อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

     [๑๑] ปริคฺคหฏฺาทีนิ เอกตฺตึส วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺคกฺขณวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา อาทิโต ปภุติ อุปฺปาทนตฺถํ ปริคฺคยฺหนเต
อิติ ปริคฺคหา, เตสํ สภาโว ปริคฺคหฏฺโ. เตสํเยว อญฺมญฺปริวารภาเวน
ปริวารฏฺโ. ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปูรฏฺโ ๑-. เตสํเยว สมาธิวเสน เอการมฺมณ-
ปริคฺคหมเปกฺขิตฺวา เอกคฺคฏฺโ. นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวมเปกฺขิตฺวา อวิกฺเขปฏฺโ.
วีริยวเสน ปคฺคหฏฺโ. สมาธิวเสน อุทเกน นฺหานียจุณฺณานํ วิย อวิปฺปกิณฺณตา
อวิสารฏฺโ. สมาธิโยเคน อลุลิตตฺตา อนาวิลฏฺโ. อวิกมฺปิตตฺตา อนิญฺชนฏฺโ.
เอกตฺตุปฏฺานวเสนาติ สมาธิโยเคน จ เอการมฺมเณ ภุสํ ปติฏฺานวเสน จ.
ิตฏฺโติ อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺิตฏฺโ. ตสฺส นิพฺพานารมฺมณสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปริปูริฏฺโ
อาลมฺพนภาเวน อารมฺมณฏฺโ. ตตฺเถว นิกามจารภาเวน โคจรฏฺโ.
นิสฺสรณปหานภาเวน นิพฺพานสฺส ปหานฏฺโ. กิเลสปริจฺจาควเสน อริยมคฺคสฺส
ปริจฺจาคฏฺโ. อุภโต วุฏฺานวเสน วุฏฺานฏฺโ. นิมิตฺตปวตฺเตหิ นิวตฺตนวเสน
นิวตฺตนฏฺโ. นิพฺพุตตฺตา สนฺตฏฺโ. อตปฺปกตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปณีตฏฺโ. กิเลเสหิ
วิมุตฺตตฺตา, อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺโ. อาสวานํ อวิสยภาเวน
ปริสุทฺธตฺตา อนาสวฏฺเ. กิเลสกนฺตารสํสารกนฺตาราติกฺกมเนน ตรณฏฺโ.
สงฺขารนิมิตฺตาภาเวน อนิมิตฺตฏฺโ. ตณฺหาปณิธิอภาเวน อปฺปณิหิตฏฺโ. อตฺต-
สาราภาเวน สุญฺตฏฺโ. วิมุตฺติรเสน เอกรสตาย, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสตาย
วา เอกรสฏฺโ. สมถวิปสฺสนานํ อญฺมญฺ อนติวตฺตนฏฺโ. เตสํเยว ยุคนทฺธฏฺโ.
อริยมคฺคสฺส สงฺขารโต นิคฺคมเนน นิยฺยานฏฺโ. นิพฺพานสมฺปาปเนน เหตุฏฺโ.
นิพฺพานปจฺจกฺขกรเณน ทสฺสนฏฺโ. อธิปติภาเวน อธิปเตยฺยฏฺโติ.
     [๑๒] สมถาทีนิ จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานิ สมถวิปสฺสนาวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
อนิจฺจาทิวเสน อนุ อนุ ปสฺสนโต อนุปสฺสนฏฺโ. ยุคนทฺธสฺส สมถวิปสฺสนา-
ทฺวยสฺส เอกรสภาเวน อนติวตฺตนฏฺโติ สิกฺขาทีนิ นว วิสฺสชฺชนานิ อริย-
มคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน นิทฺทิฏฺานิ. สิกฺขิตพฺพตฺตา สิกฺขา. ตสฺสา
สมาทาตพฺพโต สมาทานฏฺโ. สีเล ปติฏฺาย กมฺมฏฺานวเสน คหิตสฺส
อารมฺมณสฺส ภาวนาปวตฺติฏฺานตฺตา โคจรฏฺโ. สมถกาเล วิปสฺสนากาเล วา
โกสชฺชวเสน ลีนสฺส จิตฺตสฺส ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน อุสฺสาปนฏฺโ
ปคฺคหฏฺโ. อุทฺธจฺจวเสน อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺค-
ภาวนาวเสน สนฺนิสีทาปนฏฺโ นิคฺคหฏฺโ. อุโภ วิสุทฺธานนฺติ อุภโต
วิสุทฺธานํ. ลีนุทฺธตปกฺขโต นิวาเรตฺวา วิสุทฺธานํ จิตฺตานนฺติ อตฺโถ. มชฺฌิมภาเว
ิตานํ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานานํ จิตฺตานํ วเสน พหุวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อุสฺสาหนสนฺนิสีทาปเนสุ สพฺยาปาราภาโว อชฺฌุเปกฺขนฏฺโ. สมปฺปวตฺตสฺส
จิตฺตสฺส วเสน ภาวนา วิเสสาธิคมฏฺโ. อริยมคฺคปาตุภาววเสน อุตฺตริ-
ปฏิเวธฏฺโ. อริยมคฺคสิทฺธจตุสจฺจปฏิเวธวเสน สจฺจาภิสมยฏฺโ. ผลสมาปตฺติวเสน
นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺโ. สา หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ นิโรธสงฺขาเต นิพฺพาเน ปติฏฺาเปติ.
     สทฺธินฺทฺริยาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ อินฺทฺริยฏฺวเสน วุตฺตานิ.
อธิโมกฺขฏฺโติ อธิมุจฺจนฏฺโ. อุปฏฺานฏฺโติ อารมฺมณํ อุเปจฺจ ปติฏฺานฏฺโ.
ทสฺสนฏฺโติ สภาวเปกฺขนฏฺโ. สทฺธาพลาทีนิ ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ พลฏฺวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาว พลนฺติ สทฺธาพลํ. อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิเยน.
อสฺสทฺธิยนฺติ จ สทฺธาปฏิปกฺขภูโต จิตฺตุปฺปาโท. อกมฺปิยฏฺโติ อกมฺปิตพฺพฏฺโ,
กมฺเปตุํ น สกฺกาติ อตฺโถ. โกสชฺเชติ กุสีตภาวสงฺขาเตน ถินมิทฺเธน.
