ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                        ภาเวตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๕] ภาเวตพฺพนิทฺเทเส กายคตาสตีติ กายคตาสติ สุตฺตนฺเต ๑- วุตฺตา
อานาปานจตุอิริยาปถขุทฺทกอิริยาปถทฺวตฺตึสาการจตุธาตุนวสิวถิกาปฏิกูลววตฺถาปก-
มนสิการสมฺปยุตฺตา ยถานุรูปํ รูปชฺฌานสมฺปยุตฺตา จ สติ. สา หิ เตสุ กาเยสุ
คตา ปวตฺตาติ กายคตาติ วุจฺจติ. สาตสหคตาติ มธุรสุขเวทยิตสงฺขาเตน
สาเตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวคตา. ตพฺภาเว โวกิณฺเณ อารมฺมเณ นิสฺสเย สํสฏฺเฐ
ทิสฺสติ สหคตสทฺโท ปญฺจสุ อตฺเถสุ ชินวจเน. "ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา
นนฺทิราคสหคตา"ติ เอตฺถ ตพฺภาเว, นนฺทิราคภูตาติ ๒- อตฺโถ. "ยา ภิกฺขเว วีมํสา
โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา"ติ ๓- เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน
โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ ๔- อตฺโถ. "ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ
อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนนฺ"ติ เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถ.
"อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี"ติ ๕- เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺฐิกสญฺญา-
นิสฺสยํ อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถ. "อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ
โหติ
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๑๕๓/๑๓๗  อภิ.วิ. ๓๕/๒๐๓/๑๒๐
@ สํ.มหา. ๑๙/๘๓๒/๒๔๕   อภิ.ปุ. ๓๖/๓-๘/๑๑๘-๙   สํ.มหา. ๑๙/๒๓๙/๑๑๔
สหชาตํ สมฺปยุตฺตนฺ"ติ ๑- เอตฺถ สํสฏฺเฐ, สมฺมิสฺสนฺติ อตฺโถ. อิมสฺมิมฺปิ ปเท
สํสฏฺฐฏฺโฐ อธิปฺเปโต. สาตสํสฏฺฐา หิ สาตสหคตาติ วุตฺตา. สา หิ ฐเปตฺวา จตุตฺถชฺ-
ฌานํ เสเสสุ สาตสหคตา โหติ, สติปิ จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต เยภุยฺยวเสน สาตสหคตาติ
วุตฺตา, ปุริมชฺฌานมูลกตฺตา วา จตุตฺถชฺฌานสฺส สาตสหคตาย อุเปกฺขาสหคตาปิ
วุตฺตาว โหติ, อุเปกฺขาย ปน สนฺเต สุเข วุตฺตตฺตา ภควตา สาตสหคตาติ
จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตาปิ วุตฺตาว โหติ.
     สมโถ จ วิปสฺสนา จาติ กามจฺฉนฺทาทโย ปจฺจนีกธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ
สมโถ. สมาธิสฺเสตํ นามํ. อนิจฺจตาทิวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ธมฺเม วิปสฺสตีติ
วิปสฺสนา. ปญฺญาเยตํ นามํ. อิเม ปน เทฺว ทสุตฺตรปริยาเย ปุพฺพภาคาติ วุตฺตา,
สงฺคีติปริยาเย จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาติ. ตโย สมาธีติ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ
อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. สมฺปโยควเสน วตฺตมาเนน
สห วิตกฺเกน สวิตกฺโก, สห วิจาเรน สวิจาโร. โส ขณิกสมาธิ วิปสฺสนาสมาธิ
อุปจารสมาธิ ปฐมชฺฌานสมาธิ. นตฺถิ เอตสฺส วิตกฺโกติ อวิตกฺโก. วิตกฺกวิจาเรสุ
วิจาโร มตฺตา ปรมา ปมาณํ เอตสฺสาติ วิจารมตฺโต, วิจารโต อุตฺตริ วิตกฺเกน
สมฺปโยคํ น คจฺฉตีติ อตฺโถ. โส ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ, ตทุภยวิรหิโต
อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. โส จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานาทิ, ปญฺจกนเย ตติยชฺฌานาทิ
รูปาวจรสมาธิ. อิเม ตโยปิ โลกิยา เอว. สงฺคีติปริยาเย อปเรปิ ตโย สมาธี
วุตฺตา "สุญฺญโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธี"ติ. ๒- น เต อิธ
อธิปฺเปตา.
     จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ
จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ. ปุพฺพภาเค จุทฺทสวิเธน
กายํ ปริคฺคณฺหโต กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, นววิเธน เวทนํ ปริคฺคณฺหโต
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๕๘๘/๓๑๒  ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๖
เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จิตฺตานุปสฺสนา
สติปฏฺฐานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
โลกุตฺตรํ ปน อิธ น อธิปฺเปตํ. ปญฺจงฺคิโก สมาธีติ ปญฺจ องฺคานิ อสฺส สนฺตีติ
ปญฺจงฺคิโก. จตุตฺถชฺฌานสมาธิ. ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลก-
ผรณตา ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ องฺคานิ. ปีตึ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ
ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ
ปญฺญา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปญฺญา
เจโตผรณตา นาม. อาโลกํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา
นาม. ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
            "ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปญฺญา
        สุขผรณตา, ปรจิตฺตปญฺญา เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุปญฺญา อาโลกผรณตา,
        ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐิตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ
        ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตนฺ"ติ. ๑-
ตํ หิ วุฏฺฐิตสมาธิสฺส ปวตฺตาการคฺคหณโต นิมิตฺตนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ จ ปีติผรณตา
สุขผรณตา เทฺว ปาทา วิย, เจโตผรณตา อาโลกผรณตา เทฺว หตฺถา วิย,
อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานํ มชฺฌิมกาโย วิย, ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺตํ สีสํ วิย. อิติ
อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโร ปญฺจงฺคิกํ สมฺมาสมาธึ องฺคปจฺจงฺคสมฺปนฺนํ
ปุริสํ วิย กตฺวา ทสฺเสสิ.
     ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติโย เอว อนุสฺสติโย,
ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา
สติโยติปิ อนุสฺสติโย เอว ปีติอาทีนํ ฐานตฺตา อนุสฺสติฏฺฐานานิ. กตมานิ ฉ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๘๐๔/๔๐๗
พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตา-
นุสฺสติ. ๑- โพชฺฌงฺคาติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยา เอสา
ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกาม-
สุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย
สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก
พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย วุฏฺฐหติ,
จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา
ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย. โย
เจส ๒- ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ
วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิย. เตนาหุ
อฏฺฐกถาจริยา "พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา"ติ. อปิจ
"โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา, โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา"ติอาทินา ๓- น
เยน โพชฺฌงฺคฏฺโฐ เวทิตพฺโพ. อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ
อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภตฺตา จ อริโย. อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสาติ
อฏฺฐงฺคิโก. โสยํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺคมตฺตเมว
โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิ. โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคา โลกุตฺตรา, ทสุตฺตรปริยาเยน
ปุพฺพภาคาปิ ลพฺภนฺติ.
     นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานีติ สีลวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ,
จิตฺตวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ,
กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ
ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ,
ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ, ปญฺญาวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ,
วิมุตฺติวิสุทฺธิ ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคํ. ๔- สีลวิสุทฺธีติ วิสุทฺธึ
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๒๗/๒๒๐  ม. โย เปส, ฉ. โย ปเนส
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗/๓๒๗  ที.ปา. ๑๑/๓๕๙/๒๗๒
ปาเปตุํ สมตฺถํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ตํ หิ ทุสฺสีลฺยมลํ วิโสเธติ. ปาริสุทฺธิ-
ปธานิยงฺคนฺติ ปาริสุทฺธภาวสฺส ๑- ปธานํ อุตฺตมํ องฺคํ. จิตฺตวิสุทฺธีติ
วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตา ปคุณา อฏฺฐ สมาปตฺติโย. ตา หิ กามจฺฉนฺทาทิจิตฺตมลํ
วิโสเธนฺติ. ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ. ตํ หิ สตฺตทิฏฺฐิมลํ
วิโสเธติ. กงฺขาวิตรณวิสุทฺธีติ ปจฺจยาการญาณํ. เตน หิ ตีสุ อทฺธาสุ ปจฺจยวเสน
ธมฺมา ปวตฺตนฺตีติ ปสฺสนฺโต ตีสุปิ อทฺธาสุ สตฺตกงฺขามลํ วิตรนฺโต วิสุชฺฌติ.
มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ อุทยพฺพยานุปสฺสนกฺขเณ อุปฺปนฺนา โอภาสญาณปีติ-
ปสฺสทฺธิสุขอธิโมกฺขปคฺคหอุปฏฺฐานอุเปกฺขานิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนูปกฺกิเลสา, น
มคฺโค, วีถิปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยญาณํ มคฺโคติ เอวํ มคฺคามคฺเค ญาณํ นาม. เตน หิ
อมคฺคมลํ วิโสเธติ. ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ วีถิปฏิปนฺนํ อุทยพฺพยานุปสฺสนา-
ญาณํ ภงฺคานุปสฺสนาญาณํ ภยตุปฏฺฐานานุปสฺสนาญาณํ อาทีนวานุปสฺสนาญาณํ
นิพฺพิทานุปสฺสนาญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาญาณํ สงฺขารุเปกฺขา-
ญาณํ อนุโลมญาณนฺติ อิมานิ นว วิปสฺสนาญาณานิ. ตานิ หิ
นิจฺจสญฺญาทิมลํ วิโสเธนฺติ. ญาณทสฺสนวิสุทฺธีติ จตุอริยมคฺคปญฺญา. สา หิ
สมุจฺเฉทโต สกสกมคฺควชฺฌกิเลสมลํ วิโสเธติ. ปญฺญาติ อรหตฺตผลปญฺญา
วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ.
     ทส กสิณายตนานีติ "ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ
อปฺปมาณํ, อาโปกสิณเมโก สญฺชานาติ ฯเปฯ เตโชกสิณเมโก สญฺชานาติ.
วาโยกสิณเมโก สญฺชานาติ. นีลกสิณเมโก สญฺชานาติ. ปีตกสิณเมโก สญฺชานาติ.
โลหิตกสิณเมโก สญฺชานาติ. โอทาตกสิณเมโก สญฺชานาติ. อากาสกสิณเมโก
สญฺชานาติ. วิญฺญาณกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยํ อทฺวยํ อปฺปมาณนฺ"ติ ๒-
เอวํ วุตฺตานิ ทส. เอตานิ หิ สกลผรณฏฺเฐน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ
@เชิงอรรถ:  ม. ปริสุทฺธิภาวสฺส  ที.ปา. ๑๑/๓๔๖/๒๓๗-๘, องฺ.ทสก. ๒๔/๒๕/๓๗
เขตฺตฏฺเฐน อธิฏฺฐานฏฺเฐน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริคคนตลาภิมุขํ.
อโธติ เหฏฺฐาภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺนํ. เอกจฺโจ
หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เอโกปิ
เตน เตน วา การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ
"ปฐวีกสิณเมโก สญฺชานาติ อุทฺธํ อโธ ติริยนฺ"ติ. ๑- อทฺวยนฺติ อิทํ ปน
เอกสฺส อญฺญภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺฐสฺส สพฺพทิสาสุ
อุทกเมว โหติ น อญฺญํ, เอวเมว ปฐวีกสิณํ ปฐวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส
อญฺญกสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส
ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตํ หิ มนสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, น อยมสฺส
อาทิ อิทํ มชฺฌนฺติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. อากาสกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาโส
ปริจฺเฉทากาสกสิณญฺจ. วิญฺญาณกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตวิญฺญาณํ.
ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิญฺญาเณ
อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา. ปริจฺเฉทากาสกสิณสฺสปิ วฑฺฒนียตฺตา ตสฺส
วเสนปีติ.
