อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                        อภิญฺเยฺยนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒] อิทานิ วิสฺสชฺชนุทฺเทสสงฺคหิเต ธมฺเม ปเภทโต ทสฺเสตุํ กถํ อิเม
ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติอาทิ นิทฺเทสวาโร อารทฺโธ. ตตฺถ อภิญฺเยฺยนิทฺเทสาทีสุ
ปญฺจสุ อาทิโต เอกกาทิวเสน ทส ทส วิสฺสชฺชนานิ ทสุตฺตรปริยาเยน สํสนฺเทตฺวา
อุทฺทิฏฺานิ. เตสุ อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส ตาว สพฺเพ สตฺตาติ กามภวาทีสุ
สญฺาภวาทีสุ เอกโวการภวาทีสุ จ สพฺพภเวสุ สพฺเพ สตฺตา. อาหารฏฺิติกาติ
อาหารโต ิติ เอเตสนฺติ อาหารฏฺิติกา. ิตีติ เจตฺถ สกกฺขเณ อตฺถิตา
อธิปฺเปตา. อิติ สพฺพสตฺตานํ ิติเหตุ อาหาโร นาม เอโก ธมฺโม อธิเกน
าเณน ชานิตพฺโพ. ปจฺจเย หิ อภิญฺาเต ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ อภิญฺาตา โหนฺติ
อุภินฺนมฺปิ อญฺมญฺาเปกฺขตฺตา. เอเตน าตปริญฺา วุตฺตา โหติ. นนุ จ
เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ "อสญฺสตฺตา เทวา อเหตุกา อนาหารา อผสฺสกา"ติอาทิ, ๓-
ตํ วิรุชฺฌตีติ. ตญฺจ น วิรุชฺฌติ. เตสํ หิ ฌานํ อาหาโรติ. เอวํ สนฺเตปิ
"จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา, สมฺภเวสีนํ วา
อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร. กวฬิงฺกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๑/๕๐๘, ขุ.มหา. ๒๙/๕๔๙/๓๕๑ (สฺยา)
@๒ อภิ.วิ. ๓๕/๒๑๖/๑๓๔ ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๑๐๑๗/๕๑๑
ผสฺโส ทุติโย, มโนสญฺเจตนา ตติยา, วิญฺาณํ จตุตฺถนฺ"ติ ๑- อิทํ วิรุชฺฌตีติ.
อิทมฺปิ น วิรุชฺฌติ. เอตสฺมึ หิ สุตฺเต นิปฺปริยาเยน อาหารลกฺขณาว ธมฺมา
อาหาราติ วุตฺตา, อิธ ปน ปริยาเยน ปจฺจโย อาหาโรติ วุตฺโต. สพฺพสงฺขตธมฺมานํ
หิ ปจฺจโย ลทฺธุํ วฏฺฏติ, โส จ ยํ ยํ ผลํ ชเนติ, ตํ ตํ อาหรติ นาม.
ตสฺมา อาหาโรติ วุจฺจติ. เตเนวาห:-
           "อวิชฺชมฺปาหํ ภิกฺขเว สาหารํ วทามิ, โน อนาหารํ. โก
      จ ภิกฺขเว อวิชฺชาย อาหาโร. `ปญฺจ นีวรณา'ติสฺส วจนียํ. ปญฺจ
      นีวรเณปาหํ ภิกฺขเว สาหาเร วทามิ, โน อนาหาเร. โก จ
      ภิกฺขเว ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ อาหาโร. `อโยนิโส มนสิกาโร'ติสฺส
      วจนียนฺ"ติอาทิ. ๒- อยํ อธิปฺเปโต.
เอตสฺมึ หิ ปจฺจยาหาเร คหิเต ปริยายาหาโรปิ นิปฺปริยายาหาโรปิ สพฺโพ คหิโตว
โหติ.
     ตตฺถ อสญฺภเว ปจฺจยาหาโร ลพฺภติ. อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ ติตฺถายตเน
ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตโต วุฏฺาย
"ธี จิตฺตํ ธี จิตฺตํ, ๓- จิตฺตสฺส นาม อภาโวเยว สาธุ. จิตฺตํ หิ นิสฺสาย
วธพนฺธนาทิปจฺจยํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, จิตฺเต อสติ นตฺเถตนฺ"ติ ขนฺตึ รุจึ
อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสญฺสตฺตภเว นิพฺพตฺตนฺติ. โย ยสฺส
อิริยาปโถ มนุสฺสโลเก ปณิหิโต อโหสิ, โส เตน อิริยาปเถน นิพฺพตฺติตฺวา ปญฺจ
กปฺปสตานิ ติฏฺติ. เอตฺตกํ อทฺธานํ นิปนฺโน วิย นิสินฺโน วิย ิโต วิย โหติ.
เอวรูปานญฺจ สตฺตานํ ปจฺจยาหาโร ลพฺภติ. เต หิ ยํ ฌานํ ภาเวตฺวา นิพฺพตฺตา, ตเทว
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.นิ. ๑๖/๑๑/๑๒,๑๓ ๒ องฺ. ทสก. ๒๔/๖๑/๙๐
@๓ ก. ธิ จิตฺตํ ธิรตฺถุ วต จิตฺตํ
เนสํ ปจฺจโย โหติ. ยถา ชิยาเวเคน ขิตฺตสโร ยาว ชิยาเวโค อตฺถิ, ตาว
คจฺฉติ, เอวํ ยาว ฌานปจฺจโย อตฺถิ, ตาว ติฏฺนฺติ. ตสฺมึ นิฏฺิเต ขีณเวโค
สโร วิย ปตนฺติ.
     เย ปนเต เนรยิกา "เนวุฏฺานผลูปชีวิโน น ปุญฺผลูปชีวิโน"ติ วุตฺตา,
เตสํ โก อาหาโรติ? เตสํ กมฺมเมว อาหาโรติ. กึ ปญฺจ อาหารา
อตฺถีติ? "ปญฺจ, น ปญฺจา"ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ. นนุ "ปจฺจโย อาหาโร"ติ วุตฺโต,
ตสฺมา เยน กมฺเมน เต นิรเย นิพฺพตฺตา, ตเทว เตสํ ิติปจฺจยตฺตา อาหาโร.
ยํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ "น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ
พฺยนฺตีโหตี"ติ. ๓- ตสฺมา อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกาติ อตฺโถ. กวฬิงฺการาหารํ
อารพฺภาติ เจตฺถ วิวาโท น กาตพฺโพ. มุเข อุปฺปนฺนเขโฬปิ หิ เตสํ อาหารกิจฺจํ
สาเธติ. เขโฬ หิ นิรเย ทุกฺขเวทนีโย หุตฺวา ปจฺจโย โหติ, สคฺเค สุขเวทนีโย.
อิติ กามภเว นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร อาหารา, รูปารูปภเวสุ เปตฺวา อสญฺภวํ
เสสานํ ตโย, อสญฺานญฺเจว อวเสสานญฺจ ปจฺจยาหาโรติ อิมินา อาหาเรน
สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา.
     สพฺเพ สตฺตาติ จ ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา, สพฺเพ สงฺขาราติ
อธิปฺปาโย. ภควโตปิ หิ ธมฺมปุคฺคลานํ วเสน ๒- จตุพฺพิธา เทสนา ธมฺมาธิฏฺานา
ธมฺมเทสนา, ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา, ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา,
ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนาติ. "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ
เอวํ ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหติ, ยถยิทํ จิตฺตํ. ภิกฺขเว ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหตี"ติ ๓-
เอวรูปี ธมฺมาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา. "อฏฺานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส ยํ ทิฏฺิ-
สมฺปนฺโน ปุคฺคโล กญฺจิ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี"ติ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๐/๒๑๗, องฺ.ติก. ๒๐/๓๖/๑๓๕-๖ ๒ สี.,ก. ธมฺมปุคฺคลวเสน
@๓ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๕๐/๔     ๔ องฺ.เอกก. ๒๐/๒๖๘/๒๘
ธมฺมาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา. "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ
พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย สุขาย เทวมนุสฺสานนฺ"ติ ๑-
เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺานา ปุคฺคลเทสนา. "เอกปุคฺคลสฺส ภิกฺขเว ปาตุภาวา มหโต
จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหตี"ติ ๒- เอวรูปี ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา. ตาสุ
อิธ ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา. อุปริ ยาว ทสกา ธมฺมานํเยว คหิตตฺตา
สตฺตคฺคหเณน ธมฺมคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน วา สตฺตสนฺตานปริยาปนฺน-
ธมฺมานํเยว อธิเกน าเณน สภาวโต อุปปริกฺขิตพฺพตฺตา สตฺตคฺคหณํ กตนฺติ
เวทิตพฺพํ, สงฺขาเร อุปาทาย สตฺโตติ ปญฺตฺติมตฺตสมฺภวโต วา ผโลปจาเรน
สงฺขารา "สตฺตา"ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. น หิ โกจิ สตฺโต ปจฺจยฏฺิติโก อตฺถิ
อญฺตฺร สงฺขาเรหิ. โวหารวเสน ปน เอวํ วุจฺจติ เอวเมเตน าตปริญฺา
วุตฺตา โหติ.