ปมาเทติ สติปฏิปกฺเขน จิตฺตุปฺปาเทน. อุทฺธจฺเจติ อวูปสมสงฺขาเตน อุทฺธจฺเจน.
อวิชฺชายาติ โมเหน. สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีนิ สตฺต วิสฺสชฺชนานิ โพชฺฌงฺควเสน
นิทฺทิฏฺานิ. พุชฺฌนกสฺส องฺโค โพชฺฌงฺโค. ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค
สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ธมฺเม วิจินาตีติ
ธมฺมวิจโย. ปญฺาเยตํ นามํ. ปวิจยฏฺโติ วิจารฏฺโ. ปีนยตีติ ปีติ. ผรณฏฺโติ
วิสฺสรณฏฺโ. ปสฺสมฺภนํ ปสฺสทฺธิ. อุปสมฏฺโติ นิทฺทรถฏฺโ. อุปปตฺติโต
อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ เปกฺขติ อปกฺขปติตาว หุตฺวา เปกฺขตีติ อตฺโถ. สา อิธ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา, โพชฺฌงฺคุเปกฺขาติปิ ตสฺสา นามํ. สมวาหิตลกฺขณตฺตา
ปฏิสงฺขานฏฺโ.
     สมฺมาทิฏฺาทีนิ อฏฺ วิสฺสชฺชนานิ มคฺควเสน นิทฺทิฏฺานิ. สมฺมา ปสฺสติ,
สมฺมา วา ตาย ปสฺสนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา ทิฏฺีติ สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺสา
สมฺมาทิฏฺิยา. สมฺมา สงฺกปฺเปติ, สมฺมา วา เตน สงฺกปฺเปนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร
วา สงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. อภิโรปนฏฺโติ จิตฺตสฺส อารมฺมณาโรปนฏฺโ.
อารมฺมณาภินิโรปนฏฺโติปิ ปาโ. สมฺมา วทติ, สมฺมา วา ตาย วทนฺติ, ปสตฺถา
วา สุนฺทรา วา วาจาติ สมฺมาวาจา. มิจฺฉาวาจาวิรติยา เอตํ นามํ. ปริคฺคหฏฺโติ
จตุพฺพิธวจีสํวรปริคฺคหฏฺโ. สมฺมา กโรติ, สมฺมา วา เตน กโรนฺติ, ปสตฺถํ สุนฺทรํ
วา กมฺมนฺติ สมฺมากมฺมํ, สมฺมากมฺมเมว สมฺมากมฺมนฺโต. มิจฺฉากมฺมนฺตวิรติยา
เอตํ นามํ. สมุฏฺานฏฺโติ ติวิธกายสํวรสมุฏฺานฏฺโ. สมฺมาอาชีโวติ สมฺมา
อาชีวติ, สมฺมา วา เตน อาชีวนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา อาชีโวติ สมฺมาอาชีโว.
มิจฺฉาชีววิรติยา เอตํ นามํ. โวทานฏฺโติ ปริสุทฺธฏฺโ. สมฺมา วายมติ, สมฺมา
วา เตน วายมนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา วายาโมติ สมฺมาวายาโม. สมฺมา
สรติ, สมฺมา วา ตาย สรนฺติ, ปสตฺถา สุนฺทรา วา สตีติ สมฺมาสติ. สมฺมา
สมาธิยติ, สมฺมา วา เตน สมาธิยนฺติ, ปสตฺโถ สุนฺทโร วา สมาธีติ สมฺมาสมาธิ.
     [๑๓] อินฺทฺริยาทีนิ ทส วิสฺสชฺชนานิ ราสิกตฺวา อนุปุพฺพปฏิปาฏิวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. อธิปเตยฺยฏฺโติ อินฺทฏฺกรณวเสน อธิปติอตฺโถ. อกมฺปิยฏฺโติ
ปฏิปกฺเขหิ กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺโ. นิยฺยานฏฺโติ โลกิยโลกุตฺตรานมฺปิ
ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ. เหตุฏฺโติ มิจฺฉาทิฏฺาทีนํ ปหานาย สมฺมาทิฏฺาทโย
เหตูติ วา สพฺเพปิ สมฺมาทิฏฺาทโย นิพฺพานสมฺปาปกเหตูติ วา เหตุฏฺโ.
สติปฏฺาเนสุ อารมฺมเณสุ โอกฺขนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺานโต อุปฏฺานํ,
สติเยว อุปฏฺานํ สติปฏฺานํ. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภทุกฺขา-
นิจฺจานตฺตาการคหณวเสน สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต
จตุธา เภโท โหติ. เอตานิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน
เอกาเยว สติ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. สมฺมปฺปธาเนสุ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ,
โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ
วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต ปธานํ จ หิตสุขนิปฺผาทกตฺเตน เสฏฺภาวาวหนโต
ปธานภาวกรณโต วา สมฺมปฺปธานํ. วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ
อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ อกุสลกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทิติกิจฺจสาธน-
วเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา เภโท โหติ. เอตานิปิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ
ลพฺภนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เอกเมว วีริยํ จตฺตาริ นามานิ ลภติ. ปทหนฏฺโติ
อุสฺสาหนฏฺโ. ปธานฏฺโติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ.
     อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก อิชฺฌตีติ อิทฺธิ,
สมิชฺฌติ นิปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา
โหนฺตีติ อิทฺธิ ปเมนตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ.
ทุติเยนตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. ปาโทติ ปติฏฺา, อธิคมุปาโยติ
อตฺโถ. เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริ วิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา
ปาโทติ วุจฺจติ. เอเต ฉนฺทาทโย ปุพฺพภาเค. อธิปติวเสน นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ,
มคฺคกฺขเณ ปน สเหว ลพฺภนฺติ. อิชฺฌนฏฺโติ นิปฺผชฺชนฏฺโ ปติฏฺานฏฺโ.
สจฺจานนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. ตถฏฺโติ ยถาสภาวฏฺโ.  อิมานิ อฏฺ
วิสฺสชฺชนานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ. ปโยคานนฺติ ๑- จตุนฺนํ อริยมคฺคปโยคานํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโติ จตุนฺนํ อริยผลานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโ. มคฺคปโยโค หิ ผลกฺขเณ
ปฏิปฺปสฺสทฺโธ โหติ นิฏฺิตกิจฺจตฺตา. มคฺคปโยคานํ ผโลทเยน ปฏิปฺปสฺสทฺธภาโว
วา. ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโติ อริยผลานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปจฺจกฺขกรณฏฺโ.
อารมฺมณสจฺฉิกิริยา วุตฺตา โหติ, ผลกฺขเณ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา วา. วิตกฺกาทีนิ
ปญฺจ วิสฺสชฺชนานิ ฌานงฺควเสน นิทฺทิฏฺานิ. วิตกฺกนํ วิตกฺโก, อูหณนฺติ วุตฺตํ
โหติ. วิจรณํ วิจาโร, อนุสญฺจรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปวิจารฏฺโติ อนุมชฺชนฏฺโ.
อภิสนฺทนฏฺโติ เตมนฏฺโ สมาธิวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โยคานนฺติ, ปาฬิยํ ปน "มคฺคานนฺ"ติ ทิสฺสติ
     อาวชฺชนาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ ปกิณฺณกวเสน นิทฺทิฏฺานิ. ปญฺจทฺวาร-
มโนทฺวาเรสุ ภวงฺคารมฺมณโต อญฺารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ นเมนฺตานํ ทฺวินฺนํ
จิตฺตานํ อาวชฺชนฏฺโ. วิญฺาณสฺส วิชานนฏฺโ. ปญฺาย ปชานนฏฺโ. สญฺาย
สญฺชานนฏฺโ. สมาธิสฺส เอโกทฏฺโ. ทุติยชฺฌานสฺมึ หิ สมาธิ เอโก อุเทตีติ เอโก-
ทีติ วุจฺจติ. วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารุฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโ หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ
อตฺโถ. เสฏฺโปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติ. วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย
หุตฺวา อุเทตีติปิ วฏฺฏติ. สพฺโพปิ วา กุสลสมาธิ นีวรณาทีนํ อุทฺธจฺจสฺเสว วา
ปฏิปกฺขตฺตา เตหิ อนชฺฌารุโฬฺหติ อคฺโค หุตฺวา อุเทตีติ วา เตหิ วิรหิโตติ
อสหาโย หุตฺวา อุเทตีติ วา เอโกทีติ วา ยุชฺชติ. อภิญฺาย าตฏฺโติ
าตปริญฺาย สภาวชานนฏฺโ. ปริญฺาย ตีรณฏฺโติ ตีรณปริญฺาย
อนิจฺจาทิโต อุปปริกฺขณฏฺโ. ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโติ ปหานปริญฺาย
ปฏิปกฺขปชหนฏฺโ. สมปฺปวตฺตาย ภาวนาย เอกรสฏฺโ. ผสฺสนฏฺโติ ผุสนฏฺโ
วินฺทนฏฺโ. ปีฬาภารวหนาทินา ขนฺธฏฺโ. สุญฺาทินา ธาตุฏฺโ สกสก-
มริยาทายตนาทินา อายตนฏฺโ. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตวเสน สงฺขตฏฺโ.
ตพฺพิปรีเตน อสงฺขตฏฺโ.
     [๑๔] จิตฺตฏฺาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ จิตฺตสมฺพนฺเธน นิทฺทิฏฺานิ.
จิตฺตฏฺโติ เอตฺถ อารมฺมณํ จินฺเตตีติ จิตฺตํ, วิชานาตีติ อตฺโถ. ยํ ปเนตฺถ ชวนํ
โหติ, ตํ ชวนวีถิวเสน อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติปิ จิตฺตํ, ยํ วิปากํ โหติ, ตํ
กมฺมกิเลเสหิ จิตนฺติปิ จิตฺตํ, สพฺพมฺปิ ยถานุรูปํ จิตฺตตาย จิตฺตํ, จิตฺตกรณตาย
จิตฺตํ, ยํ วฏฺฏสฺส ปจฺจโย โหติ, ตํ สํสารทุกฺขํ จิโนตีติปิ จิตฺตํ. เอวํ
อารมฺมเณ จิตฺตตาทิโต จิตฺตฏฺโ. จิตฺตุปฺปาทเน ผลุปฺปาทเน วา นาสฺส อนฺตรมตฺถีติ
อนนฺตรํ อนนฺตรสฺส ภาโว อานนฺตริยํ, จิตฺตสฺส อานนฺตริยํ จิตฺตานนฺตริยํ, โส
จิตฺตานนฺตริยฏฺโ, อรหโต จุติจิตฺตํ วชฺเชตฺวา ยสฺส กสฺสจิ สมนนฺตรนิรุทฺธสฺส
จิตฺตสฺส อนนฺตรจิตฺตุปฺปาทเน สมตฺถภาโว มคฺคจิตฺตสฺส อนนฺตรํ ผลุปฺปาทเน
สมตฺถภาโวติ อธิปฺปาโย. จิตฺตสฺส วุฏฺานฏฺโติ โคตฺรภุจิตฺตสฺส นิมิตฺตโต,
มคฺคจิตฺตสฺส นิมิตฺตปวตฺตโต ๑- วุฏฺานฏฺโ. จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโติ ตสฺเสว
จิตฺตทฺวยสฺส ยถาวุตฺตโต วุฏฺิตสฺส นิพฺพาเน วิวฏฺฏนฏฺโ. จิตฺตสฺส
เหตุฏฺโติ  จิตฺตสฺส เหตุปจฺจยภูตานํ นวนฺนํ เหตูนํ เหตุฏฺโ. จิตฺตสฺส
ปจฺจยฏฺโติ จิตฺตสฺส วตฺถารมฺมณาทีนํ อเนเกสํ ปจฺจยานํ ปจฺจยฏฺโ. จิตฺตสฺส
วตฺถุฏฺโติ จิตฺตสฺส วตฺถุภูตานํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายหทยวตฺถูนํ วตฺถุฏฺโ.
