ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๓. สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๔๓] สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทเส อาทิโต ตาว เอกกโต ปฏฺฐาย ยาว
ทสกา สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสนฺโต เอโก สมาธีติอาทิมาห. ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตาติ
นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวโต เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อุตฺตมํ อสฺสาติ เอกคฺโค,
เอกคฺคสฺส ภาโว เอกคฺคตา. สา ปน เอกคฺคตา จิตฺตสฺส, น สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ
"จิตฺตสฺสา"ติ วุตฺตํ. ทุเก โลกิโยติ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ,
ตสฺมึ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย. โลกุตฺตโรติ อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร
โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโร. ติเก สวิตกฺโก จ โส
สวิจาโร จาติ สวิตกฺกสวิจาโร เอวํ อวิตกฺกอวิจาโร วิตกฺกวิจาเรสุ วิจาโรว
มตฺโต ปมาณํ เอตสฺสาติ วิจารมตฺโต, วิจารโต อุตฺตรึ วิตกฺเกน สทฺธึ สมฺปโยคํ
น คจฺฉตีติ อตฺโถ. อวิตกฺโก จ โส วิจารมตฺโต จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺโต. ตีสุปิ
วิจฺเฉทํ กตฺวาปิ ปฐนฺติ. จตุกฺกปญฺจกา วุตฺตตฺถา. ฉกฺเก ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต
สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส
กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธา-
นุสฺสติ. อรหตฺตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ตสฺสา พุทฺธานุสฺสติยา
วเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตาเยว อุทฺธจฺจสงฺขาตสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต น
วิกฺเขโปติ อวิกฺเขโป. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ.
สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา
อนุสฺสติ สํฆานุสฺสติ. สุปฏิปนฺนตาทิสํฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สีลํ
อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ. อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา
เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ. อตฺตโน
มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา
อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ. เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน
สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
     สตฺตเก สมาธิกุสลตาติ เอกวิธาทิเภเทน อเนกกเภเท สมาธิมฺหิ "อยเมวํวิโธ
สมาธิ, อยเมวํวิโธ สมาธี"ติ เฉกภาโว. สมาธิปริจฺเฉทกปญฺญาเยตํ อธิวจนํ. สมาธิ
อุปฺปาทนวิธาเนน วิธาเนปิ เฉกภาโว สมาธิกุสลตา.
     สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตาติ อุปฺปาทิตสฺส สมาธิสฺส สมาปชฺชเน เฉกภาโว.
เอเตน สมาปชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติ.
     สมาธิสฺส ฐิติกุสลตาติ สมาปนฺนสฺส สมาธิสฺส สนฺตติวเสน ยถารุจิ ฐปเน
เฉกภาโว. เอเตน อธิฏฺฐานวสิตา วุตฺตา โหติ. อถ วา นิมิตฺตคฺคหเณน จสฺส
ปุน เต อากาเร สมฺปาทยโต อปฺปนามตฺตเมว อิชฺฌติ, น จิรฏฺฐานํ. จิรฏฺฐานํ
ปน สมาธิปริปนฺถานํ ธมฺมานํ สุวิโสธิตตฺตา โหติ. โย หิ ภิกฺขุ กามาทีนว-
ปจฺจเวกฺขณาทีหิ กามจฺฉนฺทํ น สุฏฺฐุ วิกฺขมฺเภตฺวา, กายปฺปสฺสทฺธิวเสน
กายทุฏฺฐุลฺลํ น สุปฏิปฺปสฺสทฺธํ กตฺวา, อารภธาตุมนสิการาทิวเสน ถินมิทฺธํ น
สุฏฺฐุ ปฏิวิโนเทตฺวา, สมถนิมิตฺตมนสิการาทิวเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ น สุฏฺฐุ
สมูหตํ กตฺวา, อญฺเญปิ สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม น สุฏฺฐุ วิโสเธตฺวา ฌานํ
สมาปชฺชติ, โส อวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺฐภมโร วิย อสุทฺธํ อุยฺยานํ ปวิฏฺฐราชา
วิย จ ขิปฺปเมว นิกฺขมติ. โย ปน สมาธิปริปนฺเถ ธมฺเม สุฏฺฐุ วิโสเธตฺวา
ฌานํ สมาปชฺชติ, โส สุวิโสธิตํ อาสยํ ปวิฏฺฐภมโร วิย สุปริสุทฺธํ อุยฺยานํ
ปวิฏฺฐราชา วิย จ สกลมฺปิ ทิวสภาคํ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว โหติ. เตนาหุ
โปราณา:-
                  "กาเมสุ ฉนฺทํ ปฏิฆํ วิโนทเย
                   อุทฺธจฺจถีนํ ๑- วิจิกิจฺฉปญฺจมํ
                   วิเวกปาโมชฺชกเรน เจตสา
                   ราชาว สุทฺธนฺตคโต ตหึ รเม"ติ.