     [๒๖] อิทานิ ภาวนาปเภทํ ทสฺเสนฺโต เทฺว ภาวนาติอาทิมาห. ตตฺถ
โลกิยาติอาทีสุ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ, ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน
โลเก นิยุตฺตาติ โลกิยา, โลกิยานํ ธมฺมานํ ภาวนา โลกิยา. กิญฺจาปิ ธมฺมานํ
ภาวนาติ โวหารวเสน วุจฺจติ, เตหิ ปน วิสุํ ภาวนา นตฺถิ. เต เอว
หิ ธมฺมา ภาวิยมานา ภาวนาติ วุจฺจนฺติ. อุตฺติณฺณาติ อุตฺตรา, โลเก
อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตราติ โลกุตฺตรา.
     รูปภวสงฺขาเต รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจรา. กุสลสทฺโท ปเนตฺถ
อาโรคฺยอนวชฺชเฉกสุขวิปาเกสุ ทิสฺสติ. "กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ นุ โภโต
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๓๔๗/๒๓๗, องฺ.ทสก. ๒๔/๒๕/๓๗
อนามยนฺ"ติอาทีสุ ๑- อาโรเคฺย. "กตโม ปน ภนฺเต กายสมาจาโร กุสโล, โย โข
มหาราช กายสมาจาโร อนวชฺโช"ติ ๒- จ "ปุน จปรํ ภนฺเต เอตทานุตฺตริยํ, ยถา
ภควา ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ ๓- จ เอวมาทีสุ อนวชฺเช. "ตํ กึ มญฺญสิ
ราชกุมาร กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานนฺ"ติ ๔- "กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา
จาตุริตฺถิโย"ติ ๕- จ อาทีสุ เฉเก. "กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ
ปวฑฺฒตี"ติ ๖- "กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา"ติ ๗- จ อาทีสุ สุขวิปาเก.
สฺวายมิธ อาโรเคฺยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วฏฺฏติ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ กุจฺฉิเต
ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา. กุจฺฉิเตน วา
อากาเรน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา. เต อกุสลสงฺขาตกุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ
กุสลา, กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต กุสํ, ญาณํ. เตน กุเสน ลาตพฺพา
คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ กุสลา. ยถา วา กุสา อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ
ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ สงฺกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ,
ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลา. เตสํ รูปาวจรกุสลานํ ภาวนา. อรูปภว-
สงฺขาเต อวจรนฺตีติ อรูปาวจรา. เตภูมกวฏฺเฏ ปริยาปนฺนา. อนฺโตคธาติ
ปริยาปนฺนา, ตสฺมึ น ปริยาปนฺนาติ อปริยาปนฺนา, โลกุตฺตรา.
     กามาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา กสฺมา น วุตฺตาติ เจ? อปฺปนาปฺปตฺตาย
เอว ภาวนาย อภิธมฺเม ภาวนาติ อธิปฺเปตตฺตา. วุตฺตํ หิ ตตฺถ:-
          "โยควิหิเตสุ วา กมฺมายตเนสุ โยควิหิเตสุ วา สิปฺปายตเนสุ
      โยควิหิเตสุ วา วิชฺชาฏฺฐาเนสุ กมฺมสฺสกตํ วา สจฺจานุโลมิกํ วา
      รูปํ อนิจฺจนฺติ วา, เวทนา อนิจฺจาติ วา, สญฺญา อนิจฺจาติ วา,
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๓๓/๔๓๓, ขุ.ชา. ๒๘/๑๕๑/๖๑ (สฺยา)  ม.ม. ๑๓/๓๖๑/๓๔๘
@ ที.ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗  ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๔
@ ขุ.ชา. ๒๘/๔๓๖/๑๖๒ (สฺยา)  ที.ปา. ๑๑/๘๐/๔๙  อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๕๕/๑๒๔
      สงฺขารา อนิจฺจาติ วา, ฯเปฯ วิญฺญาณํ อนิจฺจนฺติ วา ยํ เอวรูปํ
      อนุโลมิกํ ขนฺตึ ทิฏฺฐึ รุจึ มุทึ เปกฺขํ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต
      อสุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ วุจฺจติ จินฺตามยา ปญฺญา. โยควิหิเตสุ วา
      กมฺมายตเนสุ ฯเปฯ ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺตึ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภติ, อยํ
      วุจฺจติ สุตมยา ปญฺญา. สพฺพานิปิ สมาปนฺนสฺส ปญฺญา ภาวนามยา
      ปญฺญา"ติ. ๑-
สา ปน กามาวจรภาวนา อาวชฺชนภวงฺคปาเตหิ อนฺตริตตฺตา ภาวนาติ น
วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สพฺเพสํ ปน ปุญฺญานํ ติวิธปุญฺญกิริยวตฺถุอนฺโตคธตฺตา
อุปจารสมาธิวิปสฺสนาสมาธีนํ ภาวนามยปุญฺญตา สิทฺธา. อิธ ปน โลกิย-
ภาวนาย ๒- เอว สงฺคหิตา. รูปารูปาวจรานํ ติวิธภาเว. หีนาติ ลามกา.
หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภวา มชฺฌา, มชฺฌิมาติปิ ปาโฐ. ปธานภาวํ นีตาติ ปณีตา.
อุตฺตมาติ อตฺโถ. อายูหนวเสน อยํ หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพา. ยสฺสา หิ
อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วีริยํ วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, สา
หีนา นาม. ยสฺสา เต ธมฺมา มชฺฌิมา, สา มชฺฌิมา นาม. ยสฺสา เต ธมฺมา
ปณีตา, สา ปณีตา นาม. มุทุเกหิ วา อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา หีนา นาม,
มชฺฌิเมหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา มชฺฌิมา, อธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตา
ปณีตา นาม. อปริยาปนฺนาย หีนมชฺฌิมตฺตาภาวา ปณีตตา เอว วุตฺตา. สา หิ
อุตฺตมฏฺเฐน อตปฺปกฏฺเฐน จ ปณีตา.
     [๒๗] ปฐมภาวนาจตุกฺเก ภาเวตีติ เอกสฺมึเยว ขเณ ตถา ตถา
ปฏิวิชฺฌนฺโต อริยมคฺคํ ภาเวติ. ทุติยภาวนาจตุกฺเก เอสนาภาวนาติ อปฺปนา-
ปุพฺพภาเค ภาวนา. สา หิ อปฺปนํ เอสนฺติ เอตายาติ เอสนาติ วุตฺตา.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๘๖๘/๓๙๔  สี. โลกิยภาวนา
ปฏิลาภภาวนาติ อปฺปนาภาวนา. สา หิ ตาย เอสนาย ปฏิลพฺภตีติ ปฏิลาโภติ
วุตฺตา. เอกรสาภาวนาติ ปฏิลาเภ วสีภาวํ ปตฺตุกามสฺส ปโยคกาเล ภาวนา.
สา หิ เตน เตน ปหาเนน เตหิ เตหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสาติ
กตฺวา เอกรสาติ วุตฺตา. อาเสวนาภาวนาติ ปฏิลาเภ วสิปฺปตฺตสฺส ยถารุจิ
ปริโภคกาเล ภาวนา. สา หิ ภุสํ เสวียตีติ อาเสวนาติ วุตฺตา. เกจิ ปน
"อาเสวนาภาวนา วสีกมฺมํ, เอกรสาภาวนา สพฺพตฺถิกา"ติ วณฺณยนฺติ. จตุกฺก-
วิภาเค สมาธึ สมาปชฺชนฺตานนฺติ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ. ตตฺถ ชาตาติ
ตสฺมึ ปุพฺพภาเค ชาตา. เอกรสา โหนฺตีติ อปฺปนุปฺปาทเน สมานกิจฺจา
โหนฺติ. สมาธึ สมาปนฺนานนฺติ อปฺปิตปฺปนานํ. ตตฺถ ชาตาติ ตสฺสา อปฺปนาย
ชาตา. อญฺญมญฺญํ นาติวตฺตนฺตีติ สมปฺปวตฺติยา อญฺญมญฺญํ นาติกฺกมนฺติ.
อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโตติอาทีสุ เอกกฺขเณปิ เอเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส
สกสกกิจฺจกรเณ ตํตํนิสฺสยวเสน สกสกกิจฺจการณานิ เสสานิปิ อินฺทฺริยานิ
วิมุตฺติรเสน เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสเนว ๑- เอกรสฏฺเฐน ภาวนา.
พลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺเคสุปิ เอเสว นโย. เอกรสาติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต.
     อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุ.
ปุพฺพณฺหสมยนฺติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยคฏฺเฐ อุปโยควจนํ, อตฺถโต ปน ภุมฺมเมว,
ทิวสสฺส ปุพฺพกาเลติ อตฺโถ. อาเสวตีติ วสิปฺปตฺตสมาธึ ภุสํ เสวติ. มชฺฌนฺติก-
สมยนฺติ ทิวสสฺส มชฺฌกาเล. สายนฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส สายนฺหกาเล. ปุเรภตฺตนฺติ
ทิวาภตฺตโต ปุเรกาเล. ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปจฺฉากาเล. ปุริเมปิ
ยาเมติ รตฺติยา ปฐเม โกฏฺฐาเส. กาเฬติ กาฬปกฺเข. ชุเณฺหติ สุกฺกปกฺเข. ปุริเมปิ
วโยขนฺเธติ ปฐเม วโยโกฏฺฐาเส, ปฐมวเยติ อตฺโถ. ตีสุ จ วเยสุ วสฺสสตายุกสฺส
ปุริสสฺส เอเกกสฺมึ วเย จตุมาสาธิกานิ เตตฺตึส วสฺสานิ โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  สี. วิมุตฺติรสวเสเนว
     [๒๘] ตติยภาวนาจตุกฺเก ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐนาติ ตตฺถ
เนกฺขมฺมาทีสุ ภาวนาวิเสเสสุ ชาตานํ สมาธิปญฺญาสงฺขาตานํ ยุคนทฺธธมฺมานํ
อญฺญมญฺญํ อนติกฺกมนภาเวน. อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐนาติ ตตฺเถว สทฺธาทีนํ
อินฺทฺริยานํ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสภาเวน. ตทุปควีริย-
วาหนฏฺเฐนาติ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกสฺส วีริยสฺส วาหนภาเวน.
อาเสวนฏฺเฐนาติ ยา ตสฺส ตสฺมึ สมเย ปวตฺตา อาเสวนา, ตสฺสา อาเสวนาย
อาเสวนภาเวน.
     รูปสญฺญนฺติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสวิธํ รูปาวจรชฺฌานสงฺขาตํ
รูปสญฺญํ. รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ, ๑-
ตสฺส ฌานสฺส อารมฺมณมฺปิ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี"ติอาทีสุ. ๒-
รูปาวจรชฺฌานํ หิ สญฺญาสีเสน รูเป สญฺญาติ กตฺวา รูปสญฺญาติ วุจฺจติ.
ปฏิฆสญฺญนฺติ กุสลวิปากา ปญฺจ, อกุสลวิปากา ปญฺจาติ เอวํ ทสวิธํ ปฏิฆสญฺญํ.
ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา หิ สญฺญา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ
ปฏิฆาเตน อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิฆสญฺญาติ วุจฺจติ. รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา
รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญาติปิ เอติสฺสา เอว นามํ. นานตฺตสญฺญนฺติ อฏฺฐ
กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา,
เทฺว อกุสลวิปากสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสวิธํ
นานตฺตสญฺญํ. สา หิ นานตฺเต นานาสภาเว รูปสทฺทาทิเภเท โคจเร ปวตฺตา
สญฺญาติ นานตฺตสญฺญา, จตุจตฺตาลีสเภทโต นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ
อสทิสา สญฺญาติ วา นานตฺตสญฺญาติ วุจฺจติ. สญฺญาพหุกตฺเตปิ ชาติคฺคหเณน
เอกวจนํ กตํ.
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๑๗๔/๑๐๐, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๖๓/๓๑๕ (สฺยา)
@ ที.มหา. ๑๐/๑๗๓/๙๘, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๖๒/๓๑๔ (สฺยา) อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๔/๗๔
     นิจฺจสญฺญนฺติ นิจฺจนฺติ สญฺญํ นิจฺจสญฺญํ. เอวํ สุขสญฺญํ อตฺตสญฺญํ.
นนฺทินฺติ สปฺปีติกํ ตณฺหํ. ราคนฺติ นิปฺปีติกํ ตณฺหํ. สมุทยนฺติ ราคสฺส สมุทยํ.