จิตฺตสฺส ภูมฏฺโติ จิตฺตสฺส อุปฺปตฺติเทสวเสน กามาวจราทิภูมิอตฺโถ. จิตฺตสฺส
อารมฺมณฏฺโติ รูปาทิอารมฺมณฏฺโ. ปริจิตสฺสารมฺมณสฺส สญฺจรณฏฺานฏฺเน
โคจรฏฺโ. อุปริ วุตฺตวิญฺาณจริยาวเสน จริยฏฺโ. อถ วา ปโยคสมุทาจารฏฺโ
จริยฏฺโ. จิตฺตสฺส คมนาภาเวปิ ทูรสนฺติการมฺมณคฺคหณวเสน คตฏฺโ.
อภินีหารฏฺโติ คหิตารมฺมณโต อญฺารมฺมณมนสิการตฺถํ จิตฺตสฺส อภินีหรณฏฺโ.
จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโติ มคฺคจิตฺตสฺส วฏฺฏโต นิยฺยานฏฺโ. "เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส
กามจฺฉนฺทโท จิตฺตํ นิสฺสฏํ โหตี"ติอาทินา ๒- นเยน จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโ.
     [๑๕] เอกตฺตาทีนิ ทฺวาจตฺตาฬีส วิสฺสชฺชนานิ เอกตฺตสมฺพนฺเธน
นิทฺทิฏฺานิ. เอกตฺเตติ เอการมฺมเณกตฺเต, เอการมฺมเณติ อตฺโถ. ปมชฺฌานวเสน
ปกฺขนฺทนฏฺโ. ทุติยชฺฌานวเสน ปสีทนฏฺโ. ตติยชฺฌานวเสน สนฺติฏฺนฏฺโ.
จตุตฺถชฺฌานวเสน มุจฺจนฏฺโ. ปจฺจเวกฺขณวเสน เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนฏฺโ.
ยานีกตตฺถาทโย ปญฺจ สมาธิสฺส วสีภาววิเสสา. ยานีกตฏฺโติ ยุตฺตยานสทิสกตฏฺโ.
วตฺถุกตฏฺโติ ปติฏฺฏฺเน วตฺถุ วิย กตฏฺโ. อนุฏฺิตฏฺโติ ปจฺจุปติฏฺิตฏฺโ.
ปริจิตฏฺโติ สมนฺตโต จิตฏฺโ. สุสมารทฺธฏฺโติ สุฏฺุ สมารทฺธฏฺโ, สุกตฏฺโติ
อตฺโถ. อาวชฺชนสมาปชฺชนอธิฏฺานวุฏฺานปจฺจเวกฺขณวสิตาวเสน วา ปฏิปาฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิมิตฺตปวตฺติโต ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๔,๑๙๑/๒๘,๒๒๓
ปญฺจ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. กสิณาทิอารมฺมณภาวนาย สิขาปฺปตฺตกาเล จิตฺต-
เจตสิกานํ ปริคฺคหปริวารปริปูรฏฺโ. เตสํเยว สมฺมา สมาหิตตฺตา เอการมฺมเณ
สโมสรเณน สโมธานฏฺโ. เตสํเยว พลปฺปตฺติยา อารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ปติฏฺาน-
วเสน อธิฏฺานฏฺโ. สมถสฺส วิปสฺสนาย วา อาทิโต, อาทเรน วา เสวนวเสน
อาเสวนฏฺโ. วฑฺฒนวเสน ภาวนฏฺโ. ปุนปฺปุนํ กรณวเสน พหุลีกมฺมฏฺโ.
พหุลีกตสฺส สุฏฺุ สมุฏฺิตวเสน สุสมุคฺคตฏฺโ. สุสมุคฺคตสฺส ปจฺจนีเกหิ สุฏฺุ
วิมุตฺติวเสน อารมฺมเณ จ สุฏฺุ อธิมุตฺติวเสน สุวิมุตฺตฏฺโ.
     พุชฺฌนฏฺาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ โพชฺฌงฺควเสน วุตฺตานิ. โสตาปตฺติมคฺค-
โพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺโ. สกทาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโ.
อนาคามิมคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโ. อรหตฺตมคฺคโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโ.
วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคานํ วา พุชฺฌนฏฺโ. ทสฺสนมคฺคโพชฺฌงฺคานํ อนุพุชฺฌนฏฺโ.
ภาวนามคฺคโพชฺฌงฺคานํ ปฏิพุชฺฌนฏฺโ. ผลโพชฺฌงฺคานํ สมฺพุชฺฌนฏฺโ. ยถา-
วุตฺตนเยเนว โพชฺฌงฺคานํ ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส โพธนาทิกรเณน โพธนฏฺาทโย
จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพา. ยถาวุตฺตานํเยว โพชฺฌงฺคานํ พุชฺฌนฏฺเน "โพโธ"ติ
ลทฺธนามสฺส ปุคฺคลสฺส ปกฺเข ภวตฺตา โพธิปกฺขิยา นาม. เตสํ ยถาวุตฺตานํเยว
โพธิปกฺขิยฏฺาทโย จตฺตาโร อตฺถา เวทิตพฺพา. วิปสฺสนาปญฺาวเสน โชตนฏฺโ.
กมโต จตุมคฺคปญฺาวเสน อุชฺโชตนานุชฺโชตนปฏิชฺโชตนสญฺโชตนฏฺโ. กมโต
จตุมคฺคปญฺาวเสน วา โชตนฏฺาทโย, ผลปญฺาวเสน สญฺโชตนฏฺโ เวทิตพฺโพ.
     [๑๖] ปตาปนฏฺาทีนิ ๑- อฏฺารส วิสฺสชฺชนานิ อริยมคฺควเสน นิทฺทิฏฺานิ.
อริยมคฺโค หิ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ปตาเปติ ปภาเวติ วิโรจาเปตีติ ปตาโน, ตสฺส
ปตาปนฏฺโ. ตสฺเสว อติปภสฺสรภาเวน สยํ วิโรจนฏฺโ. กิเลสานํ วิโสสเนน
สนฺตาปนฏฺโ. อมลนิพฺพานารมฺมณตฺตา อมลฏฺโ. สมฺปยุตฺตมลาภาเวน วิมลฏฺโ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปกาสนฏฺาทีนิ
อารมฺมณกรณมลาภาเวน นิมฺมลฏฺโ. อถ วา โสตาปตฺติมคฺคสฺส อมลฏฺโ.