ตสฺมา "จิรฏฺฐิติกาเมน ปริปนฺถิกธมฺเม โสเธตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตพฺพนฺ"ติ วุตฺตตฺตา
ตํ วิธึ สมฺปาเทตฺวา สมาธิสฺส จิรฏฺฐิติการเณ เฉกภาโวติ วุตฺตํ โหติ.
     สมาธิสฺส วุฏฺฐานกุสลตาติ สนฺตติวเสน ยถารุจิ ปวตฺตสฺส สมาธิสฺส ยถา
ปริจฺฉินฺนกาเลเยว วุฏฺฐาเนน สมาธิสฺส วุฏฺฐาเน เฉกภาโว. "ยสฺส หิ ธมฺมํ
ปุริโส วิชญฺญา"ติอาทีสุ ๒- วิย นิสฺสกฺกตฺเถ วา สามิวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
เอเตน วุฏฺฐานวสิตา วุตฺตา โหติ. สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตาติ อคิลานภาโว
@เชิงอรรถ:  อุทฺธจฺจมิทํ (วิสุทฺธิ ๑/๑๙๓-สฺยา)  ขุ.ชา. ๒๗/๑๔๗๐/๒๙๗ (สฺยา)
อโรคภาโว กลฺลตา. คิลาโน หิ อกลฺลโกติ ๑- วุจฺจติ. วินเยปิ วุตฺตํ "นาหํ ภนฺเต
อกลฺลโก"ติ. ๑- อนงฺคณสุตฺตวตฺถุสุตฺเตสุ ๒- วุตฺตานํ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกานํ
ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน จ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสานํ วิคเมน
สมาธิสฺส อคิลานภาวกรเณ เฉกภาโว สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา, กิเลสเคลญฺญรหิตภาเว
กุสลตาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา กลฺลตาติ กมฺมญฺญตา, กมฺมญฺญตาปริยายตฺตา กลฺลา-
วจนสฺส. "ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา"ติ ๓- วุตฺตํ. "กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ
วินีวรณจิตฺตนฺ"ติ. ๔- เอตฺถ กลฺลสทฺโท จ กมฺมญฺญตฺโถ. ตสฺมา กสิณานุโลมโต
กสิณปฏิโลมโต กสิณานุโลมปฏิโลมโต ฌานานุโลมโต ฌานปฏิโลมโต
ฌานานุโลมปฏิโลมโต ฌานุกฺกนฺตกโต กสิณุกฺกนฺตกโต ฌานกสิณุกฺกนฺตกโต
องฺคสงฺกนฺติโต อารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต องฺคววตฺถานโต
อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหิ อากาเรหิ, องฺคารมฺมณววตฺถานโตติ อิมินา
สห ปญฺจทสหิ วา อากาเรหิ จิตฺตปริทมเนน สมาธิสฺส กมฺมญฺญภาวกรเณ
กุสลภาโวติ วุตฺตํ โหติ.