     เทฺว ธาตุโยติ สงฺขตา จ ธาตุ อสงฺขตา จ ธาตุ. ตตฺถ อเนเกหิ
ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตา ปญฺจกฺขนฺธา สงฺขตา ธาตุ, เกหิจิ ปจฺจเยหิ อกตํ
นิพฺพานํ อสงฺขตา ธาตุ.
     ติสฺโส ธาตุโยติ กามธาตุ รูปธาตุ อรูปธาตุ. ๓- ตตฺถ กตมา กามธาตุ?
เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตีเทเว อนฺโตกริตฺวา
ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธา ธาตู อายตนา
รูปา เวทนา สญฺา สงฺขารา วิญฺาณํ. อยํ วุจฺจติ กามธาตุ. ๓- ตตฺถ กตมา
รูปธาตุ? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว
อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๐,๓๐๘/๒๑,๓๕    ๒ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๕-๑๘๖/๒๒
@๓-๓ อภิ. วิ. ๓๕/๑๘๒/๑๐๐
อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ๑- อยํ วุจฺจติ
รูปธาตุ. ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺโต อากาสานญฺจายตนูปเค เทเว
ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺานาสญฺายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ
เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส
วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา. ๒- อยํ วุจฺจติ อรูปธาตุ.
อฏฺกถายํ ปน "กามธาตูติ กามภโว ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ, รูปธาตูติ รูปภโว
ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติ. อรูปธาตูติ อรูปภโว จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี"ติ วุตฺตํ.
อยํ ทสุตฺตรปริยาเยน โยชนา.
     สงฺคีติปริยาเยน ปน "ติสฺโส กุสลธาตุโย เนกฺขมฺมธาตุ อพฺยาปาทธาตุ
อวิหึสาธาตุ. อปราปิ ติสฺโส ธาตุโย รูปธาตุ อรูปธาตุ นิโรธธาตุ. อปราปิ
ติสฺโส ธาตุโย หีนา ธาตุ มชฺฌิมา ธาตุ ปณีตา ธาตู"ติ ๓- วุตฺตา ธาตุโยปิ
เอตฺถ ยุชฺชนฺติ. เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก ฯเปฯ สมฺมาสงฺกปฺโป, อยํ
วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตุ. ๔- สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เนกฺขมฺมธาตุ. อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต
ตกฺโก วิตกฺโก ฯเปฯ สมฺมาสงฺกปฺโป อพฺยาปาทธาตุ. ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา
เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุ. อวิหึสาปฏิสํยุตฺโต
ตกฺโก วิตกฺโก ฯเปฯ สมฺมาสงฺกปฺโป อวิหึสาธาตุ. ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา
กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ. อยํ วุจฺจติ อวิหึสาธาตุ. ๔- รูปารูปธาตุโย
วุตฺตาเยว. นิโรธธาตุ นิพฺพานํ. หีนา ธาตุ ทฺวาทสากุสลจิตฺตุปฺปาทา, มชฺฌิมา ธาตุ
อวเสสา เตภูมกธมฺมา. ปณีตา ธาตุ นวโลกุตฺตรธมฺมา. สพฺพาปิ จ นิชฺชีวฏฺเน ธาตุ.
     จตฺตาริ อริยสจฺจานีติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ
อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิเมสํ วณฺณนา
สจฺจวิสฺสชฺชเนสุเยว ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สงฺ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๙๔  ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๙๑/๒๙๔
@๓ ที.ปา. ๑๑/๓๐๔/๑๙๔ ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๑๘๒/๑๐๑
     ปญฺจ วิมุตฺตายตนานีติ อตฺตโน หิตตฺถาย ปเรหิ ปวตฺติตธมฺมเทสนาสวนํ
ปเรสํ หิตตฺถาย อตฺตโน ยถาสุตธมฺมเทสนา, ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส สชฺฌายกรณํ,
ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส เจตสา อนุวิตกฺกนํ, กสิณาสุภาทีสุ อนุกูลํ อารมฺมณนฺติ
อิมานิ ปญฺจ วิมุจฺจนการณานิ. ๑- ยถาห:-
           อิธ ภิกฺขเว ๒- ภิกฺขุโน สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ อญฺตโร วา
       ครุฏฺานิโย สพฺรหมฺจารี, ยถา ยถา โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน สตฺถา
       ธมฺมํ เทเสติ อญฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, ตถา ตถา
       โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที จ, ตสฺส
       อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ
       ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน
       จิตฺตํ สมาธิยติ, อิทํ ปมํ วิมุตฺตายตนํ.
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ
       อญฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, อปิ จ โข ยถาสุตํ
       ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ. ยถา ยถา โข
       ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ฯเปฯ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ทุติยํ
       วิมุตฺตายตนํ.
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ
       อญฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ
       ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ
       ธมฺมํ วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ. ยถา ยถา โข ภิกฺขเว
       ภิกฺขุโน ฯเปฯ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ตติยํ วิมุตฺตายตนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิมุจฺจนการณานิ โหนฺติ ธมฺมปฏิสํเวที จ
@๒ ที.ปา. ๑๑/๓๒๒/๒๑๔, องฺ.ปญฺจก ๒๒/๒๖/๒๒
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ
       อญฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ
       ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ
       วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ, อปิ จ โข ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ
       เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ. ยถา ยถา โข ภิกฺขเว
       ภิกฺขุโน ฯเปฯ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ.
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน น เหว โข สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ
       อญฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ
       ธมฺมํ วิตฺถาเรน ปเรสํ เทเสติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ
       วิตฺถาเรน สชฺฌายํ กโรติ, นาปิ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ
       เจตสา อนุวิตกฺเกติ อนุวิจาเรติ มนสานุเปกฺขติ, อปิ จ ขฺวสฺส
       อญฺตรํ สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ
       สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺาย. ยถา ยถา โข ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อญฺตรํ
       สมาธินิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ โหติ สุมนสิกตํ สูปธาริตํ สุปฺปฏิวิทฺธํ ปญฺาย,
       ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ ธมฺมปฏิสํเวที
       จ. ตสฺส อตฺถปฏิสํเวทิโน ธมฺมปฏิสํเวทิโน ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส
       ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ,
       สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. อิทํ ปญฺจมํ วิมุตฺตายตนนฺติ. ๑-
     ฉ อนุตฺตริยานีติ เอตฺถ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรานิ, อนุตฺตรานิ
เอว อนุตฺตริยานิ, เชฏฺกานีติ อตฺโถ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา:-
          ฉยิมานิ ๒- ภิกฺขเว อนุตฺตริยานิ. กตมานิ ฉ, ทสฺสนานุตฺตริยํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๒๒/๒๑๔, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๕
@๒ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๒๗๙ (๘), ๓๐๑ (๓๐)/๓๑๕,๓๖๒ (สฺยา)
       สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ สิกฺขานุตฺตริยํ ปาริจริยานุตฺตริยํ
       อนุสฺสตานุตฺตริยนฺติ.
           กตมญฺจ ภิกฺขเว ทสฺสนานุตฺตริยํ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ
       หตฺถิรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อสฺสรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ,
       มณิรตนมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉติ, อุจฺจาวจํ วา ปน ทสฺสนาย คจฺฉติ,
       สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ ทสฺสนาย
       คจฺฉติ. อตฺเถตํ ภิกฺขเว ทสฺสนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามิ. ตญฺจ โข
       เอตํ ภิกฺขเว ทสฺสนํ หีนํ คมฺมํ โปถุชฺชนิกํ อนริยํ อนตฺถสญฺหิตํ
       น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺาย
       น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. โย จ โข ภิกฺขเว ตถาคตํ
       วา ตถาคตสาวกํ วา ทสฺสนาย คจฺฉติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. เอตทานุตฺตริยํ ภิกฺขเว ทสฺสนานํ สตฺตานํ
       วิสุทฺธิยา โสกปริเทวานํ สมติกฺกมาย ทุกฺขโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาย
       ายสฺส อธิคมาย นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตํ วา
       ตถาคตสาวกํ วา ทสฺสนาย คจฺฉติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ทสฺสนานุตฺตริยํ. อิติ
       ทสฺสนานุตฺตริยํ.
           สวนานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ เภริสทฺทมฺปิ
       สวนาย คจฺฉติ, วีณาสทฺทมฺปิ สวนาย คจฺฉติ, คีตสทฺทมฺปิ สวนาย
       คจฺฉติ, อุจฺจาวจํ วา ปน สวนาย คจฺฉติ, สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส
       วา มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติ. อตฺเถตํ
       ภิกฺขเว สวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามิ, ตญฺจ โข เอตํ ภิกฺขเว สวนํ
       หีนํ ฯเปฯ น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. โย จ โข ภิกฺขเว ตถาคตสฺส
       วา ตถาคตสาวกสฺส วา ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน เอตทานุตฺตริยํ ภิกฺขเว สวนานํ
       สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตสฺส
       วา ตถาคตสาวกสฺส วา ธมฺมสฺสวนาย คจฺฉติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สวนานุตฺตริยํ.
       อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ.
           ลาภานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ ปุตฺตลาภมฺปิ
       ลภติ, ทารลาภมฺปิ ลภติ, ธนลาภมฺปิ ลภติ, อุจฺจาวจํ วา ปน
       ลาภมฺปิ ลภติ. สมเณ วา พฺราหฺมเณ วา มิจฺฉาทิฏฺิเก มิจฺฉาปฏิปนฺเน
       สทฺธํ ปฏิลภติ. อตฺเถโส ภิกฺขเว ลาโภ, เนโส นตฺถีติ
       วทามิ. โส จ โข เอโส ภิกฺขเว ลาโภ หีโน ฯเปฯ น นิพฺพานาย
       สํวตฺตติ. โย จ โข ภิกฺขเว ตถาคเต วา ตถาคตสาวเก วา สทฺธํ
       ปฏิลภติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน.
       เอตทานุตฺตริยํ ภิกฺขเว ลาภานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส
       สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคเต วา ตถาคตสาวเก วา สทฺธํ ปฏิลภติ
       นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว
       ลาภานุตฺตริยํ. อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ.
           สิกฺขานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ หตฺถิสฺมิมฺปิ
       สิกฺขติ, อสฺสสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, รถสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, ธนุสฺสมิมฺปิ สิกฺขติ,
       ถรสฺมิมฺปิ สิกฺขติ, อุจฺจาวจํ วา ปน สิกฺขติ, สมณสฺส วา
       พฺราหฺมณสฺส วา มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส สิกฺขติ. อตฺเถสา ภิกฺขเว
       สิกฺขา. เนสา นตฺถีติ วทามิ. สา จ โข เอสา ภิกฺขเว สิกฺขา
       หีนา ฯเปฯ น นิพฺพานาย สํวตฺตติ. โย จ โข ภิกฺขเว
       ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ,
       อธิปญฺมฺปิ สิกฺขติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน.
       เอตทานุตฺตริยํ ภิกฺขเว สิกฺขานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส
       สจฺฉิกิริยาย, ยทิทํ ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ,
       อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺมฺปิ สิกฺขติ  นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว สิกฺขานุตฺตริยํ. อิติ
       ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ สิกฺขานุตฺตริยํ.
           ปาริจริยานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ ขตฺติยมฺปิ
       ปริจรติ, พฺราหฺมณมฺปิ ปริจรติ, คหปติมฺปิ ปริจรติ, อุจฺจาวจํ วา
       ปน ปริจรติ, สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ
       ปริจรติ, อตฺเถสา ภิกฺขเว ปาริจริยา, เนสา นตฺถีติ วทามิ. สา
       จ โข เอสา ภิกฺขเว ปาริจริยา หีนา ฯเปฯ น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
       โย จ โข ภิกฺขเว ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ปริจรติ
       นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. เอตทานุตฺตริยํ
       ภิกฺขเว ปาริจริยานํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย,
       ยทิทํ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา ปริจรติ นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม
       เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ปาริจริยานุตฺตริยํ.
       อิติ ทสฺสนานุตฺตริยํ สวนานุตฺตริยํ ลาภานุตฺตริยํ สิกฺขานุตฺตริยํ
       ปาริจริยานุตฺตริยํ.
           อนุสฺสตานุตฺตริยญฺจ กถํ โหติ, อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ ปุตฺตลาภมฺปิ
       อนุสฺสรติ, ทารลาภมฺปิ อนุสฺสรติ, ธนลาภมฺปิ อนุสฺสรติ, อุจฺจาวจํ
       วา ปน อนุสฺสรติ, สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา มิจฺฉาทิฏฺิกํ มิจฺฉาปฏิปนฺนํ
       อนุสฺสรติ. อตฺเถสา ภิกฺขเว อนุสฺสติ, เนสา นตฺถีติ วทามิ.
       สา จ โข เอสา ภิกฺขเว อนุสฺสติ หีนา ฯเปฯ น นิพฺพานาย
       สํวตฺตติ. โย จ โข ภิกฺขเว ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา อนุสฺสรติ
       นิวิฏฺสทฺโธ นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. เอตทานุตฺตริยํ
       ภิกฺขเว อนุสฺสตีนํ สตฺตานํ วิสุทฺธิยา ฯเปฯ นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยาย,
       ยทิทํ ตถาคตํ วา ตถาคตสาวกํ วา อนุสฺสรติ นิวิฏฺสทฺโธ
       นิวิฏฺเปโม เอกนฺตคโต อภิปฺปสนฺโน. อิทํ วุจฺจติ ภิกฺขเว
       อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อิมานิ โข ภิกฺขเว ฉ อนุตฺตริยานีติ. ๑-
     สตฺต นิทฺทสวตฺถูนีติ เอตฺถ น สนฺติ เอตสฺส ทสาติ นิทฺทโส, นิทฺทสสฺส
นิทฺทสภาวสฺส วตฺถูนิ การณานิ นิทฺทสวตฺถูนิ. ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล
ปรินิพฺพุโต ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวา ปุน ทสวสฺโส น โหตีติ นิทฺทโสติ วุจฺจติ.
น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว น โหติ, นววสฺโสปิ ฯเปฯ เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว.
น เกวลญฺจ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต, สตฺตวสฺสิกกาเล ปรินิพฺพุโตปิ นิสฺสตฺโต
นิทฺทโส นิมุหุตฺโต, โหติเยว. ๒- ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺนโวหารํ ปน สาสเน ขีณาสวสฺส
อาโรเปตฺวา ตตฺถ ตาทิสสฺส อภาวํ, อิธ จ สพฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ภควา
ตาทิสภาวสฺส การณานิ "สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี"ติ อาห. ยถาห:-
           "สตฺติมานิ ภิกฺขเว นิทฺทสวตฺถูนิ กตมานิ สตฺต, อิธ ภิกฺขเว
       ภิกฺขุ สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ สิกฺขาสมาทาเน
       อวิคตเปโม. ธมฺมนิสนฺติยา ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ ธมฺมนิสฺสนฺติยา
       อวิคตเปโม. อิจฺฉาวินเย ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ
       อิจฺฉาวินเย อวิคตเปโม. ปฏิสลฺลาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ
       ปฏิสลฺลาเน อวิคตเปโม. วีริยารมฺเภ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๐๑ (๓๐)/๓๖๓ (สฺยา)
@๒ สี. น โหติเยว, มโน.ปู. ๓/๒๐/๑๖๔-๖
        วีริยารมฺเภ อวิคตเปโม. สติเนปกฺเก ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ
        สติเนปกฺเก อวิคตเปโม. ทิฏฺิปฏิเวเธ ติพฺพจฺฉนฺโท โหติ, อายตึ จ
        ทิฏฺิปฏิเวเธ อวิคตเปโม. อิมานิ โข ภิกฺขเว สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี"ติ ๑-
     เถโรปิ ตเถว เทสนํ อุทฺธริตฺวา "สตฺต นิทฺทสวตฺถูนี"ติ อาห.
