อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                      ๕. สมฺมสนาณนิทฺเทสวณฺณนา
    [๔๘] สมฺมสนาณนิทฺเทเส ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํ. รูปนฺติ
อติปฺปสงฺคนิยมนํ. เอวํ ปททฺวเยนาปิ รูปสฺส อเสสปริคฺคโห กโต โหติ. อถสฺส
อตีตาทินา วิภาคํ อารภติ. ตํ หิ กิญฺจิ อตีตํ กิญฺจิ อนาคตาทิเภทนฺติ. เอส
นโย เวทนาทีสุ. ตตฺถ รูปํ ตาว อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสน จตุธา อตีตํ นาม
โหติ, ตถา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. ตตฺถ อทฺธาวเสน ตาว เอกสฺส เอกสฺมึ ๑-
ภเว ปฏิสนฺธิโต ปุพฺเพ อตีตํ จุติโต อุทฺธํ อนาคตํ, อุภินฺนมนฺตเร ปจฺจุปฺปนฺนํ.
สนฺตติวเสน สภาคเอกกอุตุสมุฏฺานํ เอกาหารสมุฏฺานญฺจ ปุพฺพาปริยภาเวน
ปวตฺตมานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ วิสภาคอุตุอาหารสมุฏฺานํ อตีตํ, ปจฺฉา
อนาคตํ. จิตฺตชํ เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติสมุฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. กมฺมสมุฏฺานสฺส ปาฏิเยกฺกํ สนฺตติวเสน อตีตาทิเภโท
นตฺถิ, เตสญฺเว ปน อุตุอาหารจิตฺตสมุฏฺานานํ อุปตฺถมฺภกวเสน ตสฺส
อตีตาทิภาโว เวทิตพฺโพ. สมยวเสน เอกมุหุตฺตปุพฺพณฺหสายนฺหรตฺตินฺทิวาทีสุ
สมเยสุ สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ ตํ ตํ สมยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ตโต ปุพฺเพ
อตีตํ, ปจฺฉา อนาคตํ. ขณิกวเสน อุปฺปาทาทิขณตฺตยปริยาปนฺนํ, ปจฺจุปฺปนฺนํ
ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. อปิจ อติกฺกนฺตเหตุปจฺจยกิจฺจํ อตีตํ,
นิฏฺิตเหตุกิจฺจมนิฏฺิปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อุภยกิจฺจมสมฺปตฺตํ อนาคตํ.
สกิจฺจกฺขเณ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีตํ. เอตฺถ จ ขณาทิกถาว
นิปฺปริยายา เสสา ปริยายา.
    อชฺฌตฺตนฺติ ปญฺจสุปิ ขนฺเธสุ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตโน
อตฺตโน สนฺตาเนว ปวตฺตํ ปาฏิปุคฺคลิกํ รูปํ อชฺฌตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตโต พหิภูตํ
ปน อินฺทฺริยพทฺธํ วา อนินฺทฺริยพทฺธํ วา รูปํ พหิทฺธา นาม. โอฬาริกนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เอกสฺมึ วา
จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพสงฺขาตา ปวีเตโชวาโย จาติ
ทฺวาทสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน คเหตพฺพโต โอฬาริกํ. เสสํ ปน อาโปธาตุ อิตฺถินฺทฺริยํ
ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ โอชา อากาสธาตุ กายวิญฺตฺติ
วจีวิญฺตฺติ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺตา อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาติ
โสฬสวิธํ รูปํ ฆฏฺฏนวเสน อคฺคเหตพฺพโต สุขุมํ. หีนํ วา ปณีตํ วาติ เอตฺถ
หีนปณีตภาโว ปริยายโต นิปฺปริยายโต จ. ตตฺถ อกนิฏฺานํ รูปโต สุทสฺสีนํ รูปํ,
หีนํ, ตเทว สุทสฺสานํ รูปโต ปณีตํ. เอวํ ยาว นรกสตฺตานํ รูปํ, ตาว ปริยายโต
หีนปณีตตา เวทิตพฺพา. ยตฺถ ปน อกุสลวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ, ยตฺถ กุสลวิปากํ,
ตํ ปณีตํ. ยํ ทูเร สนฺติเก วาติ เอตฺถ ยํ สุขุมํ, ตเทว ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา
ทูเร. ยํ โอฬาริกํ, ตเทว สุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตา สนฺติเก.
    สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ
สมฺมสนํ อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนนฺติ เอตฺถ อยํ ภิกฺขุ "ยํ กิญฺจิ รูปนฺ"ติ
เอวํ อนิยมนิทฺทิฏฺ สพฺพมฺปิ รูปํ อตีตตฺติเกน เจว จตูหิ จ อชฺฌตฺตาทิทุเกหิ
จาติ เอกาทสหิ โอกาเสหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ อนิจฺจนฺติ
สมฺมสติ. กถํ? ปรโต วุตฺตนเยน. วุตฺตํ เหตํ "รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ
อนิจฺจํ ขยฏฺเนา"ติ ๑- ตสฺมา เอส ยํ อตีตํ รูปํ, ตํ ยสฺมา อตีเตเยว ขีณํ,
นยิมํ ภวํ สมฺปตฺตนฺติ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ยํ อนาคตํ รูปํ ตํ อนนฺตรภเว
นิพฺพตฺติสฺสติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ขียิสฺสติ, น ตโต ปรํ ภวํ คิมสฺสตีติ อนิจฺจํ
ขยฏฺเน, ยํ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ, ตํ อิเธว ขียติ, น อิโต คจฺฉตีติ อนิจฺจํ
ขยฏฺเน, ยํ อชฺฌตฺตํ รูปํ, ตมฺปิ อชฺฌตฺตเมว ขียติ, น พหิทฺธาภาวํ คจฺฉตีติ
อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ยํ พหิทฺธา โอฬาริกํ สุขุมํ หีนํ ปณีตํ ทูเร สนฺติเก, ตมฺปิ
เอตฺเถว ขียติ, น ทูรภาวํ คจฺฉตีติ อนิจฺจํ ขยฏฺเนาติ สมฺมสติ. อิทํ สพฺพมฺปิ
"อนิจฺจํ ขยฏฺเนา"ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๘/๕๔
    สพฺพเมว เจตํ ทุกฺขํ ภยฏฺเนาติ สมฺมสติ. ภยฏฺเนาติ สปฺปฏิภยตาย.
ยํ หิ อนิจฺจํ, ตํ ภยาวหํ โหติ สีโหปมสุตฺเต ๑- เทวานํ วิย. อิติ อิทมฺปิ "ทุกฺขํ
ภยฏฺเนา"ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ.
    ยถา จ ทุกฺขํ, เอวํ สพฺพมฺปิ ตํ อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สมฺมสติ.
อสารกฏฺเนาติ "อตฺตา นิวาสี การโก เวทโก สยํวสี"ติ เอวํ ปริกปฺปิตสฺส
อตฺตสารสฺส อภาเวน. ยํ หิ อนิจฺจํ ทุกฺขํ, อตฺตโนปิ ๒- อนิจฺจตํ วา อุทยวยปีฬนํ
วา วาเรตุํ น สกฺโกติ, กุโต ตสฺส การกาทิภาโว. เตนาห "รูปญฺจ หิทํ ภิกฺขเว
อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺยา"ติอาทิ. ๓- อิติ อิทํ "อนตฺตา
อสารกฏฺเนา"ติ เอตสฺส วเสน เอกํ สมฺมสนํ, ปเภทโต ปน เอกาทสวิธํ โหติ.