     สมาธิสฺส โคจรกุสลตาติ สมาธิสฺส โคจเรสุ กสิณาทีสุ อารมฺมเณสุ ตํ
ตํ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตาย ยถารุจิ อาวชฺชนกรณวเสน เตสุ อารมฺมเณสุ
เฉกภาโว. เอเตน กสิณาวชฺชนวเสน อาสชฺชนวสิตา วุตฺตา โหติ. อถ วา ตสฺมึ
ตสฺมึ ทิสาภาเค กสิณผรณวเสน เอวํ ผุฏฺฐสฺส กสิณสฺส จิรฏฺฐานวเสน จ
สมาธิสฺส โคจเรสุ เฉกภาโว.
     สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตาติ เอกตฺตนเยน เหฏฺฐาเหฏฺฐาสมาธึ อุปรูปริ-
สมาธิภาวูปนยเนน อภินีหรเณ อภินินฺนามเน เฉกภาโว. อุปจารชฺฌานํ หิ
@เชิงอรรถ:  วิ.มหาวิ. ๑/๑๕๑/๘๕  ม.มู. ๑๒/๕๗,๗๐/๓๒,๔๘
@ อภิ.สํ. ๓๔/๑๑๖๒/๒๗๐  ที.สี. ๙/๒๙๘/๑๐๘, ม.ม. ๑๓/๓๙๕/๓๗๘
วสิปฺปตฺตํ ปฐมชฺฌานตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรติ, เอวํ ปฐมชฺฌานาทีนิ
ทุติยชฺฌานาทิตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา, จตุตฺถชฺฌานํ อรูปสมาปตฺตตฺถาย
อภิญฺญตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อากาสานญฺจายตนาทโย วิญฺญาณญฺจายตนาทิ-
อตฺถาย วิปสฺสนตฺถาย วา อภินีหรตีติ เอวํ สมาธิสฺส ตตฺถ ตตฺถ อภินีหารกุสลตา.
ยสฺมา ปน กุสลตา นาม ปญฺญา สา สมาธิ น โหติ, ตสฺมา สมาธิ
ปริณายกปริญฺญาวเสน สตฺตวิโธปิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     เกจิ ปน อาจริยา "สมาธิกุสลตาติ เยน มสิกาเรน จิตฺตํ น วิกฺขิปติ,
ตตฺถ กุสลตา, สมาปตฺติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน สมาปชฺชนฺตสฺส ฌานงฺคานิ
ปาตุภวนฺติ, ตตฺถ กุสลตา. ฐิติกุสลตาติ เยน มนสิกาเรน อปฺปิโต สมาธิ น
วิกฺขิปติ, ตตฺถ กุสลตา. วุฏฺฐานกุสลตาติ นีวรณวุฏฺฐานํ ชานาติ ปฐมชฺฌาเน,
องฺควุฏฺฐานํ ชานาติ ตีสุ ฌาเนสุ, อารมฺมณวุฏฺฐานํ ชานาติ อรูปสมาปตฺตีสุ,
วิกฺเขปวุฏฺฐานํ ชานาติ วิสยาธิมตฺเต, สุจฺฉนฺทวุฏฺฐานํ ชานาติ ปริยนฺตกาเล จ
อวสานกรณียกาเล จ. กลฺลตากุสลตาติ จิตฺตผาสุตาย สรีรผาสุตาย อาหารผาสุตาย
เสนาสนผาสุตาย ปุคฺคลผาสุตาย จ สมาธิสฺส กลฺลตา โหตีติ ชานาติ. โคจรกุสลตาติ
อารมฺมณสฺส ปริจฺเฉทํ กาตุํ ชานาติ, ทิสาผรณํ กาตุํ ชานาติ, วฑฺเฒตุํ
ชานาติ. อภินีหารกกุสลตาติ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา มนสิกาเรน จิตฺตํ อภินีหรติ
อภินินฺนาเมติ, อุปจาเร วสิปฺปตฺเต ปฐมชฺฌาเน อภินีหรติ, เอวํ อุปรูปริฌาเนสุ
อภิญฺญาสุ อรูปสมาปตฺตีสุ วิปสฺสนาสุ จ อภินีหรติ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ
อภินีหารกุสลตา"ติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     อฏฺฐกํ วุตฺตตฺถเมว. นวเก รูปาวจโรติ "กตเม ธมฺมา รูปาวจรา. เหฏฺฐโต
พฺรหฺมปาริสชฺชํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโต กริตฺวา"ติ-