สกทาคามิอนาคามิมคฺคานํ วิมลฏฺโ. อรหตฺตมคฺคสฺส นิมฺมลฏฺโ. อถ วา
สาวกมคฺคสฺส อมลฏฺโ. ปจฺเจกพุทฺธมคฺคสฺส วิมลฏฺโ. สมฺมาสมฺพุทฺธมคฺคสฺส
นิมฺมลฏฺโ. กิเลสวิสมาภาเวน สมฏฺโ. "สมฺมา มานาภิสมยา"ติอาทีสุ ๑- วิย
กิเลสปฺปหานฏฺเน สมยฏฺโ. วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณสงฺขาเตสุ
ปญฺจสุ วิเวเกสุ สมุจฺเฉทวิเวกตฺตา วิเวกฏฺโ, วินาภาวฏฺโ. นิสฺสรณวิเวเก
นิพฺพาเน จรณโต วิเวกจริยฏฺโ. ปญฺจสุ วิราเคสุ สมุจฺเฉทวิราคตฺตา วิราคฏฺโ,
วิรชฺชนฏฺโ. นิสฺสรณวิราเค นิพฺพาเน จรณโต วิราคจริยฏฺโ. ปญฺจสุ
นิโรเธสุ สมุจฺเฉทนิโรธตฺตา นิโรธฏฺโ. ทุกฺขนิโรเธ นิพฺพาเน จรณโต
นิโรธจริยฏฺโ. ปริจฺจาคปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺตา โวสฺสคฺคฏฺโ. อริยมคฺโค หิ
สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานโต ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพาน-
ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ. วิปสฺสนา ปน ตทงฺควเสน กิเลสปฺ-
ปหานโต ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค, ตนฺนินฺนภาเวน นิพฺพานปกฺขนฺทนโต ปกฺขนฺทน-
โวสฺสคฺโค, น โส อิธ อธิปฺเปโต. โวสฺสคฺคภาเวน จรณโต โวสฺสคฺคจริยฏฺโ.
ปญฺจสุ วิมุตฺตีสุ สมุจฺเฉทวิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺโ. นิสฺสรณวิมุตฺติยํ จรณโต
วิมุตฺติจริยฏฺโ.
     ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสงฺขาเตสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ เอเกกอิทฺธิปาทวเสน ทส ทส
กตฺวา จตุริทฺธิปาทวเสน ฉนฺทฏฺาทีนิ จตฺตาฬีส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺานิ.
กตฺตุกมฺมยตฏฺโ ฉนฺทฏฺโ. ฉนฺทํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโ.
สหชาตานํ ปติฏฺาภาเวน ปาทฏฺโ. ปทฏฺโติ วา ปาโ. อิทฺธิปาทตฺตา อธิปติ-
ภาวเน ปธานฏฺโ. ปโยคกาเล อิชฺฌนฏฺโ. สทฺธาสมฺปโยเคน อธิโมกฺขฏฺโ.
วีริยสมฺปโยเคน ปคฺคหฏฺโ. สติสมฺปโยเคน อุปฏฺานฏฺโ. สมาธิสมฺปโยเคน
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖, องฺ.ติก. ๒๐/๓๓, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๐๐/๒๗๔ (สฺยา)
อวิกฺเขปฏฺโ. ปญฺาสมฺปโยเคน ทสฺสนฏฺโ. ปคฺคหฏฺโ วีริยฏฺโ. วีริยํ สีสํ
กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโ. สยํ วีริยตฺตา ปคฺคหฏฺโ. จินฺตนฏฺาทิโก
จิตฺตฏฺโ. จิตฺตํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโ. อุปปริกฺขนฏฺโ วีมํสฏฺโ.
วีมํสํ สีสํ กตฺวา ภาวนารมฺภกาเล มูลฏฺโ. สยํ วีมํสตฺตา ทสฺสนฏฺโ.
     [๑๗] ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโติอาทีนิ โสฬส วิสฺสชฺชนานิ สจฺจานํ ตถลกฺขณ-
วเสน นิทฺทิฏฺานิ. ทุกฺขทสฺสเนเนว ปีฬนฏฺโ. ทุกฺขายูหนสมุทยทสฺสเนน
สงฺขตฏฺโ. สพฺพกิเลสสนฺตาปหรสุสีตลมคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโ. อวิปริณามธมฺม-
นิโรธทสฺสเนน วิปริณามฏฺโ. สมุทยทสฺสเนเนว อายูหนฏฺโ. สมุทยายูหิต-
ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโ. วิสญฺโคภูตนิโรธทสฺสเนน สญฺโคฏฺโ. นิยฺยานภูต-
มคฺคทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโ. นิโรธทสฺสเนเนว นิสฺสรณฏฺโ. อวิเวกภูตสมุทย-
ทสฺสเนน วิเวกฏฺโ. สงฺขตภูตมคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโ. วิสภูตทสฺสเนน อมตฏฺโ.
มคฺคทสฺสเนน นิยฺยานฏฺโ. นิพฺพานปตฺติยา อเหตุภูตสมุทยทสฺสเนน เหตุฏฺโ.
สุทุทฺทสนิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโ. กปณชนสทิสทุกฺขทสฺสเนน อุฬารกุสลสทิโส
อาธิปเตยฺยฏฺโ ปาตุภวตีติ. เอวํ ตํตํสจฺจทสฺสเนน ตทญฺสจฺจทสฺสเนน จ เอเกกสฺส
สจฺจสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร ลกฺขณฏฺา วุตฺตา.
     ตถฏฺาทีนิ ทฺวาทส วิสฺสชฺชนานิ สพฺพธมฺมสงฺคาหกทฺวาทสปทวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. ตถฏฺโติ ยถาสภาวฏฺโ. อนตฺตฏฺโติ อตฺตวิรหิตฏฺโ. สจฺจฏฺโติ
อวิสํวาทนฏฺโ. ปฏิเวธฏฺโติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺโ. อภิชานนฏฺโติ อภิชาติตพฺพฏฺโ.
ปริชานนฏฺโติ าตตีรณปริญฺาย ปริชานิตพฺพฏฺโ. ธมฺมฏฺโติ สภาว-
ธารณาทิอตฺโถ. ธาตุฏฺโติ สุญฺาทิอตฺโถ. าตฏฺโติ ชานิตุํ สกฺกุเณยฺยฏฺโ.