เอเสว นโย เวทนาทีสุ. อิติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ เอกาทส เอกาทส กตฺวา ปญฺจสุ
ขนฺเธสุ ปญฺจปญฺาส สมฺมสนานิ โหนฺติ, อนิจฺจโต ปญฺจปญฺาส, ทุกฺขโต
ปญฺจปญฺาส, อนตฺตโต ปญฺจปญฺาสาติ ติวิธานุปสฺสนาวเสน สพฺพานิ
ปญฺจสฏฺิสตสมฺมสนานิ โหนฺติ.
    เกจิ ปน "สพฺพํ รูปํ สพฺพํ เวทนํ สพฺพํ สญฺ สพฺเพ สงฺขาเร สพฺพํ
วิญฺาณนฺติ ปทมฺปิ ปกฺขิปิตฺวา เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ทฺวาทส ทฺวาทส กตฺวา
ปญฺจสุ สฏฺิ, อนุปสฺสนโต อสีติสตํ สมฺมสนานี"ติ วทนฺติ.
    อตีตาทิวิภาเค ปเนตฺถ สนฺตติวเสน ขณาทิวเสน จ เวทนาย อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สนฺตติวเสน เอกวีถิเอกชวนเอกสมาปตฺติ-
ปริยาปนฺนา เอกวิธวิสยสมาโยคปฺปวตฺตา จ ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา,
ปจฺฉา อนาคตา. ขณาทิวเสน ขณตฺตยปริยาปนฺนา ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌคตา
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘, สํ.ข. ๑๗/๗๘/๖๙
@๒ ตํ ทุกฺขํ อตฺตโนปิ (วิสุทฺธิ ๓/๒๓๖ สฺยา)
@๓ วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๕
สกิจฺจํ จ กุรุมานา เวทนา ปจฺจุปฺปนฺนา, ตโต ปุพฺเพ อตีตา, ปจฺฉา อนาคตา.
อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภโท นิยกชฺฌตฺตวเสเนว เวทิตพฺโพ.
    โอฬาริกสุขุมภาโว ๑- "อกุสลา เวทนา โอฬาริกา, กุสลาพฺยากตา เวทนา
สุขุมา"ติอาทินา ๒- นเยน วิภงฺเค วุตฺเตน ชาติสภาวปุคฺคลโลกิยโลกุตฺตรวเสน
เวทิตพฺโพ. ชาติวเสน ตาว อกุสลา เวทนา สาวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาป-
ภาวโต จ อวูปสนฺตวุตฺตีติ กุสลเวทนาย โอฬาริกา, สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต
สวิปากโต กิเลสสนฺตาปภาวโต สาวชฺชโต จ วิปากาพฺยากตาย โอฬาริกา,
สวิปากโต กิเลสสนฺตาปภาวโต จ สพฺยาพชฺฌโต จ สาวชฺชโต จ กิริยาพฺยากตาย
โอฬาริกา. กุสลาพฺยากตา ปน วุตฺตปริยายโต อกุสลาย เวทนาย สุขุมา. เทฺวปิ
กุสลากุสลา เวทนา สพฺยาปารโต สอุสฺสาหโต สวิปากโต จ ยถาโยคํ ทุวิธายปิ
อพฺยากตาย โอฬาริกา, วุตฺตปริยาเยน ทุวิธาปิ อพฺยากตา ตา หิ สุขุมา. เอวํ
ตาว ชาติวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
    สภาววเสน ปน ทุกฺขา เวทนา นิรสฺสาทโต สวิปฺผารโต โขภกรณโต
อุพฺเพชนียโต อภิภวนโต จ อิตราหิ ทฺวีหิ โอฬาริกา, อิตรา ปน เทฺว สาตโต
สนฺตโต ปณีตโต มนาปโต, มชฺฌตฺตโต จ ยถาโยคํ ทุกฺขาย สุขุมา. อุโภ ปน
สุขทุกฺขา สวิปฺผารโต อุพฺเพชนียโต โขภกรณโต ปากฏโต จ อทุกฺขมสุขาย
โอฬาริกา, สา วุตฺตวิปริยาเยน ตทุภยโต สุขุมา. เอวํ สภาววเสน โอฬาริกสุขุมตา
เวทิตพฺพา.