อาทินา ๑- นเยน วุตฺเตสุ รูปาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺโน. ตตฺรายํ วจนตฺโถ:-
@เชิงอรรถ:  อภิ.สํ. ๓๔/๑๒๘๙/๒๗๔
รูปขนฺธสงฺขาตํ รูปํ เอตฺถ อวจรติ, น กาโมติ รูปาวจโร. รูปกฺขนฺโธปิ หิ
รูปนฺติ วุจฺจติ "รูปกฺขนฺโธ รูปนฺ"ติอาทีสุ วิย. โส ปน พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺม-
ปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ปริตฺตาภอปฺปมาณาภอาภสฺสรานํ ปริตฺตสุภอปฺปมาณสุภ-
สุภกิณฺหานํ อสญฺญสตฺตเวหปฺผลานํ อวิหาตปฺปสุทสฺสสุทสฺสีอกนิฏฺฐานญฺจ วเสน
โสฬสวิโธ ปเทโส. โส รูปาวจรสงฺขาโต ปเทโส อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา "รูปนฺ"ติ วุจฺจติ,
ตสฺมึ รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร. รูปภโว วา รูปํ, ตสฺมึ อวจรตีติ รูปาวจรํ.
กิญฺจาปิ หิ เอโส สมาธิ กามภเวปิ อวจรติ, ยถา ปน สงฺคาเม อวจรนฺโต
สงฺคามาวจโรติ ลทฺธนาโม นาโค นคเร จรนฺโตปิ สงฺคามาวจโรติ วุจฺจติ, ถลจรา
ชลจรา จ ปาณิโน อถเล อชเลปิ จ ฐิตาปิ ถลจรา ชลจราติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ
อญฺญตฺถ อวจรนฺตีติปิ รูปาวจโรติ วุตฺโต. อปิจ รูปภวสงฺขาเต รูเป ปฏิสนฺธึ
อวจาเรตีติปิ รูปาวจโร. หีโนติ ลามโก. หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภโว มชฺโฌ. มชฺฌิโมติปิ
ปาโฐ, โสเยวตฺโถ. ปธานภาวํ นีโต ปณีโต, อุตฺตโมติ อตฺโถ. เอเต ปน
อายูหณวเสน เวทิตพฺพา. ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วีริยํ
วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, โส หีโน นาม. ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา, โส
มชฺฌิโม. ยสฺส ปณีตา, โส ปณีโต. อุปฺปาทิตมตฺโต วา หีโน, นาติสุภาวิโต
มชฺฌิโม, อติสุภาวิโต วสิปฺปตฺโต ปณีโต. อรูปาวจโร รูปาวจเร
วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
     สุญฺญโต สมาธีติอาทีสุ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติ
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา วิปสฺสนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา
สา วิปสฺสนา อตฺตวิรหิเตสุ สงฺขาเรสุ สุญฺญโต ปวตฺตา, ตสฺมา สุญฺญโต นาม
โหติ. ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ สุญฺญโต สมาธิ นาม โหติ, สุญฺญตวเสน
ปวตฺตสมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย
@เชิงอรรถ:  อภิ.ย. ๓๘/๒/๑๖
มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตปฏิปกฺขวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา
อนิมิตฺตา นาม โหติ. สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อนิมิตฺโต สมาธิ นาม โหติ,
นิจฺจนิมิตฺตวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน หิ โส ปวตฺตติ.