สจฺฉิกิริยฏฺโติ สจฺฉิกาตพฺพฏฺโ. ผสฺสนฏฺโติ าเณน ผุสิตพฺพฏฺโ.
อภิสมยฏฺโติ ปจฺจเวกฺขณาเณน อภิสมฺมาคนฺตพฺพฏฺโ, าเณน ปฏิลภิตพฺพฏฺโ
วา. ปฏิลาโภปิ หิ "อตฺถาภิสมยา ธีโร"ติอาทีสุ ๑- วิย อภิสมโยติ วุจฺตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๖
     [๑๘] เนกฺขมฺมาทีนิ สตฺต วิสฺสชฺชนานิ อุปจารชฺฌานวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
เนกฺขมฺมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข อโลโภ. อาโลกสญฺาติ ถินมิทฺธสฺส ปฏิปกฺเข
อาโลกนิมิตฺเต สญฺา. อวิกฺเขโปติ อุทฺธจฺจสฺส ปฏิปกฺโข สมาธิ. ธมฺมววตฺถานนฺติ
วิจิกิจฺฉาย ปฏิปกฺขํ าณํ. าณนฺติ อวิชฺชาย ปฏิปกฺขํ าณํ. ปาโมชฺชนฺติ
อรติปฏิปกฺขา ปีติ. ปมชฺฌานาทีนิ อฏฺ วิสฺสชฺชนานิ รูปารูปสมาปตฺติวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. เหฏฺา ปน รูปสมาปตฺติอนนฺตรํ รูปชฺฌานสมฺพนฺเธน จตฺตาโร
พฺรหฺมวิหารา นิทฺทิฏฺา.
     อนิจฺจานุปสฺสนาทีนิ โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปุพฺพภาเค อฏฺารสมหาวิปสฺสนาวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. เหฏฺา ปน รูปาทีหิ โยชนูปคา สตฺต อนุปสฺสนา เอว วุตฺตา,
อิธ ปน สพฺพาปิ วุตฺตา. กลาปสมฺมสนอุทยพฺพยานุปสฺสนา กสฺมา น วุตฺตาติ
เจ? ตาสํ ทฺวินฺนํ วเสน อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สิชฺฌนโต อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา
เทฺวปิ วุตฺตาว โหนฺติ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ วา วินา ตาสํ ทฺวินฺนํ อปฺปวตฺติโต
อิมาสุ วุตฺตาสุ ตา เทฺวปิ วุตฺตาว โหนฺติ. ขยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ
รูปกฺขนฺธาทีนํ ภงฺคทสฺสนาณญฺจ ตํตํขนฺธภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตทารมฺมณ-
จิตฺตเจตสิกภงฺคทสฺสนาณญฺจ. วยานุปสฺสนาติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ
ภงฺคทสฺสนานนฺตรํ ตททฺวเยเนว อตีตานาคตขนฺธานํ ภงฺคทสฺสนาณํ.
วิปริณามานุปสฺสนาติ ตสฺมึ ภงฺคสงฺขาเต นิโรเธ อธิมุตฺตตฺตา อถ สพฺเพปิ อตีตา
นาคตปจฺจุปฺปนฺนา ขนฺธา วิปริณามวนฺโตติ สพฺเพสํ วิปริณามทสฺสนาณํ.
อนิมิตฺตานุปสฺสนาติ เอวํ สพฺพสงฺขารานํ วิปริณามํ ทิสฺวา อนิจฺจโต วิปสฺสนฺตสฺส
อนิจฺจานุปสฺสนาว นิจฺจนิมิตฺตปชหนวเสน นิจฺจนิมิตฺตาภาวา อนิมิตฺตานุปสฺสนา
นาม โหติ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา
ทุกฺขานุปสฺสนาว สุขปตฺถนาปชหนวเสน ปณิธิอภาวา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา นาม
โหติ. สุญฺตานุปสฺสนาติ ทุกฺขานุปสฺสนานนฺตรํ ปวตฺตา อนตฺตานุปสฺสนาว
อตฺตาภินิเวสปฺปชหนวเสน อตฺตสุญฺตาทสฺสนโต สุญฺตานุปสฺสนา นาม โหติ.
อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาติ เอวํ สงฺขารานํ ภงฺคํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา อนิจฺจาทิโต
วิปสฺสนฺตสฺส สงฺขาราว ภิชฺชนฺติ, สงฺขารานํ มรณํ น อญฺโ โกจิ อตฺถีติ
ภงฺควเสน สุญฺตํ คเหตฺวา ปวตฺตา วิปสฺสนา. สา หิ อธิปญฺา จ ธมฺเมสุ
จ วิปสฺสนาติ กตฺวา อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ภงฺคํ
ทิสฺวา ทิสฺวา "สภยา สงฺขารา"ติ ปวตฺตํ ภยตุปฏฺานาณํ. อาทีนวานุปสฺสนาติ
ภยตุปฏฺานวเสน อุปฺปนฺนํ สพฺพภวาทีสุ อาทีนวทสฺสนาณํ. "ยา จ ภยตุปฏฺาเน
ปญฺา ยญฺจ อาทีนเว าณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว
นานนฺ"ติ ๑- วจนโต ภยตุปฏฺานาทีนวานุปสฺสนาสุ วุตฺตาสุ นิพฺพิทานุปสฺสนา อิธาปิ
วุตฺตาว โหติ. อาทิโต จตุตฺถํ กตฺวา วุตฺตตฺตา ปน อิธ น วุตฺตา.
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาติ มุญฺจิตุกมฺยตาาณวเสน อุปฺปนฺนํ มุญฺจนสฺส อุปายกรณํ
ปฏิสงฺขานุปสฺสนาสญฺิตํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตานุปสฺสนาาณํ. "ยา จ มุญฺจิตุกมฺยตา
ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว
นานนฺ"ติ ๑- วจนโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย วุตฺตาย มุญฺจิตุกมฺยตาสงฺขารุเปกฺขาาณานิ
วุตฺตาเนว โหนฺติ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อนุโลมาณวเสน อุปฺปนฺนํ โคตฺรภุาณํ.