    ปุคฺคลวเสน ปน อสมาปนฺนสฺส เวทนา นานารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวโต
สมาปนฺนสฺส เวทนาย โอฬาริกา, วิปริยาเยน อิตรา สุขุมา. เอวํ ปุคฺคลวเสน
โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ โอฬาริกสุขมเภโท (วิสุทฺธิ ๓/๕๑ สฺยา)       ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๑๑/๔
    โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปน สาสวา เวทนา โลกิยา, สา อาสวุปฺปตฺติเหตุโต
โอฆนิยโต โยคนิยโต นีวรณิยโต อุปาทานิยโต สํกิเลสิกโต ปุถุชฺชนสาธารณโต
จ อนาสวาย โอฬาริกา, อนาสวา จ วิปริยาเยน สาสวาย สุขุมา. เอวํ
โลกิยโลกุตฺตรวเสน โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา.
    ตตฺถ ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท ปริหริตพฺโพ. อกุสลวิปากกายวิญฺาณ-
สมฺปยุตฺตา หิ เวทนา ชาติวเสน อพฺยากตตฺตา สุขุมาปิ สมานา สภาวาทิวเสน
โอฬาริกา โหติ. วุตฺตํ เหตํ:-
           "อพฺยากตา เวทนา สุขุมา, ทุกฺขา เวทนา โอฬาริกา.
       สมาปนฺนสฺส เวทนา สุขุมา, อสมาปนฺนสฺส เวทนา โอฬาริกา.
       อนาสวา เวทนา สุขุมา, สาสวา เวทนา โอฬาริกา"ติ. ๑-
ยถา จ ทุกฺขา เวทนา, เอวํ สุขาทโยปิ. ตาปิ หิ ชาติวเสน โอฬาริกา,
สภาวาทิวเสน สุขุมา โหนฺติ. ตสฺมา ยถา ชาติอาทิวเสน สมฺเภโท น โหติ,
ตถา เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา เวทิตพฺพา. เสยฺยถิทํ, อพฺยากตา ชาติวเสน
กุสลากุสลา หิ สุขุมา. ตตฺถ กตมา อพฺยากตา? กึ ทุกฺขา? กึ สุขา?
กึ สมาปนฺนสฺส? กึ อสมาปนฺนสฺส? กึ สาสวา? กึ อนาสวาติ? กึ เอวํ
สภาวาทิเภโท น ปรามสิตพฺโพ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
    อปิจ "ตํ ตํ วา ปน เวทนํ อุปาทายุปาทาย เวทนา โอฬาริกา สุขุมา
ทฏฺพฺพา"ติ วจนโต อกุสลาทีสุปิ โลภสหคตาย โทสสหคตา เวทนา อคฺคิ วิย
นิสฺสยทหนฺโต โอฬาริกา, โลภสหคตา สุขุมา. โทสสหคตาปิ นิยตา โอฬาริกา,
อนิยตา สุขุมา. นิยตาปิ กปฺปฏฺิติกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. กปฺปฏฺิกาสุปิ
อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา. โลภสหคตา ปน ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๑๑/๔
อิตรา สุขุมา. สาปิ นิยตา กปฺปฏฺิติกา อสงฺขาริกา โอฬาริกา, อิตรา สุขุมา.
อวิเสเสน จ อกุสลา พหุวิปากา โอฬาริกา, อปฺปวิปากา สุขุมา. กุสลา ปน
อปฺปวิปากา โอฬาริกา, พหุวิปากา สุขุมา.