ทุกฺขานุปสฺสนาย มคฺควุฏฺฐาเน ชาเต ยสฺมา สา วิปสฺสนา ปณิธิปฏิปกฺขวเสน
ปวตฺตา, ตสฺมา อปฺปณิหิตา นาม โหติ. ตาย สิทฺโธ อริยมคฺคสมาธิ อปฺปณิหิโต
สมาธิ นาม โหติ. ปณิธิวิรหิโต สมาธีติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย ปวตฺตากาเรน
หิ โส ปวตฺตติ. ตาทิสา เอว ตโย ผลสมาธโยปิ เอเตหิเยว ตีหิ สมาธีหิ
คหิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรสมาธีนํ ปณีตตฺตา หีนาทิเภโท น อุทฺธโต.
     ทสเก อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสนาติอาทีสุ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา
ยถานุกฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํ, อุทฺธุมาตเมว
อุทฺธุมาตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตนฺติ อุทฺธุมาตกํ. ตถารูปสฺส
ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วินีลํ วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺณํ, วินีลเมว วินีลกํ,
ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํ. มํสุสฺสทฏฺฐาเนสุ รตฺตวณฺณสฺส
ปุพฺพสนฺนิจิตฏฺฐาเนสุ เสตวณฺณสฺส, เยภุยฺเยน จ นีลวณฺณสฺส นีลฏฺฐาเน
นีลสาฏกปารุปสฺเสว ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปริภินฺนฏฺฐาเนสุ วิสฺสนฺทมานปุพฺพํ
วิปุพฺพํ, วิปุพฺพเมว วิปุพฺพกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิปุพฺพนฺติ วิปุพฺพกํ.
ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วิทฺฉิทฺทํ วุจฺจติ ทฺวิธา ฉินฺทเนน อปธาริตํ,
วิจฺฉิทฺทเมว วิจฺฉิทฺทกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิจฺฉิทฺทนฺติ วิจฺฉิทฺทกํ.
มชฺเฌ ฉินฺนสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. อิโต จ เอโต จ วิวิธากาเรน โสณสิงฺคาลาทีหิ
ขายิตนฺติ วิขายิตนฺติ วตฺตพฺเพ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตนฺติ วุตฺตํ.
วิกฺขายิตเมว วิกฺขายิตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขายิตนฺติ วิกฺขายิตกํ.
ตถารูปสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. วิวิธํ ขิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ, วิกฺขิตฺตเมว
วิกฺขิตฺตกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วิกฺขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตกํ. อญฺเญน หตฺถํ
อญฺเญน ปาทํ อญฺเญน สีสนฺติ เอวํ ตโต ตโต
ขิตฺตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. หตญฺจ ตํ ปุริมนเยเนว วิกฺขิตฺตกญฺจาติ
หตวิกฺขิตฺตกํ. กากปทากาเรน องฺคปจฺจงฺเคสุ สตฺเถน หนิตฺวา วุตฺตนเยน วิกฺขิตฺ-
ตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. โลหิตํ กิรติ วิกฺขิปติ อิโต จิโต จ ปคฺฆรตีติ
โลหิตกํ. ปคฺฆริตโลหิตมกฺขิตสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. ปุฬุวา วุจฺจนฺติ กิมิโย,
ปุฬุเว ๑- กิรตีติ ปุฬุวกํ. กิมิปริปุณฺณสฺส ฉวสรีรสฺเสตํ อธิวจนํ. อฏฺฐิเยว
อฏฺฐิกํ, ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ อฏฺฐีติ อฏฺฐิกํ. อฏฺฐิกสงฺขลิกายปิ เอกฏฺฐิ-
กสฺสปิ เอตํ อธิวจนํ. อิมานิ ปน อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตานมฺปิ
นิมิตฺเตสุ ปฏิลทฺธชฺฌานานมฺปิ เอตาเนว นามานิ. อิธ ปน อุทฺธมาตกนิมิตฺเต
ปฏิกูลาการคฺคหิตา อปฺปนาวเสน อุปฺปนฺนา สญฺญา อุทฺธุมาตกสญฺญา, ตสฺสา
อุทฺธุมาตกสญฺญาย วเสน อุทฺธุมาตกสญฺญาวเสน. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ปญฺจปญฺญาสสมาธีติ เอกกาทิวเสน วุตฺตา.