อนุโลมาเณน โคตฺรภุาณสฺส สิชฺฌนโต โคตฺรภุาเณ วุตฺเต อนุโลมาณํ
วุตฺตเมว โหติ. เอวํ หิ อฏฺารสนฺนํ มหาวิปสฺสนานํ ปฏิปาฏิ วุจฺจมานา ปาฬิยา
สเมติ. วุตฺตํ หิ อินฺทฺริยกถาย:-
          "ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปมชฺฌานวเสน ปญฺจินฺทฺริยานิ
      นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปเม ฌาเน ปญฺจหินฺทฺริเยหิ ทุติยชฺฌานวเสน
      ปญฺจอินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺตีติ ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๒๗/๒๘๑     ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๙๑/๒๒๓
อาทินา นเยน ยาว อรหตฺตผลา อุตฺตรุตฺตริปฏิปาฏิยา อินฺทฺริยานิ วุตฺตานิ.
ตสฺมา อฏฺารส มหาวิปสฺสนา ยถาวุตฺตกฺกเมน ปาฬิยา ยุชฺชนฺติ.
วิสุทฺธิมคฺเค ปน:-
          "ขยานุปสฺสนาติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ เอวํ
      ขยํ ปสฺสโต าณํ. ๑- วิปริณามานุปสฺสนาติ รูปสตฺตกอรูปสตฺตกาทิวเสน
      ตํ ตํ ปริจฺเฉทํ อติกฺกมฺม อญฺถา ปวตฺติทสฺสนํ. อุปฺปนฺนสฺส วา
      ชราย มรเณน จ ทฺวีหากาเรหิ วิปริณามทสฺสนํ.
      ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห"ติ
วุตฺตํ. ตํ ตาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ
สงฺขารุเปกฺขา เจว อนุโลมํ จาติ วุตฺตํ. ตํ จ ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ.
จริยากถายํ หิ:-
          "อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺาณจริยา.
      อนิจฺจานุปสฺสนา าณจริยา ฯเปฯ ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย
      อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิญฺาณจริยา. ปฏิสงฺขานุปสฺสนา าณจริยา"ติ ๒-
ยสฺส ยสฺส าณสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ ลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส วิสุํ วิสุํ อาวชฺชนํ
วุตฺตํ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปน อาวชฺชนํ อวตฺตาว "วิวฏฺฏนานุปสฺสนา
าณจริยา"ติ วุตฺตํ. ยทิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมาณานิ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา นาม สิยุํ,
ตทาวชฺชนสมฺภวา ตทตฺถาย จ อาวชฺชนํ วเทยฺย, น จ ตทตฺถาย อาวชฺชนํ วุตฺตํ.
โคตฺรภุาณสฺส ปน วิสุํ อาวชฺชนํ นตฺถิ อนุโลมาวชฺชนวีถิยํเยว อุปฺปตฺติโต.
ตสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนสฺส อวุตฺตตฺตา โคตฺรภุาณเมว
วิวฏฺฏนานุปสฺสนา"ติ ยุชฺชติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๓๕๑ (สฺยา) ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๑/๘๖
     [๑๙] โสตาปตฺติมคฺคาทีนิ อฏฺ วิสฺสชฺชนานิ โลกุตฺตรมคฺคผลวเสน
นิทฺทิฏฺานิ. มคฺคโสตสฺส ๑- อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติ เอว มคฺโค
โสตาปตฺติมคฺโค. โสตาปตฺติยา ผลํ โสตาปตฺติผลํ, สมาปชฺชียตีติ สมาปตฺติ,
โสตาปตฺติผลเมว สมาปตฺติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ. ปฏิสนฺธิวเสน สกึเยว อิมํ โลกํ
อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโค. สกทาคามิสฺส ผลํ
สกทาคามิผลํ. ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ น อาคจฺฉตีติ อานาคามี, ตสฺส มคฺโค
อนาคามิมคฺโค. อนาคามิสฺส ผลํ อนาคามิผลํ. กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ
หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํ. กึ ตํ? อรหตฺตผลํ. อรหตฺตาย มคฺโค
อรหตฺตมคฺโค. อรหตฺตเมว ผลํ อรหตฺตผลํ.
     "อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยนฺ"ติอาทีนิ "ตถฏฺเน สจฺจา"ติ ปริยนฺตานิ
เตตฺตึส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺานิ. เหฏฺา "สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโ"ติ-
อาทีหิ เตตฺตึสาย วิสฺสชฺชเนหิ สมานานิ. เกวลํ หิ ตตฺถ ธมฺเมหิ อตฺถา นิทฺทิฏฺา,
อิธ อตฺเถหิ ธมฺมา นิทฺทิฏฺาติ อยํ วิเสโส. "อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ"ติอาทีนญฺจ
จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ เหฏฺา "สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโ"ติอาทีนํ จตุนฺนํ วิสฺสชฺชนานํ
วิเสโส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
    สํวรฏฺเนาติอาทีนิ อฏฺ วิสฺสชฺชนานิ สีลาทิพลปริโยสานธมฺมวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
สีลวิสุทฺธีติ สุปริสุทฺธปาติโมกฺขสํวราทิจตุพฺพิธํ สีลํ ทุสฺสีลฺยมลวิโสธนโต.
จิตฺตวิสุทฺธีติ สอุปจารา อฏฺ สมาปตฺติโย. จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ วุตฺโต.
โส  จิตฺตมลวิโสธนโต จิตฺตวิสุทฺธิ. ทิฏฺิวิสุทฺธีติ นามรูปานํ ยถาสภาวทสฺสนํ
สตฺตทิฏฺิมลวิโสธนโต ทิฏฺิวิสุทฺธิ. มุตฺตฏฺเนาติ ตทงฺควเสน อุปกฺกิเลสโต
วิมุตฺตฏฺเน อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตฏฺเน. วิโมกฺโขติ ตทงฺควิโมกฺโข.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสตสฺส
ปฏิเวธนฏฺเน วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ ปุริมภวปฺปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา,
ทิพฺพจกฺขุาณํ สตฺตานํ จุตูปปาตปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา, อาสวานํ ขเย าณํ
สจฺจปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา. ปฏิเวธฏฺเนาติ ชานนฏฺเน. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺตีติ
ยํ ยํ ปริจฺจตฺตํ, ตโต ตโต วิมุตฺตตฺตา ผลวิมุตฺติ. สมุจฺเฉทฏฺเน
ขเย าณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนฏฺเน กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค าณํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณนฺติ มคฺคกิจฺจสงฺขาตํ ปโยคปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา
ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน
อริยผเล าณํ.