    อปิจ กามาวจรกุสลา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา. ตโต อรูปาวจรา,
ตโต โลกุตฺตรา. กามาวจรา จ ทานมยา โอฬาริกา, สีลมยา สุขุมา. สีลมยาปิ
โอฬาริกา, ตโต ภาวนามยา สุขุมา. ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา โอฬาริกา,
ติเหตุกา สุขุมา. ติเหตุกาปิ สสงฺขาริกา โอฬาริกา, อสงฺขาริกา สุขุมา. รูปาวจรา
จ ปมชฺฌานิกา โอฬาริกา ฯเปฯ ปญฺจมชฺฌานิกา สุขุมาว. อรูปาวจรา
จ อากาสานญฺจายตนสมฺปยุตฺตา โอฬาริกา ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตน-
สมฺปยุตฺตา สุขุมาว. โลกุตฺตรา จ โสตาปตฺติมคฺคสมฺยุตฺตา โอฬาริกา ฯเปฯ
อรหตฺตมคฺคสมฺปยุตฺตา สุขุมาว. เอส นโย ตํตํภูมิวิปากกิริยาเวทนาสุ ทุกฺขาทิ-
อสมาปนฺนาทิสาสวาทิวเสน วุตฺตเวทนาสุ จ. โอกาสวเสน วาปิ นิรเย ทุกฺขา
โอฬาริกา, ติรจฺฉานโยนิยํ สุขุมา ฯเปฯ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ สุขุมาว. ยถา
จ ทุกฺขา, เอวํ สุขาปิ สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ โยเชตพฺพา. วตฺถุวเสน จาปิ
หีนวตฺถุกา ยา กาจิ เวทนา โอฬาริกา, ปณีตวตฺถุกา สุขุมา. หีนปณีตเภเท
ยา โอฬาริกา, สา หีนา. ยา สุขุมา, สา ปณีตาติ ทฏฺพฺพา.
    ทูรสนฺติกปเท ปน "อกุสลา เวทนา กุสลาพฺยากตาหิ เวทนาหิ ทูเร, อกุสลา
เวทนา เวทนาย สนฺติเก"ติอาทินา ๑- นเยน วิภงฺเค วิภตฺตา. ตสฺมา อกุสลา
เวทนา วิสภาคโต อสํสฏฺโต อสริกฺขโต จ กุสลาพฺยากตาหิ ทูเร, ตถา
กุสลาพฺยากตา อกุสลาย. เอส นโย สพฺพวาเรสุ. อกุสลา ปน เวทนา สภาคโต
จ สํสฏฺโต สริกฺขโต จ อกุสลาย สนฺติเกติ อิทํ เวทนาย อตีตาทิวิภาเค
วิตฺถารกถามุขํ. ตํตํเวทนาสมฺปยุตฺตานํ ปน สญฺาทีนมฺปิ เอตํ เอวเมว เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๑๓/๔
    เย ปเนตฺถ เวทนาทีสุ จกฺขุ ฯเปฯ ชรามรณนฺติ เปยฺยาเลน
สงฺขิตฺเตสุ จ ธมฺเมสุ โลกุตฺตรธมฺมา อาคตา, เต อสมฺมสนูปคตฺตา อิมสฺมึ
อธิกาเร น คเหตพฺพา. เต ปน เกวลํ เตน เตน ปเทน สงฺคหิตธมฺมทสฺสนวเสน
จ อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส อาคตนเยน จ วุตฺตา. เยปิ จ สมฺมสนูปคา, เตสุ เย
ยสฺส ปากฏา โหนฺติ, สุเขน ปริคฺคหํ คจฺฉนฺติ, เตสุ เตน สมฺมสนํ อารภิตพฺพํ.
ชาติชรามรณวเสน วิสุํ สมฺมสนภาเวปิ ชาติชรามรณวนฺเตสุเยว ปน สมฺมสิเตสุ
ตานิปิ สมฺมสิตานิ โหนฺตีติ ปริยาเยน เตสมฺปิ วเสน สมฺมสนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺเถตีติอาทินา นเยน อตีตตฺติกสฺเสว จ
วเสน สมฺมสนสฺส วุตฺตตฺตา อชฺฌตฺตาทิเภทํ อนามสิตฺวาปิ อตีตตฺติกสฺเสว วเสน
ปริจฺฉินฺทิตฺวาปิ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนํ กาตพฺพเมว.