     อฏฺ อภิภายตนานีติ เอตฺถ อภิภุยฺยมานานิ ๒- อายตนานิ เอเตสํ ฌานานนฺติ
อภิภายตนานิ, ฌานานิ. อายตนานีติ อธิฏฺานฏฺเน อายตนสงฺขาตานิ
กสิณารมฺมณานิ. าณุตฺตริโก หิ ปุคฺคโล วิสทาโณ "กึ เอตฺถ อารมฺมเณ
สมาปชฺชิตพฺพํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี"ติ ตานิ อารมฺมเณ
อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ.
เอวํ อุปฺปาทิตานิ ฌานานิ "อภิภายตนานี"ติ วุจฺจนฺติ.
           กตมานิ ๓- อฏฺ? อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ
        ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ
        ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี โหติ, อิทํ ปมํ อภิภายตนํ.
           อชฺฌตฺตํ รูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ
        สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี
        โหติ, อิทํ ทุติยํ อภิภายตนํ.
           อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ
        สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี
        โหติ, อิทํ ตติยํ อภิภายตนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๑๘/๑๕ (สฺยา)       ๒ สี. อภิภูยมานานิ
@๓ ที.ปา. ๑๑/๓๕๘/๒๖๙, องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๖๒/๓๑๔ (สฺยา)
           อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ อปฺปมาณานิ
        สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี
        โหติ, อิทํ จตุตฺถํ อภิภายตนํ.
           อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ
        นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม อุมาปุปฺผํ
        นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ, เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ
        พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺ นีลํ นีลวณฺณํ นีลนิทสฺสนํ นีลนิภาสํ,
        เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ นีลานิ
        นีลวณฺณานิ นีลนิทสฺสนานิ นีลนิภาสานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ
        ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี โหติ, อิทํ ปญฺจมํ อภิภายตนํ.
           อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปิตานิ
        ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม กณิการปุปฺผํ
        ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ ปีตนิภาสํ, เสยฺยถา วา ปน ตํ
        วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺ ปีตํ ปีตวณฺณํ ปีตนิทสฺสนํ
        ปีตนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ
        ปีตานิ ปีตวณฺณานิ ปีตนิทสฺสนานิ ปีตนิภาสานิ, "ตานิ อภิภุยฺย
        ชานามิ ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี โหติ, อิทํ ฉฏฺ อภิภายตนํ.
           อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ
        โลหิตกวณฺณานิ โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม
        พนฺธุชีวกปุปฺผํ โลหิตกํ โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ,
        เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺ โลหิตกํ
        โลหิตกวณฺณํ โลหิตกนิทสฺสนํ โลหิตกนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ
        อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โลหิตกานิ โลหิตกวณฺณานิ
        โลหิตกนิทสฺสนานิ โลหิตกนิภาสานิ, "ตานิ อภิภุยฺย
        ชานามิ ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี โหติ, อิทํ สตฺตมํ อภิภายตนํ.
            อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ
        โอทาตวณฺณานิ โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ. เสยฺยถาปิ นาม
        โอสธิตารกา โอทาตา โอทาตวณฺณา โอทาตนิทสฺสนา โอทาตนิภาสา,
        เสยฺยถาปิ วา ปน ตํ วตฺถํ พาราณเสยฺยกํ อุภโตภาควิมฏฺ
        โอทาตํ โอทาตวณฺณํ โอทาตนิทสฺสนํ โอทาตนิภาสํ, เอวเมว อชฺฌตฺตํ
        อรูปสญฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ โอทาตานิ โอทาตวณฺณานิ
        โอทาตนิทสฺสนานิ โอทาตนิภาสานิ, "ตานิ อภิภุยฺย ชานามิ
        ปสฺสามี"ติ เอวํ สญฺี โหติ, อิทํ อฏฺมํ อภิภายตนํ. อิมานิ อฏฺ
        อภิภายตนานีติ. ๑-
     นว อนุปุพฺพวิหาราติ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนุ อนุปุพฺพํ. อนุปุพฺพํ  วิหริตพฺพโต
สมาปชฺชิตพฺพโต วิหารา อนุปุพฺพวิหารา, อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพวิหาราติ
อตฺโถ.
           "กตเม นว? อิธ ภิกฺขเว วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ
        ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
        วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส
        เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช
        วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน,
        สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยนฺตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ `อุเปกฺขโก สติมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิภายตนานิ, ที.ปา. ๑๑/๓๘๕/๒๖๙, องฺ.อฏฺก. ๒๓/๑๖๒(๗๒)/๓๑๔-๕
        สุขวิหารี'ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา
        ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา
        อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
        สพฺพโส รูปสญฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺานํ
        อมนสิการา `อนนฺโต อากาโส'ติ อากาสานญฺจายตนํ
        อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม `อนนฺตํ
        วิญฺาณนฺ'ติ วิญฺาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส
        วิญฺาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม `นตฺถิ กิญฺจี'ติ อากิญฺจญฺายตนํ
        อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส อากิญฺจญฺายตนํ สมติกฺกมฺม
        เนวสญฺานาสญฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สพฺพโส เนวสญฺานาสญฺายตนํ
        สมติกฺกมฺม สญฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี"ติ ๑-
        วุตฺตา นว อนุปุพฺพวิหาราว.
     ทส นิชฺชรวตฺถูนีติ มิจฺฉาทิฏฺาทีนิ ๒- นิชฺชรยนฺติ นาสยนฺตีติ นิชฺชรานิ.
วตฺถูนีติ การณานิ. นิชฺชรานิ จ ตานิ วตฺถูนิ จาติ นิชฺชรวตฺถูนิ.
สมฺมาทิฏฺาทีนํ เอตํ อธิวจนํ.
            กตมานิ ๓- ทส? สมฺมาทิฏฺิกสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา
        โหติ, เย จ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา
        สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา จ อเนเก
        กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาสงฺกปฺโป นิชฺชิณฺโณ โหติ,
        เย จ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๕๘-๙/๒๗๑,๒๗๕, องฺ.นวก. ๒๓/๒๓๗(๓๓)๔๒๕-๔๒๙
@๒ ม.,ก. มิจฺฉาทิฏฺาทึ ๓ ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๘๑, องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๖/๑๗๔
        สมฺภวนฺติ, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยา จ
        อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาวาจสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาวาจา นิชฺชิณฺณา โหติ, เย จ
        มิจฺฉาวาจาปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวาจาปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมากมฺมนฺตสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉากมฺมนฺโต นิชฺชิณฺโณ โหติ, เย
        จ มิจฺฉากมฺมนฺตปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ,
        เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมากมฺมนฺตปจฺจยา จ อเนเก กุสลา
        ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาอาชีวสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาอาชีโว นิชฺชิณฺโณ โหติ, เย จ
        มิจฺฉาอาชีวปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาอาชีวปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาวายามสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาวายาโม นิชฺชิณฺโณ โหติ, เย
        จ มิจฺฉาวายามปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ,
        เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวายามปจฺจยา จ อเนเก กุสลา
        ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาสติสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาสติ นิชฺชิณฺณา โหติ, เย จ
        มิจฺฉาสติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาสมาธิสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาสมาธิ นิชฺชิณฺโณ โหติ, เย จ
        มิจฺฉาสมาธิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาสมาธิปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาาณิสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาาณํ นิชฺชิณฺณํ โหติ, เย จ
        มิจฺฉาาณปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาาณปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
            สมฺมาวิมุตฺติสฺส ภิกฺขเว มิจฺฉาวิมุตฺติ นิชฺชิณฺณา โหติ, เย จ
        มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต
        จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ, สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา
        ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ ๑- วุตฺตานิ ทส นิชฺชรวตฺถูนิ.
     [๓] สพฺพํ ภิกฺขเว อภิญฺเยฺยนฺติอาทิ ภควตา วุตฺตํ อิธ อาหริตฺวา
ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. กิญฺจ อิติ จกาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. จกฺขาทีนิ
ตึส วิสฺสชฺชนานิ ฉสุ ทฺวาเรสุ เอเกกสฺมึ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ทฺวารารมฺมณ-
ปวตฺติกฺกเมน นิทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ ทุวิธํ จกฺขุ มํสจกฺขุ ปญฺาจกฺขุ จ. เตสุ
พุทฺธจกฺขุ สมนฺตจกฺขุ าณจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขูติ ปญฺจวิธํ ปญฺาจกฺขุ.
"อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต"ติ ๒- อิทํ พุทฺธจกฺขุ นาม.
"สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺุตาณนฺ"ติ ๓- อิทํ สมนฺตจกฺขุ นาม. "จกฺขุํ อุทปาทิ
าณํ อุทปาที"ติ ๔- อิทํ าณจกฺขุ นาม. "อทฺทสํ โข อหํ ภิกฺขเว ทิพฺเพน จกฺขุนา
วิสุทฺเธนา"ติ ๕- อิทํ ทิพฺพจกฺขุ นาม. "วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที"ติ ๖-
อิทํ เหฏฺิมมคฺคตฺตยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺขุ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๖๐/๒๘๑-๒,องฺ.ทสก. ๒๔/๑๐๖/๑๗๔-๕
@๒ วิ.มหา. ๔/๙/๙, ม.มู. ๑๒/๒๘๓/๒๔๔, ม.ม. ๑๓/๓๓๙/๓๒๑
@๓ ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๖,๔๙๓/๑๑๓,๒๔๒ (สฺยา)
@๔ วิ.มหา. ๔/๑๕/๑๔, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๘
@๕ ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕   ๖ ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘
     มํสจกฺขุปิ สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติ ทุวิธํ โหติ. ยฺวายํ อกฺขิกูปเก
ปติฏฺิโต เหฏฺา อกฺขิกูปกฏฺิเกน อุปริ ภมุกฏฺิเกน อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา
อกฺขิปขุเมหิ ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปกมชฺฌา นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค
อาพทฺโธ เสตกณฺหาติกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นาม. โย ปน
เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นาม.
อิทมิธาธิปฺเปตํ. ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑ-
ลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ิตานํ สรีรสณฺานุปฺปตฺติเทเส ทิฏฺิมณฺฑเล สตฺตสุ
ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺต อกฺขิปฏลานิ ๑- พฺยาเปตฺวา ปมาณโต
มุคฺควิทลมตฺตํ จกฺขุวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. ตํ
จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถ. รูปยนฺตีติ รูปา,
วณฺณวิการํ อาปชฺชมานา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ. จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺาณํ,
จกฺขุสฺส วา วิญฺาณํ จกฺขุวิญฺาณํ. ผุสตีติ ผสฺโส. อุปสคฺเคน ปทํ มณฺเฑตฺวา
สมฺผสฺโสติ วุตฺตํ. จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ
จกฺขุวิญฺาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยา. เวทยิตนฺติ วินฺทนํ, เวทนาติ อตฺโถ.
ตเทว สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺุ วา ขาทติ,
ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ
กโรตีติ อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต.
โส ปน จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาตอญฺมญฺนิสฺสย-
วิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺธา ปจฺจโย โหติ, สมฺปฏิจฺฉนสมฺปยุตฺตาย
อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน ปญฺจธา, สนฺตีรณาทิสมฺปยุตฺตานํ
อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ.
     สุณาตีติ โสตํ. ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวก-
สณฺาเน ปเทเส โสตวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. อกฺขิปฏลานิ หทยงฺคตานิ, อภิ.อ. ๑/๓๖๖
สปฺปนฺตีติ สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ. ตํ สสมฺภารฆาน-
พิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺาเน ปเทเส ฆานวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วุตฺถุทฺวาร-
ภาวํ สาธยมานํ ติฏฺติ. คนฺธยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถุํ สูเจนฺตีติ อตฺโถ.
ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหา, สายนตฺเถน ๑- วา ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺค-
มูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺาเน ปเทเส ชิวฺหา-
วิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺติ. รสนฺติ เต สตฺตาติ
รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ. กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย. อาโยติ
อุปฺปตฺติเทโส. โส ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม ๒- อตฺถิ, เยภุยฺเยน
กายปสาโท กายวิญฺาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺติ.
ผุสียนฺตีติ โผฏฺพฺพา. มุนาตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตโน ลกฺขณํ
ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. มโนติ สหาวชฺชนํ ภวงฺคํ. ธมฺมาติ ทฺวาทสปเภทา
ธมฺมารมฺมณธมฺมา. มโนวิญฺาณนฺติ ชวนมโนวิญฺาณํ. มโนสมฺผสฺโสติ
ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส. โส สมฺปยุตฺตาย เวทนาย วิปากปจฺจยวชฺเชหิ เสเสหิ สตฺตหิ
ปจฺจโย โหติ, อนนฺตราย เตเหว, เสสานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ.
   รูปาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ ขนฺธวเสน นิทฺทิฏฺานิ. สีตาทีหิ รุปฺปติ ปีฬียตีติ
รูปํ. เวทยตีติ เวทนา. สญฺชานาตีติ สญฺา. สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. วิชานาตีติ
วิญฺาณํ. จกฺขาทีนิ ธมฺมวิจารปริยนฺตานิ ทส ฉกฺกวเสน, สฏฺิ วิสฺสชฺชนานิ
ปิยรูปสาตรูปวเสน นิทฺทิฏฺานิ. จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา เวทนา ตํตํสมฺปยุตฺตาว.
รูเปสุ สญฺา รูปสญฺา. สญฺเจตยตีติ สญฺเจตนา, อภิสนฺทหตีติ อตฺโถ. ตสตีติ
ตณฺหา, ปิปาสตีติ อตฺโถ. วิตกฺเกตีติ วิตกฺโก, วิตกฺกนํ วา วิตกฺโก, อูหณนฺติ
วุตฺตํ โหติ. อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโร, วิจรณํ วา วิจาโร,
อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. รสสายนฏฺเน ๒ อุปาทินฺนกรูปํ อภิ.อ. ๑/๖๑๒-๕/๓๖๙
     [๔] ปวีธาตาทีนิ ฉ วิสฺสชฺชนานิ สงฺขิตฺเตน นามรูปววตฺถานวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. ปตฺถตตฺตา ปวี. อปฺเปติ, ๑- อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโป.
เตชยตีติ เตโช. วายตีติ วาโย. น กสฺสติ น นิกสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ ภินฺทิตุํ วา
น สกฺกาติ อากาโส. นิสฺสตฺตตฺเถน ธาตุ.
     ปวีกสิณาทีนิ ทส วิสฺสชฺชนานิ กสิณภาวนาวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
กสิณนฺติ สกลผรณวเสน ๒- กสิณมณฺฑลมฺปิ ตสฺมึ อุปฏฺิตนิมิตฺตมฺปิ ตทารมฺมณํ
ฌานมฺปิ วุจฺจติ. อิธ ปน ฌานํ อธิปฺเปตํ. อาทิมฺหิ จตฺตาริ มหาภูต-
กสิณารมฺมณานิ ฌานานิ, ตโต ปรานิ จตฺตาริ วณฺณกสิณารมฺมณานิ.
อากาสกสิณนฺติ ปริจฺเฉทากาโส, ตทารมฺมณญฺจ ฌานํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส,
ตทารมฺมณญฺจ อากาสานญฺจายตนํ. วิญฺาณกสิณนฺติ อากาสานญฺจายตนวิญฺาณํ,
ตทารมฺมณญฺจ วิญฺาณญฺจายตนํ.
     เกสาทีนิ ทฺวตฺตึส วิสฺสชฺชนานิ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
เตสุ ปน เกสาทีสุ ปฏิกูลโต อุปฏฺิเตสุ กายคตาสติวเสน อสุภกมฺมฏฺานํ โหติ
วณฺณโต อุปฏฺิเตสุ กสิณกมฺมฏฺานํ ๓- โหติ, ธาตุโต อุปฏฺิเตสุ จตุธาตุววตฺถาน-
กมฺฏฺานํ โหติ เกสาติอาทีนิ จ ปฏิกูลโต วณฺณโต วา อุฏฺิตานํ ตทารมฺมณานิ
ฌานานิ, ธาตุโต อุปฏฺิตสฺส เต จ โกฏฺาสา ตทารมฺมณา จ ธาตุภาวนา
เวทิตพฺพา.
     เกสา อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต จ
คลวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา สีสกฏาหเวนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ิตา อเนกสต-
สหสฺสสงฺขา. โลมา เปตฺวา เกสาทีนํ ปติฏฺิโตกาสํ หตฺถตลปาทตลานิ จ
เยภุยฺเยน สรีรจมฺเม นวนวุติยา โลมกูปสหสฺเสสุ ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ิตา. นขา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อโปติ ๒ สี. สกลํ ผรณวเสน ๓ สี. วณฺณกมฺมฏฺานํ
องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเสุ ิตา วีสติ. ทนฺตา ทฺวีสุ หนุกฏฺิเกสุ ิตา เยภุยฺเยน
ทฺวตฺตึส. ตโจ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ ฉวิยา เหฏฺา
ิตํ จมฺมํ.