อถ วา ภงฺคสฺเสว ทสฺสนโต สงฺขารานํ อุทยํ. อาทานนฺติ นิพฺพตฺตนวเสน กิเลสานํ,
อโทสทสฺสาวิตาย สงฺขตารมฺมณสฺส วา อาทานํ. ฆนสญฺญนฺติ สนฺตติวเสน
ฆนนฺติ สญฺญํ. อายูหนนฺติ สงฺขารานํ อตฺถาย ปโยคกรณํ. ธุวสญฺญนฺติ
ถิรนฺติ สญฺญํ. นิมิตฺตนฺติ นิจฺจนิมิตฺตํ. ปณิธินฺติ สุขปตฺถนํ. อภินิเวสนฺติ
อตฺถิ อตฺตาติ อภินิเวสํ. สาราทานาภินิเวสนฺติ นิจฺจสารตฺตสารคหณาภินิเวสํ.
สมฺโมหาภินิเวสนฺติ "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทิวเสน ๑- "อิสฺสรโต
โลโก สมฺโภตี"ติอาทิวเสน จ สมฺโมหาภินิเวสํ. อาลยาภินิเวสนฺติ อาทีนวาทสฺสเนน
อลฺลียิตพฺพมิทนฺติ อภินิเวสํ. อปฺปฏิสงฺขนฺติ อนุปายคหณํ. สญฺโญคาภินิเวสนฺติ
กามโยคาทิกํ กิเลสปฺปวตฺตึ.
     ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐีหิ สห เอกสฺมึ ฐิตาติ ทิฏฺเฐกฏฺฐา. เต ทิฏฺเฐกฏฺเฐ.
กิเลเสนฺติ อุปตาเปนฺติ, วิพาเธนฺติ วาติ กิเลสา. เต กิเลเส. ทุวิธํ หิ เอกฏฺฐํ
ปหาเนกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐญฺจ. ปหาเนกฏฺฐํ สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขาหิ เตสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีหิ
สห ยาว โสตาปตฺติมคฺเคน ปหานา, ตาว เอกสฺมึ ปุคฺคเล ฐิตาติ อตฺโถ.
อิทมิธาธิปฺเปตํ. ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺฐิกิเลโสเยว อาคโต. เสเสสุ ปน
อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ
นว กิเลสา ทิฏฺฐิยา สห ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติ,
ราคโทสโมหปมุเขสุ วา ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิยา
ปหียมานาย ทิฏฺฐิยา สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ,
สหเชกฏฺเฐ ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมึ จิตฺเต ฐิตาติ อตฺโถ. โสตาปตฺติมคฺเคน หิ
ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖
อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, ทฺวีสุ
ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห ถินํ
อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ. โอฬาริเก
กิเลเสติ โอฬาริกภูเต กามราคพฺยาปาเท. อนุสหคเต กิเลเสติ สุขุมภูเต
กามราคพฺยาปาเท. สพฺพกิเลเสติ มคฺคตฺตเยน ปหีนาวเสเส.
     วีริยํ วาเหตีติ โยคาวโร วีริยํ ปวตฺเตติ. เหฏฺฐา เอสนาปฏิลาภเอกรส-
อาเสวนวจนานิ ภาวนานํ วิเสสทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ "เอวํภูตา จ ภาวนา"ติ. อิธ "ตตฺถ
ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน
อาเสวนฏฺเฐนา"ติ วจนานิ ภาวนาเหตุทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ "อิมินา จ
อิมินา จ เหตุนา ภาวนา"ติ. เหฏฺฐา อาเสวนา ภาวนาติ นานากฺขณวเสน
วุตฺตา อิธ อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาติ เอกกฺขณวเสนาติ วิเสโส. รูปํ ปสฺสนฺโต
ภาเวตีติอาทีสุ รูปาทีนิ ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต ภาเวตพฺพํ ภาวนํ ภาเวตีติ
อตฺโถ. เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน, กิจฺจรเสน วา เอกรสา โหนฺติ. วิมุตฺติรโสติ
สมฺปตฺติรโส. กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจตีติ หิ วุตฺตนฺติ.
                    ภาเวตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๓๕-๑๔๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3019&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3019&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=67              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=559              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=773              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=773              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]