตาธิมุตฺตีสุ ญาณานิ อาสยานุสยญาเณเนว สงฺคเหตฺวา "อาสยานุสเย ญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. เยเนว หิ อธิปฺปาเยน อุทฺเทโส กโต, เตเนว อธิปฺปาเยน นิทฺเทโส กโตติ. [๗๐] ยมกปาฏิหีเร ญาณนฺติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺธอุทกธาราทีนํ อปุพฺพํ อจริมํ สกึเยว ปวตฺติโต ยมกํ, อสฺสทฺธิยาทีนํ ปฏิปกฺขธมฺมานํ หรณโต ปาฏิหีรํ, ยมกญฺจ ตํ ปาฏิหีรญฺจาติ ยมกปาฏิหีรํ. @เชิงอรรถ: ขุ.สุ. ๒๕/๔๘๐/๔๒๔ สํ.ข. ๑๗/๑๖๑/๑๕๓ ฉ.ม. สตฺวโยเคน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๔.

[๗๑] มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณนฺติ เอตฺถ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺปนํ กโรตีติ กรุณา, กินาติ วา ปรทุกฺขํ หึสติ วินาเสตีติ กรุณา, กิรียติ วา ทุกฺขิเตสุ ผรณวเสน ปสารียตีติ กรุณา, ผรณกมฺมวเสน กมฺมคุณวเสน จ มหตี กรุณา มหากรุณา, สมาปชฺชนฺติ เอตํ มหาการุณิกาติ สมาปตฺติ, มหากรุณา จ สา สมาปตฺติ จาติ มหากรุณาสมาปตฺติ. ตสฺสํ มหากรุณาสมาปตฺติยํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ญาณํ. [๗๒-๗๓] สพฺพญฺญุตญาณํ อนาวรณญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ ๑- สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญู, สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สา เอว ญาณํ "สพฺพญฺญุตาญาณนฺ"ติ วตฺตพฺเพ "สพฺพญฺญุตญาณนฺ"ติ วุตฺตํ. สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติ. สพฺพญฺญูติ จ กมสพฺพญฺญู สกึสพฺพญฺญู สตตสพฺพญฺญู สตฺติสพฺพญฺญู ญาตสพฺพญฺญูติ ปญฺจวิธา สพฺพญฺญุโน สิยุํ. กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺญุตา น โหติ, สกึ สพฺพารมฺมณคหณาภาวโต สกึสพฺพญฺญุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺญุตา น โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตฺตา สตฺติสพฺพญฺญุตา วา สิยา, วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา วา สิยา. สตฺติสพฺพญฺญุโน ๒- สพฺพชานนตฺตํ นตฺถีติ ตมฺปิ น ยุชฺชติ. "น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู"ติ ๓- @เชิงอรรถ: สี. ปญฺจเญยฺยปถปฺปเภทํ ม.,ก. สตฺตสพฺพญฺญุตฺเต @ ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๖ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖๕.

วุตฺตตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตฺตเมว ยุชฺชติ. เอวํ หิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตฺตเมว โหตีติ. อาวชฺชนปฏิพทฺธตฺตา เอว หิ นตฺถิ เอตสฺส อาวรณนฺติ อนาวรณํ, ตเทว อนาวรณญาณนฺติ วุจฺจตีติ. อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานีติ สาวเกหิ สาธารณาสาธารณวเสน อุทฺทิฏฺฐานิ อิมานิ เตสตฺตติ ญาณานิ. อิเมสํ เตสตฺตติยา ญาณานนฺติ อาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตานํ อิเมสํ เตสตฺตติญาณานํ. อุพฺภาหนตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. เตสตฺตตีนนฺติปิ ปาโฐ. "เตสตฺตติยา"ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺมึ พหุวจนํ เวทิตพฺพํ. สตฺตสฏฺฐิ ญาณานีติ อาทิโต ปฏฺฐาย สตฺตสฏฺฐิ ญาณานิ. สาวกสาธารณานีติ สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา สาวกา, สมานํ ธารณเมเตสนฺติ สาธารณานิ, ตถาคตานํ สาวเกหิ สาธารณานิ สาวกสาธารณานิ. ฉ ญาณานีติ อนฺเต อุทฺทิฏฺฐานิ ฉ ญาณานิ. อสาธารณานิ สาวเกหีติ สาวเกหิ อสาธารณานิ ตถาคตานํเยว ญาณานีติ. สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย ญาณกถามาติกุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตา. --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑-๖๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=0              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]