     มํสํ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อนุลิมฺปิตฺวา ิตานิ นว มํสเปสิสตานิ.
นฺหารู สกลสรีเร อฏฺีนิ อาพนฺธิตฺวา ิตานิ นว นฺหารุสตานิ. อฏฺี สกลสรีเร
เหฏฺา อฏฺีนํ อุปริ ิตานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ. อฏฺิมิญฺชา เตสํ เตสํ
อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ิตา มิญฺชา. วกฺกํ คลวาฏกา นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ
คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพนฺธา หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา
ิตา เทฺว มํสปิณฺฑิกา.
     หทยํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ิตํ อนฺโต ปิตฺตสนฺนิสฺสยํ
อฑฺฒปสตมตฺตโลหิตปุณฺณํ ปุนฺนาคฏฺิปติฏฺานมตฺตาวาฏกํ หทยมํสํ. ยกนํ
ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ ยมกมํสปฏลํ. กิโลมกํ
หทยวกฺกานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตํ ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกสงฺขาตญฺจ สกลสรีเร จมฺมสฺส
เหฏฺโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกสงฺขาตญฺจาติ ทุวิธํ
ปริโยนหนมํสํ. ปิหกํ หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ
อุทรชิวฺหามํสํ. ปปฺผาสํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อนฺตเร หทยยกนานํ
อุปริ ฉาเทตฺวา โอลมฺพนฺตํ ิตํ ทฺวตฺตึสมํสขนฺธปฺปเภทํ ปฺปผาสมํสํ.
     อนฺตํ อุปริ คลวาฏเก เหฏฺา กรีสมคฺเค วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺค-
ปริยนฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตา ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถา อิตฺถิยา อฏฺวีสติหตฺถา
เอกวีสติยา าเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิ. อนฺตคุณํ อนฺตโภเค เอกโต อคลนฺเต
อาพนฺธิตฺวา เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตรา ิตํ พนฺธนํ. อุทริยํ
ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถปริวตฺติตํ เขฬลาลาปลิพุทฺธํ ตํขณวิคตวณฺณคนฺธ-
รสาทิสมฺปทํ ตนฺตวายขลิสุวานวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหวาตปลิเวิตํ หุตฺวา
หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคกุถิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณปุพฺพุฬกานิ มุญฺจนฺตํ
ปรมกสมฺพุกํ ทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวํ อาปชฺชิตฺวา อามาสยสงฺขาเต อุปรินาภิอนฺตปตเล
ิตํ นานปฺปการกํ อสิตปีตขายิตสายิตํ. กรีสํ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺา
นาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน อฏฺงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ิตํ วจฺจํ.
ปิตฺตํ หทยมํสปปฺผาสานํ อนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ิตํ มหาโกสาตกีโกสกสทิเส
ปิตฺตโกสเก ิตํ พทฺธปิตฺตสงฺขาตํ จ, เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานญฺเจว
ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ เปตฺวา อวเสสํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ อพทฺธปิตฺตสงฺขาตญฺจาติ
ทุวิธํ ปิตฺตํ.
     เสมฺหํ อุทรปฏเล ิตํ เอกปตฺถปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ. ปุพฺโพ ขาณุกณฺฏก-
ปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต วา สรีรปฺปเทเส อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภวเสน วา
อุปฺปนฺเนสุ คณฺฑปีฬกาทีสุ ปริปกฺกโลหิตปริณาโม. โลหิตํ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ
ปูเรตฺวา หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส
เตมยมานํ ิตํ เอกปตฺถปูรมตฺตํ สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาตญฺจ, เกสโลมนขทนฺตานํ
มํสวินิมุตฺตฏฺานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ เปตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ
อุปาทินฺนสรีรํ ผริตฺวา ิตํ สํสรณโลหิตสงฺขาตญฺจาติ ทุวิธํ โลหิตํ. เสโท
อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สนฺตตฺเต สรีเร สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ
ปคฺฆรณกอาโปธาตุ. เมโท ถูลสฺส สกลสรีเร จมฺมมํสนฺตเร กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ
นิสฺสาย ิโต ถินสิเนโห. อสฺสุ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺหิตฺวา
อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺนฺตี วา ปคฺฆรนฺตี วา อาโปธาตุ.
     วสา อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาเคหิ อุสฺมาชาเตสุ เยภุยฺเยน หตฺถตลหตฺถ-
ปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ิโต วิลีนสิเนโห. เขโฬ ตถารูปํ อาหารํ
ปสฺสนฺตสฺส วา สรนฺตสฺส วา มุเข วา เปนฺตสฺส หทยํ วา อากิลายนฺตสฺส กิสฺมิญฺจิ-
เทว วา ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ภิยฺโย อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ
โอรุยฺห ชิวฺหาย ติฏฺมานา เผณมิสฺสา อาโปธาตุ. สิงฺฆานิกา วิสภาคาหาร-
อุตุวเสน สญฺชาตธาตุกฺโขภสฺส วา โรทนฺตสฺส วา อนฺโตสีเส มตฺถลุงฺคโต คลิตฺวา
ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺนฺตํ วา ปคฺฆรนฺตํ วา ปูติ
อสุจิ ปิจฺฉิลํ. ลสิกา อฏฺิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานํ อสีติสตสนฺธีนํ
อพฺภนฺตเร ิตํ ปิจฺฉิลกุณปํ มุตฺตํ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏพฺภนฺตเร ิตา
อาโปธาตุ. มตฺถลุงฺคํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย ิโต
จตุปิณฺฑสโมธาโน มิญฺชราสิ.
     จกฺขายตนาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ทฺวาทสายตนวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
อายตนโต, อายานํ วา ตนนโต, อายตสฺส จ นยนโต อายตนํ. จกฺขุรูปาทีสุ
หิ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เสน เสน อนุภวนาทินา กิจฺเจน
อายตนฺติ อุฏฺหนฺติ ฆฏนฺติ, วายมนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เต จ ปน อายภูเต ธมฺเม
เอตานิ ตโนนฺติ, วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทญฺจ อนมตคฺเค สํสาเร ปวตฺตํ
อตีว อายตํ สํสารทุกฺขํ ยาว น นิวตฺตติ, ตาว นยนฺเตว, ๑- ปวตฺตยนฺตีติ วุตฺตํ
โหติ.
     อปิจ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สญฺชาติเทสฏฺเน
การณฏฺเน จ อายตนํ. ตถา หิ โลเก "อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตนนฺ"ติอาทีสุ
นิวาสฏฺานํ "อายตนนฺ"ติ วุจฺจติ. "สุวณฺณายตนํ รชตายตนนฺ"ติอาทีสุ อากโร.
สาสเน ปน "มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา"ติอาทีสุ ๒- สโมสรณฏฺานํ.
"ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตนนฺ"ติอาทีสุ สญฺชาติเทโส. "ตตฺร ตเตฺรว สกฺขิภพฺพตํ
ปาปุณาติ สติ อายตเน"ติอาทีสุ ๓- การณํ. จกฺขุอาทีสุ จาปิ เต เต จิตฺตเจตสิกา
ธมฺมา นิวสนฺติ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ จกฺขาทโย เนสนฺนิวาสฏฺานํ, จกฺขาทีสุ จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นยนฺติ             ๒ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๘/๔๖ (สฺยา)
@๓ องฺ.ติก. ๒๐/๑๐๒/๒๕๐, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๓/๒๐ (สฺยา)
เต อากิณฺณา ตนฺนิสฺสยตฺตา ตทารมฺมณตฺตา จาติ จกฺขาทโย จ เนสํ อากโร,
ตตฺถ ตตฺถ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน สโมสรณโต จกฺขาทโย จ เนสํ สโมสรณฏฺานํ,
ตํนิสฺสายารมฺมณภาเวน ตตฺเถว อุปฺปตฺติโต จกฺขาทโย จ เนสํ สญฺชาติเทโส,
จกฺขาทีนํ อภาเว อภาวโต จกฺขาทโย จ เนสํ การณนฺติ ยถาวุตฺเตนฏฺเน จกฺขุญฺจ
ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํ. เอวํ เสสานิปิ.