     [๔๔] เอวํ เอกกาทิวเสน สมาธิปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญนปิ
ปริยาเยน สมาธึ ทสฺเสตุกาโม อปิจาติ อญฺญํ ปริยายารมฺภํ ทสฺเสตฺวา ปญฺจ-
วีสตีติอาทิมาห. ตตฺถ สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐาติ สมาธิสฺส สมาธิภาเว สภาวา, เยหิ
สภาเวหิ โส สมาธิ โหติ, เต ตสฺมึ อตฺถา นาม. ปริคฺคหฏฺเฐน สมาธีติ
สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ ปริคฺคหิตตฺตา ตสฺมา ปริคฺคหิตสภาเวน สมาธิ. ตาเนว
จ อินฺทฺริยานิ อญฺญปริวารานิ โหนฺติ, ภาวนาปาริปูริยา ปริปุณฺณานิ จ
โหนฺติ. ตสฺมา ปริวารฏฺเฐน ปริปูรฏฺเฐน สมาธิ. เตสํเยว สมาธิวเสน
เอการมฺมณมเปกฺขิตฺวา เอกคฺคฏฺเฐน, นานารมฺมณวิกฺเขปาภาวมเปกฺขิตฺวา
อวิกฺเขปฏฺเฐน, โลกุตฺตรสฺเสว มหตา วีริยพลปคฺคเหน ปตฺตพฺพตฺตา โลกุตฺตร-
มคฺคสฺเสว จ ปริหานิวเสน วิสาราภาวโต เหฏฺฐา คหิตปคฺคหฏฺฐอวิสารฏฺฐา อิธ
น คหิตาติ เวทิตพฺพา. กิเลสกาลุสฺสิยสฺสาภาเวน อนาวิลฏฺเฐน สมาธิ. อวิกมฺปตฺตา
@เชิงอรรถ:  ม. ปุฬเวหิ
อนิญฺชนฏฺเฐน สมาธิ. วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน วา กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
อารมฺมเณ จ อธิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตฏฺเฐน สมาธิ.
     เอกตฺตุปฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส ฐิตตฺตาติ สมาธิโยเคเนว เอการมฺมเณ
ภุสปติฏฺฐานวเสน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ นิจฺจลภาเวน ปติฏฺฐิตตฺตา. อฏฺฐสุ ยุคเลสุ
เอสติ เนสติ, อาทิยติ นาทิยติ, ปฏิปชฺชติ น ปฏิปชฺชตีติ อิมานิ ตีณิ ยุคลานิ
อปฺปนาวีถิโต ปุพฺพภาเค อุปจารสฺส มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาวเสน จิตฺตสฺส วุตฺตานีติ
เวทิตพฺพานิ, ฌายติ ฌาเปตีติ อิทํ อปฺปนาวีถิยํ อุปจารวเสน เวทิตพฺพํ. เอสิตตฺตา
เนสิตตฺตา, อาทินฺนตฺตา อนาทินฺนตฺตา, ปฏิปนฺนตฺตา นปฺปฏิปนฺนตฺตา, ฌาปิตตฺตา
น ฌาปิตตฺตาติ อิมานิ จตฺตานิ ยุคลานิ อปฺปนาวเสน วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ตตฺถ สมํ เอสตีติ สมาธีติอาทีสุ สมนฺติ อปฺปนํ. สา หิ ปจฺจนีกธมฺเม
สเมติ นาเสตีติ สมา, ปจฺจนีกวิสมาภาวโต วา สมภูตาติ สมา. ตํ สมํ เอสติ
อชฺฌาสยวเสน คเวสติ. อิติสทฺโท การณตฺโถ, ยสฺมา สมํ เอสติ, ตสฺมา สมาธีติ
อตฺโถ. วิสมํ เนสตีติ ตํ ตํ ฌานปจฺจนีกสงฺขาตํ วิสมํ น เอสติ. มุทุภูโต
หิ ปุพฺพภาคสมาธิ อาทิภูตตฺตา สมํ เอสติ, วิสมํ เนสติ นาม. มชฺฌิมภูโต
ถิรภูตตฺตา สมํ อาทิยติ, วิสมํ นาทิยติ นาม. อธิมตฺตภูโต อปฺปนาวีถิยา
อาสนฺนภูตตฺตา สมํ ปฏิปชฺชติ, วิสมํ นปฏิปชฺชติ นาม. สมํ ฌายตีติ
ภาวนปุํสกวจนํ, สมํ หุตฺวา ฌายติ, สเมน วา อากาเรน ฌายตีติ อตฺโถ.