    ยํ ปน อนิจฺจํ, ตํ ยสฺมา นิยมโต สงฺขตาทิเภทํ โหติ, เตนสฺส ปริยาย-
ทสฺสนตฺถํ, นานากาเรหิ วา มนสิการปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ รูปํ อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตนฺติอาทิมาห. ตํ หิ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจํ,
อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย วา อนิจฺจํ. ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตตฺตา สงฺขตํ.
ปจฺจเย ปฏิจฺจ นิสฺสาย สมํ, สห วา อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เอเตน
ปจฺจเยหิ กเตปิ ปจฺจยานํ อพฺยาปารตํ ทสฺเสติ. ขยธมฺมนฺติ ขียนธมฺมํ ขียนปกติกํ.
วยธมฺมนฺติ นสฺสนธมฺมํ. นยิทํ มนฺทีภาวกฺขยวเสน ขยธมฺมํ, เกวลํ วิคมนปกติกํ
ปหูตสฺส มนฺทีภาโวปิ หิ โลเก ขโยติ วุจฺจติ. วิราคธมฺมนฺติ นยิทํ กุหิญฺจิ คมน-
วเสน วยธมฺมํ, เกวลํ สภาวาติกฺกมนปกติกํ. "วิราโค นาม ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม
วา"ติ หิ วุตฺตํ. นิโรธธมฺมนฺติ นยิทํ สภาวาติกฺกเมน ปุนราวตฺติธมฺมํ, เกวลํ
อปุนราวตฺตินิโรเธน นิรุชฺฌนปกติกนฺติ ปุริมปุริมปทสฺส อตฺถวิวรณวเสน
ปจฺฉิมปจฺฉิมปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อถ วา เอกภาวปริยาปนฺนรูปภงฺควเสน ขยธมฺมํ, เอกสนฺตติปริยาปนฺน-
รูปกฺขยวเสน วยธมฺมํ, รูปสฺส ขณภงฺควเสน วิราคธมฺมํ, ติณฺณมฺปิ
อปุนปฺปวตฺติวเสน ๑- นิโรธธมฺมนฺติปิ โยเชตพฺพํ.
     ชรามรณํ อนิจฺจนฺติอาทีสุ ชรามรณํ น อนิจฺจํ, อนิจฺจสภาวานํ ปน
ขนฺธานํ ชรามรณตฺตา อนิจฺจํ นาม ชาตํ. สงฺขตาทีสุปิ เอเสว นโย.
อนฺตรเปยฺยาเล ชาติยาปิ อนิจฺจาทิตาย เอเสว นโย.
     ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทิ ๒- น วิปสฺสนาวเสน วุตฺตํ, เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺ-
ปาทสฺส เอเกกองฺควเสน สงฺขิปิตฺวา ววตฺถานโต สมฺมสนาณํ นาม โหตีติ ปริยา
เยน วุตฺตํ. น ปเนตํ กลาปสมฺมสนาณํ ธมฺมฏฺิติาณเมว ตํ โหตีติ. อสติ
ชาติยาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต, อสติยา ชาติยาติ วุตฺตํ โหติ. อสติ สงฺขาเรสูติ
วจนวิปลฺลาโส กโต, อสนฺเตสุ สงฺขาเรสูติ วุตฺตํ โหติ. ภวปจฺจยา ชาติ,
อสตีติอาทิ "ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ ภเว นตฺถิ ชาตี"ติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํ.
                    สมฺมสนาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๖๔-๒๗๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=5895&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=5895&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=99
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1219
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1504
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1504
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31