     จกฺขุธาตาทีนิ อฏฺารส วิสฺสชฺชนานิ อฏฺารสธาตุวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
จกฺขาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาสมฺภวํ วิทหติ, ธียเต, วิธานํ, วิธียเต เอตาย,
เอตฺถ วา ธียตีติ ธาตุ. โลกิยา หิ ธาตุโย การณภาเวน ววตฺถิตาว หุตฺวา
สุวณฺณรชตาทิธาตุโย วิย สุวณฺณรชตาทึ, อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ.
ภารหาเรหิ จ ภาโร วิย สตฺเตหิ ธียนฺเต, ธารียนฺตีติ อตฺโถ. ทุกฺขวิธานมตฺตเมว
เจตา อวสวตฺตนโต. เอตาหิ จ กรณภูตาหิ ๑- สํสารทุกฺขํ สตฺเตหิ อนุวิธียติ.
ตถาวิหิตญฺเจตํ เอตาเสฺวว ธียติ, ปียตีติ อตฺโถ. อปิจ ยถา ติตฺถิยานํ อตฺตา
นาม สภาวโต นตฺถิ, น เอวเมตา, เอตา ปน อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ
ธาตุโย. ยถา จ โลเก วิจิตฺตา หริตาลมโนสิลาทโย เสลาวยวา ธาตุโยติ วุจฺจนฺติ,
เอวเมตาปิ ธาตุโย วิยาติ ธาตุโย. วิจิตฺตา เหตา าณเนยฺยาวยวาติ. ยถา
วา สรีรสงฺขาตสฺส สมุทายสฺส อวยวภูเตสุ รสโสณิตาทีสุ อญฺมญฺวิสภาค-
ลกฺขณปริจฺฉินฺเนสุ ธาตุสมญฺา, เอวเมเวเตสุปิ ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส อตฺตภาวสฺส
อวยเวสุ ธาตุสมญฺา เวทิตพฺพา. อญฺมญฺวิสภาคลกฺขณปริจฺฉินฺนา เหเต
จกฺขาทโยติ. อปิจ ธาตูติ นิชฺชีวมตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. ตถา หิ ภควา "ฉธาตุโร
อยํ ภิกฺขุ ปุริโส"ติอาทีสุ ๒- ชีวสญฺาสมูหนนตฺถํ ธาตุเทสนํ อกาสีติ.
ยถาวุตฺเตนตเถน จกฺขุ จ ตํ ธาตุ จาติ จกฺขุธาตุ. เอวํ เสสาปิ. มโนธาตูติ จ ติสฺโส
มโน ธาตุโย ธมฺมาธาตูติ เวทนาสญฺาสงฺขารกฺขนฺธา โสฬส สุขุมรูปานิ นิพฺพานญฺจ.
มโนวิญฺาณธาตูติ ฉสตฺตติ มโนวิญฺาณธาตุโย.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๘๒, วิสุทฺธิ. ๓/๖๕ (สฺยา) ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๖๖ (สฺยา)
     จกฺขุนฺทริยาทีนิ พาวีสติ วิสฺสชฺชนานิ พาวีสตินฺทฺริยวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
จกฺขุเมว ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ จกฺขุนฺทฺริยํ. โสตเมว สวนลกฺขเณ
อินฺทฏฺ กาเรตีติ โสตินฺทฺริยํ. ฆานเมว ฆายนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ ฆานินฺ-
ทฺริยํ ชิวฺหา เอว สายนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ ชิวฺหินฺทฺริยํ. กาโย เอว
ผุสนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ กายินฺทฺริยํ. มนเต อิติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ.
อฏฺกถาจริยา ปนาหุ:- นาลิยา มินมาโน วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ
อารมฺมณํ มนติ ชานาตีติ มโน, ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ มนินฺทฺริยํ.
ชีวนฺติ เตน ตํสหชาตา ธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
ชีวิตินฺทฺริยํ. ตํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยนฺติ ทุวิธํ.
สพฺพกมฺมชรูปสหชํ สหชรูปานุปาลนํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, สพฺพจิตฺตสหชํ
สหชอรูปานุปาลนํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ. ถียติ สงฺฆาตํ คจฺฉติ เอติสฺสา คพฺโภติ
อิตฺถี, อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, นิยมโต อิตฺถิยา เอว
อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ปุํสงฺขาเต นิรเย ริสฺสติ หึสิยตีติ
ปุริโส, ปุริสลิงฺคาทีสุ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, นิยมโต ปุริสสฺเสว
อินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ. ทฺวีสุ เปเตสุ เอเกกํ สภาวกสฺส เอเกกสฺส
กมฺมชรูปสหชํ โหติ.
     กุสลวิปากกายวิญฺาณสมฺปยุตฺตํ สุขํ, กายิกสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
อินฺทฺริยํ, สุขเมว อินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ. อกุสลวิปากกายวิญฺาณสมฺปยุตฺตํ
ทุกฺขํ, กายิกอสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ทุกฺขเมว อินฺทฺริยํ
ทุกฺขินฺทฺริยํ. ปีติโสมนสฺสโยคโต โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว
โสมนสฺสํ, เจตสิกสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โสมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ
โสมนสฺสินฺทฺริยํ. โทมนสฺสโยคโต ทุฏฺุ มโน อสฺสาติ, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ
มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน, ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ, เจตสิกอสาตลกฺขเณ อินฺทฏฺ
     กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, โทมนสฺสเมว อินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ.
สุขทุกฺขาการปวตฺตึ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺิตตฺตา เตนากาเรน ปวตฺตตีติ
อุเปกฺขา, มชฺฌตฺตลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, อุเปกฺขา เอว อินฺทฺริยํ
อุเปกฺขินฺทฺริยํ.
     สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหณมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธา, อสฺสทฺธิ-
ยสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อธิโมกฺขลกฺขเณ วา อินฺทฏฺ กาเรตีติ
อินฺทฺริยํ, สทฺธา เอว อินฺทฺริยํ สทฺธินฺทฺริยํ. วีรภาโว วีริยํ, วีรานํ
วา กมฺมํ, วิธินา วา นเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํ, โกสชฺชสฺส อภิภวนโต
อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, ปคฺคหณลกฺขเณ วา อินฺทตฺถํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, วีริย-
เมว อินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ. สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ
สติ, มุฏฺสจฺจสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อุปฏฺานลกฺขเณ วา อินฺทฏฺ
กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติ เอว อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํ. อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา
อาธิยติ เปตีติ สมาธิ, วิกฺเขปสฺส อภิภวนโต อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, อวิกฺเขป-
ลกฺขเณ วา อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สมาธิ เอว อินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ.
"อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิ ปชานาตีติ ปญฺา. อฏฺกถายํ ๑- ปน
"อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปญฺาปนวเสน ปญฺา"ติ วุตฺตํ. อวิชฺชาย อภิภวนโต
อธิปติอตฺเถน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทฏฺ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ,
ปญฺา เอว อินฺทฺริยํ ปญฺินฺทฺริยํ.
     อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อนญฺาตํ อมตํ ปทํ, จตุสจฺจธมฺมเมว วา ชานิสฺสามีติ
ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปชฺชนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวนโต จ อนญฺาตญฺสฺสามีตินฺทฺริยํ.