     [๒๐] ฉนฺโท มูลฏฺเนาติอาทีนิ นว วิสฺสชฺชนานิ อริมคฺคสฺส อาทิมชฺฌ-
ปริโยสานวเสน นิทฺทิฏฺานิ. ฉนฺโท มูลฏฺเนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ กตฺตุกมฺยตา
ฉนฺโท ปฏิปตฺติยา จ นิปฺผตฺติยา จ มูลตฺตา มูลฏฺเน. มนสิกาโร
สมุฏฺานฏฺเนาติ โยนิโสมนสิกาโร สพฺพกุสลธมฺเม สมุฏฺาเปตีติ สมุฏฺานฏฺเน.
ปสฺโส สโมธานฏฺเนาติ ยสฺมา วิเสเสน ตณฺหาย เวทนา ปธานการณํ, ตณฺหา
จ ปหียมานา วิเสเสน เวทนาย ปริญฺาตาย ปหียติ, ตสฺสา จ เวทนาย
ผสฺโสว ปธานการณํ, ตสฺมึ ปริญฺาเต เวทนา ปริญฺาตา โหติ, ตสฺมา สตฺตสุ
อภิญฺเยฺยวตฺถูสุ ผสฺโส ปมํ วุตฺโต. โส จ ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺส อตฺตโน
การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา "ติกสนฺนิปาตปจฺจุปฏฺาโน"ติ วุตฺตตฺตา สโมธานฏฺเน
อภิญฺเยฺโย. เกจิ ปน "าณผสฺโส ผสฺโส"ติ วทนฺติ.
      ยสฺมา ปน เวทนา จิตฺตเจตสิเก อตฺตโน วเน วตฺตาปยมานา ตตฺถ สโมสรติ
ปวิสติ, จิตฺตสนฺตานเมว วา ปวิสติ, ตสฺมา สโมสรณฏฺเน อภิญฺเยฺยาติ วุตฺตา.
เกจิ ปน "สพฺพานิปิ ปริญฺเยฺยานิ เวทนาสุ สโมสรนฺติ, เวทนาสุ ปริญฺาตาสุ
สพฺพํ ตณฺหาวตฺถุํ ปริญฺาตํ โหติ. ตํ กิสฺส เหตุ? เวทนา ปจฺจยา หิ สพฺพาปิ
ตณฺหา. ตสฺมา เวทนา สโมสรณฏฺเน อภิญฺเยฺยา"ติ วทนฺติ. ยสฺมา
สพฺพโคปานสีนํ อาพนฺธนโต กูฏาคารกณฺณิกา วิย จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนโต
สมาธิ กุสลานํ ธมฺมานํ ปมุโข โหติ เชฏฺโก, ตสฺมา สมาธิ ปมุขฏฺเนาติ
วุตฺตํ. ปามุขฏฺเนาติปิ ปาโ. ยสฺมา สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺตสฺส อารมฺมณูปฏฺานา-
ธิปติ โหติ สติ, สติยา อุปฏฺิเต อารมฺมเณ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สกํ กิจฺจํ
สาเธนฺติ, ตสฺมา สติ อาธิปเตยฺยฏฺเนาติ วุตฺตํ. ปญฺา ตทุตฺตรฏฺเนาติ
อริยมคฺคปญฺา เตสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุตฺตรฏฺเน เสฏฺฏฺเน อภิญฺเยฺยา. อถ
วา ตโต กิเลเสหิ, สํสารวฏฺฏโต วา อุตฺตรติ สมติกฺกมตีติ ตทุตฺตรา, ตสฺสา
อตฺโถ ตทุตฺตรฏฺโ. เตน ตทุตฺตรฏฺเน. ตตุตฺตรฏฺเนาติปิ ปาโ, ตโต
อุตฺตรฏฺเนาติ อตฺโถ. วิมุตฺติ สารฏฺเนาติ ผลวิมุตฺติ อปริหานิวเสน ถิรตฺตา
สาโร, ตํ อติกฺกมิตฺวา อญฺสฺส ปริเยสิตพฺพสฺส อภาวโตปิ สาโร. สา วิมุตฺติ
เตน สารฏฺเน อภิญฺเยฺยา. อมโตคธํ นิพฺพานนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ
มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํ, สจฺฉิกิริยาย สตฺตานํ ปติฏฺา
ภูตนฺติ โอคธํ, สํสารทุกฺขสนฺติภูตตฺตา นิพฺพุตนฺติ นิพฺพานํ, นตฺเถตฺถ
ตณฺหาสงขาตํ วานนฺติปิ นิพฺพานํ. ตํ สาสนสฺส นิฏฺาภูตตฺตา. ปริโยสานฏฺเน
อภิญฺเยฺยํ. เอวํ อิมสฺมึ อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส สตฺตสหสฺสานิ สตฺตสตานิ
จตฺตาลีสญฺจ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติ.
     อิทานิ เตสํ เอว นิทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ "เย เย ธมฺมา อภิญฺาตา เต
เต ธมฺมา าตา โหนฺตี"ติ นิคมนํ กโรติ, ตสฺส อภิมุขํ กตฺวา าตา โหนฺตีติ
อธิปฺปาโย. ตํ าตฏฺเน าณนฺติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ ธมฺมานํ ชานนฏฺเน
าณํ. ปชานนฏฺเน ปญฺาติ ปการโต ชานนฏฺเน ปญฺา. เตน วุจฺจตีติอาทิโต
ปุจฺฉิตปุจฺฉา นิคเมตฺวา ทสฺสิตา. เตน การเณน "อิเม ธมฺมา อภิญฺเยฺยาติ
โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปญฺา สุตมเย าณนฺ"ติ วุจฺจตีติ อตฺโถติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย
                    อภิญฺเยฺยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๐๓-๑๑๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=2304&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=2304&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=30
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=305
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=406
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=406
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31