อปฺปนาวีถิยํ หิ สมาธิ ปจฺจนีกธมฺมวิคฺคเมน สนฺตตฺตา สนฺตาย อปฺปนาย
อนุกุลภาเวน จ ฐิตตฺตา สเมนากาเรน ปวตฺตติ. ฌายตีติ ปชฺชลตีติ อตฺโถ "เอเต
มณฺฑลมาเล ทีปา ฌายนฺติ ๑- สพฺพรตฺตึ, สพฺพรตฺติโย จ เตลปฺปทีโป ฌายติ,
เตลปฺปทีโป เจตฺถ ฌาเยยฺยา"ติอาทีสุ ๒- วิย. สมํ ชายตีติปิ ปาโฐ, สเมนากาเรน
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๑๕๙/๕๐  สํ.นิ. ๑๖/๕๓/๘๓
อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ฌายติ ฌาเปตีติ ยุคลตฺตา ปุริมปาโฐปิ สุนฺทรตโร. ฌาเปตีติ
จ ทหตีติ อตฺโถ. โส หิ สมาธิปจฺจนีกธมฺเม ทูรตรกรเณน ทหติ นาม.
เอสนาเนสนาทีนํ ปน อปฺปนาย สิทฺธตฺตา "เอสิตตฺตา เนสิตตฺตา"ติอาทีหิ
อปฺปนาสมาธิ วุตฺโต. สมํ ฌาตตฺตาติ สมํ ชลิตตฺตา สมํ ชาตตฺตาติปิ ปาโฐ.
อิติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ ยุคลานํ วเสน โสฬส, ปุริมา จ นวาติ อิเม ปญฺจวีสติ
สมาธิสฺส สมาธิฏฺฐา.
     สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธีติ อิทํ ปน ปญฺจวีสติยา อากาเรหิ
สาธิตสฺส สมาธิสฺส อตฺถสาธนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สโมติ สมสทฺทสฺส,
สํสทฺทสฺส วา อตฺโถ. โส หิ ปจฺจนีกกฺโขภวิสมวิรหิตตฺตา สโม. หิโตติ อธิสทฺทสฺส
อตฺโถ, อารมฺมเณ อาหิโต นิจฺจลภาวกรเณน ปติฏฺฐาปิโตติ อธิปฺปาโย. อุภเยน
สโม จ อาหิโต จาติ สมาธีติ วุตฺตํ โหติ. สุโขติ สนฺตฏฺเฐน สุโข. "ยายํ
ภนฺเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา"ติ ๑-
จ "อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ จ วุตฺตตฺตา เตน สนฺตตฺเถน
สุขสทฺเทน อุเปกฺขาสหคตสมาธิปิ คหิโต โหติ. อนิยาเมน หิ สพฺพสมาธโย อิธ
วุจฺจนฺติ. เตน จ สุขสทฺเทน อาหิตภาวสฺส การณํ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา สนฺโต
ตสฺมา เอการมฺมเณ อาหิโตติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติ.
                 สมาธิภาวนามยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๘๘/๖๖


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๔๗-๒๕๖. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=5530&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=5530&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=92              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1088              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1373              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1373              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]