โสตาปตฺติมคฺคาณสฺเสตํ นามํ. ปมมคฺเคน าตํ มริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา เตสํเยว
เตน มคฺเคน าตานํ จตุสจฺจธมฺมานเมว ชานนโต อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ
อาชานนกํ อินฺทฺริยํ อญฺินฺทฺริยํ. โสตาปตฺติผลาทีสุ ฉสุ าเนสุ าณสฺเสตํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๓๔
นามํ. อญฺาตาวิโน จตุสจฺเจสุ นิฏฺิตาณกิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อุปฺปชฺชนโต
อินฺทฺริยฏฺสมฺภวโต จ อญฺาตาวินฺทฺริยํ, อญฺาตาวีนํ วา จตูสุ สจฺเจสุ นิฏฺิต-
กิจฺจานํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตานํ ธมฺมานํ อพฺภนฺตเร อินฺทฏฺ-
สาธเนน อญฺาตาวินฺทฺริยํ. อรหตฺตผลาณสฺเสตํ นามํ. สพฺพานิ เปตานิ
ยถาโยคํ อินฺทลิงฺคฏฺเน อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน อินฺทสิทฺธฏฺเน อินฺท-
ผุฏฺชุฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. ภควา หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปรมิสฺสริยภาวโต อินฺโท,
กุสลากุสลญฺจ กมฺมํ กมฺเมสุ กสฺสจิ อิสฺสริยาภาวโต. เตเนเวตฺถ กมฺมชนิตานิ
อินฺทฺริยานิ กุสลากุสลํ กมฺมํ อุลฺลิงฺเคนฺติ, เตน จ สิฏฺานีติ อินฺทลิงฺคฏฺเน
อินฺทสิฏฺฏฺเน จ อินฺทฺริยานิ. สพฺพาเนว ปเนตานิ ภควตา มุนินฺเทน ยถาภูตโต
ปกาสิตานิ จ อภิสมฺพุทฺธานิ จาติ อินฺทเทสิตฏฺเน อินฺททิฏฺฏฺเน จ
อินฺทฺริยานิ. เตเนว จ ภควตา มุนินฺเทน กานิจิ โคจราเสวนาย, กานิจิ
ภาวนาเสวนาย เสวิตานีติ อินฺทชุฏฺฏฺเนปิ อินฺทฺริยานิ. อปิจ อาธิปจฺจสงฺขาเตน
อิสฺสริยฏฺเนปิ เอตานิ อินฺทฺริยานิ. จกฺขุวิญฺาณาทิปฺปวตฺติยํ หิ จกฺขาทีนํ
สิทฺธมาธิปจฺจํ ตสฺมึ ติกฺเข ติกฺขตฺตา มนฺเท จ มนฺทตฺตาติ.
     [๕] กามธาตุอาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ภวปฺปเภทวเสน นิฏฺทิฏฺานิ.
กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา วา ธาตุ
กามธาตุ. กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา วา ธาตุ
รูปธาตุ. กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ, อรูปสงฺขาตา
วา ธาตุ อรูปธาตุ. ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตา.
ภวตีติ หิ ภโว วุจฺจติ. สญฺา ยุตฺโต ภโว สญฺาภโว, สญฺาสหคโต วา
ภโว สญฺาภโว, สญฺา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺาภโว. โส กามภโว
จ อสญฺาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺานาสญฺาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติ.
น สญฺาภโว อสญฺาภโว, โส รูปภเวกเทโส. โอฬาริกตฺตภาวโต เนวสญฺา,
สุขุมตฺเตน สมฺภวโต นาสญฺาติ เนวสญฺานาสญฺา, ตาย ยุตฺโต ภโว
เนวสญฺานาสญฺาภโว, อถ วา โอฬาริกาย สญฺาย อภาวา, สุขุมาย จ
ภาวา เนวสญฺานาสญฺา อสฺมึ ภเวติ เนวสญฺานาสญฺาภโว, โส อรูปภเวก-
เทโส. เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว เอเกน โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ
เอกโวการภโว, โส อสญฺภโวว. จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว จตูหิ
โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอว. ปญฺจหิ ขนฺเธหิ
โวกิณฺโณ ภโว ปญฺจหิ โวกาโร อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว, โส กามภโว
จ รูปภเวกเทโส จ โหติ.
     [๖] ปมชฺฌานาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ฌานสมาปตฺติวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. ฌานนฺติ อิธ พฺรหฺมวิหารมตฺตํ อธิปฺเปตํ. วิตกฺกวิจารปีติสุข-
จิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปมํ ฌานํ. ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยํ ฌานํ.
สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยํ ฌานํ. อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถํ
ฌานํ. เมทติ เมชฺชตีติ เมตฺตา, สินิยฺหตีติ อตฺโถ. มิตฺเต วา ภวา, มิตฺตสฺส วา
เอสา ปวตฺตีติ เมตฺตา, ปจฺจนีกธมฺเมหิ มุตฺตตฺตา อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺติ, เจตโส วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺติ, เมตฺตา เอว เจโตวิมุตฺติ เมตฺตาเจโต-
วิมุตฺติ. กรุณา วุตฺตตฺถา เอว. โมทนฺติ ตาย ตํสมงฺคิโน, สยํ วา โมทติ, โมทน-
มตฺตเมว วา ตนฺติ มุทิตา. "อเวรา โหนฺตู"ติอาทิพฺยาปารปฺปหาเนน มชฺฌตฺตภาวูปคเมน
จ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา. เมตฺตาทโย ตโย พฺรหฺมวิหารา ปมาทีหิ ตีหิ ฌาเนหิ
ยุตฺตา, อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโร จตุตฺถชฺฌาเนน ยุตฺโต.
     ผรณวเสน นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺโต, อากาโส อนนฺโต อากาสานนฺโต,
กสิณุคฺฆาฏิมากาโส. อากาสานนฺโตเยว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ
อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส "เทวานํ เทวายตนมิวา"ติ
อากาสานญฺจายตนํ, อากาสานญฺจายตนเมว สมาปตฺติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ.
ผรณวเสน จ นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, ตํ อากาสารมฺมณํ
วิญฺาณํ. อนนฺตเมว อานญฺจํ, วิญฺาณํ อานญฺจํ "วิญฺาณานญฺจนฺ"ติ
อวตฺวา "วิญฺาณญฺจนฺ"ติ วุตฺตํ. อยํ เหตฺถ รุฬฺหิสทฺโท. ตํ วิญฺาณญฺจํ
อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส "เทวานํ เทวายตนมิวา"ติ
วิญฺาณญฺจายตนํ. นตฺถิ เอตสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส
อวสิฏฺ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺ. อากาสานญฺจายตน-
วิญฺาณาภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ อากิญฺจญฺ อธิฏฺานฏฺเน อายตนมสฺส
สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส "เทวานํ เทวายตนมิวา"ติ อากิญฺจญฺายตนํ.
โอฬาริกาย สญฺาย อภาวโต, สุขุมาย จ ภาวโต เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส
ฌานสฺส สญฺา นาสญฺาติ เนวสญฺานาสญฺ, เนวสญฺานาสญฺญฺจ ตํ
มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตา อายตนญฺจาติ เนวสญฺานาสญฺายตนํ. อถ วา
ยายเมตฺถ สญฺา สา ปฏุสญฺากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย เนวสญฺา, สงฺขาราวเสส-
สุขุมภาเวน วิชฺชมานตฺตา นาสญฺาติ เนวสญฺานาสญฺา, เนวสญฺานาสญฺา
จ สา เสสธมฺมานํ อธิฏฺานฏฺเน อายตนญฺจาติ เนวสญฺานาสญฺายตนํ.
อากิญฺจญฺายตนารมฺมณาย สมาปตฺติยา เอตํ อธิวจนํ. น เกวลํ เอตฺถ สญฺาว
เอทิสี, อถ โข เวทนาปิ เนวเวทนา นาเวทนา. จิตฺตมฺปิ เนวจิตฺตํ นาจิตฺตํ.
ผสฺโสปิ เนวผสฺโส นาผสฺโส. เอส นโย เสสสมฺปยุตฺตธมฺเมสุ. สญฺาสีเสน ปนายํ
เทสนา กตาติ.
     อวิชฺชาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน นิทฺทิฏฺานิ. ปูเรตุํ
อยุตฺตฏฺเน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถ. ตํ อวินฺทิยํ
วินฺทตีติ อวิชฺชา. ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น
วินฺทตีติ อวิชฺชา. ขนฺธานํ ราสฏฺ, อายตนานํ อายตนฏฺ, ธาตูนํ สุญฺฏฺ,
อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺ, สจฺจานํ ตถฏฺ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, ทุกฺขาทีนํ
ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ
จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร สพฺพโยนิคติภว-
วิญฺาณฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ
อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุปิ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชา, อปิ จ
จกฺขุวิญฺาณาทีนํ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ ธมฺมานํ
ฉาทนโตปิ อวิชฺชา. สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา. วิชานาตีติ วิญฺาณํ. นมติ
นามยตีติ วา นามํ, รุปฺปตีติ รูปํ. อาเย ตโนติ อายตญฺจ นยตีติ อายตนํ.
ผุสฺสตีติ ผสฺโส. เวทยตีติ เวทนา. ปริตสฺสตีติ ตณฺหา. อุปาทิยติ ภุสํ
คณฺหาตีติ อุปาทานํ. ภาวติ, ภาวยตีติ วา ภโว. ชนนํ ชาติ. ชีรณํ ชรา
มรนฺติ เอเตนาติ มรณํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๗๐-๙๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=1536&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=1536&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=2
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=105
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=91
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=91
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31