ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๙. สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๕๔] สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทเส อุปฺปาทาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. ทุกฺขนฺติ
ภยนฺติ สามิสนฺติ สงฺขาราติ อุปฺปาทาทิมุญฺจนญาณสฺส การณวจนานิ. เอวญฺจ
ลกฺขณโต สงฺขารุเปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถโต ทสฺเสตุํ อุปฺปาโท
สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขาเร
อชฺฌุเปกฺขตีติ ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา
ลกฺขณวิจินเน ปหีนพฺยาปารสฺส อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ
มชฺฌตฺตสฺส ตํ วิปสฺสนาญาณํ เต สงฺขาเร วิเสเสน จ อิกฺขติ, คหเณน วชฺชิตญฺจ
หุตฺวา อิกฺขติ โอโลเกตีติ สงฺขารุเปกฺขา นามาติ อตฺโถ. ยถา โลเก วิเสเสน
ชยนฺโต อธิชยตีติ อนฺเนน วชฺชิโต วสนฺโต อุปวสตีติ วุจฺจติ. ปุน สงฺขาเร
อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา คหเณ มชฺฌตฺตภาวสณฺฐิตํ สงฺขารุเปกฺขมฺปิ อนิจฺจาทิโต
วิปสฺสิตฺวา ตสฺสาปิ สงฺขารุเปกฺขาย คหเณ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตาย สงฺขารุเปกฺขาย
สภาวโต เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขาติอาทิ วุตฺตํ.
     [๕๕] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตาภินิหารเภทํ ทสฺเสตุํ กติหากาเรหีติ-
อาทิมาห. ตตฺถ สงฺขารุเปกฺขายาติ ภุมฺมวจนํ. จิตฺตสฺส อภินิหาโรติ
สงฺขารุเปกฺขาลาภิโน ตโต อญฺญสฺส จิตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาภิมุขํ กตฺวา ภุสํ
หรณํ. อภิมุขตฺโถ หิ เอตฺถ อภิสทฺโท, ภุสตฺโถ นีสทฺโท. กติหากาเรหีติ
ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉํ อฏฺฐหากาเรหีติ วิชฺสชฺเชตฺวา ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนเนว เต
อฏฺฐากาเร ทสฺเสตุกาโม เต อทสฺเสตฺวาว ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหีติอาทิ
ปุจฺฉํ อกาสิ. ปุถุชฺชนสฺสาติ เอตฺถ:-
          ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา      พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
          อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก     กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติ.
     ตตฺถ ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺขณาทีนิ
นตฺถิ, อยํ อนฺธปุถุชฺชโน, ยสฺส ตานิ อตฺถิ, โส กลฺยาณปุถุชฺชโน. ทุวิโธปิ
ปเนส:-
          ปุถูนํ ชนนาทีหิ           การเณหิ ปุถุชฺชโน
          ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา        ปุถุวายํ ชโน อิติ.
     โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห "ปุถู กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ
ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา
อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธสติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ
อาวุตา นิวุฏฺฏา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนาติ. ๑- ปุถูนํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.มหา. ๒๙/๔๓๐/๒๘๙
วา คณนปถาตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโต
คธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณ-
ยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เตสุ กลฺยาณปุถุชฺชโน อิธาธิปฺเปโต
อิตรสฺส ภาวนาย เอว อภาวา.
     เสกฺขสฺสาติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา โสตาปตฺติมคฺคผลสกทาคามิมคฺคผล-
อนาคามิมคฺคผลอรหตฺตมคฺคฏฺฐา. เต หิ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. เตสุ
โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลฏฺฐา ตโย อิธาธิปฺเปตา มคฺคฏฺฐานํ สงฺขารุเปกฺขาย
จิตฺตาภินีหาราภาวา.
     วีตราคสฺสาติ เอตฺถ สมุจฺเฉทวิคฺคเมน วิคโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค.
อรหโต เอตํ อธิวจนํ. ตีสุปิ ปเทสุ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํ.
     สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ ตสฺมึ อุเปกฺขาวิหาเร ผาสุวิหารสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา
ผาสุวิหารนิกนฺติยา สงฺขารุเปกฺขาภิมุโข หุตฺวา นนฺทติ, สปฺปีติกํ ตณฺหํ
อุปฺปาเทติ อตฺโถ. วิปสฺสตีติ โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภตฺถํ อนิจฺจาทิวเสน วิวิธา
ปสฺสติ, เสกฺโข อุปริมคฺคตฺถํ, วีตราโค ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ วิปสฺสติ.
ปฏิสงฺขายาติ อนิจฺจาทิวเสเนว อุปปริกฺขิตฺวา. ยสฺมา ปน โสตาปนฺนาทโย อริยา สกํ
สกํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชมานา อุทยพฺพยญาณาทีหิ นวหิ วิปสฺสนาญาเณหิ
อวิปสฺสิตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ
สมาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ.
     ผลสมาปตฺติยา ปวตฺติทสฺสนตฺถํ ปน เตสํ อิทํ ปญฺหกมฺมํ:- กา
ผลสมาปตฺติ, เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา สมาปชฺชนฺติ,
กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานํ, กึ ผลสฺส อนนฺตรํ,
กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ?
     ตตฺถ กา ผลสมาปตฺตีติ? ยา อริยผลสฺส นิโรเธ อปฺปนา.
     เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา น
สมาปชฺชนฺติ. กสฺมา? อนธิคตตฺตา. อริยา ปน สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺติ.
กสฺมา? อธิคตตฺตา. อุปริมา ปน เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชนฺติ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, เหฏฺฐิมา จ อุปริมํ อนธิคตตฺตา. อตฺตโน อตฺตโนเยว ปน
ผลํ สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺตีติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ.
     เกจิ ปน "โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ น สมาปชฺชนฺติ, อุปริมา เทฺวเยว
สมาปชฺชนฺตี"ติ วทนฺติ. อิทญฺจ เนสํ การณํ:- เอเต หิ สมาธิสฺมึ
ปริปูรการิโนติ. ตํ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ โลกิยสมาธึ สมาปชฺชนโต
อการณเมว, กิญฺเจตฺถ การณาการณจินฺตาย. นนุ อิเธว ปาฬิยํ "กตเม ทส
สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ๑- กตเม ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน
อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๒- อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน "โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย
สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถายา"ติ วิสุํ วิสุํ วุตฺตา. ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน
ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
     กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ. ยถา หิ ราชาโน รชฺชสุขํ,
เทวตา ทิพฺพสุขมนุภวนฺติ, เอวํ อริยา "โลกุตฺตรสุขํ อนุภวิสฺสามา"ติ
อทฺธานปริจฺเฉทํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ.
     กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานนฺติ? ทฺวีหิ ตาว
อากาเรหิ อสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ นิพฺพานโต อญฺญสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา,
นิพฺพานสฺส จ มนสิการา. ยถาห "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย
เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๐/๖๙
มนสิกาโร"ติ. อยํ ปเนตฺถ สมาปชฺชนกฺกโม:- ผลสมาปตฺตตฺถิเกน หิ
อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพา. ตสฺส
ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุญาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน
นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปติ. ผลสมาปตฺตินินฺนตาย เจตฺถ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ,
น มคฺโค. เย ปน วทนฺติ "โสตาปนฺโน `ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิสฺสามี'ติ วิปสฺสนํ
ปฏฺฐเปตฺวา สกทาคามี โหติ, สกทาคามี จ อนาคามี"ติ เต วตฺตพฺพา "เอวํ
สติ อนาคามี อรหา ภวิสฺสติ, อรหา ปจฺเจกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ จ พุทฺโธ"ติ
ตสฺมา น กิญฺจิ เอตํ, ปาฬิวเสเนว จ ปฏิกฺขิตฺตนฺติปิ น คเหตพฺพํ. อิทเมว
ปน คเหตพฺพํ. เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ. น มคฺโค. ผลญฺจสฺส สเจ อเนน
ปฐมชฺฌานิโก มคฺโค อธิคโต โหติ, ปฐมชฺฌานิกเมว อุปฺปชฺชติ, สเจ ทุติยาทีสุ
อญฺญตรชฺฌานิโก ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกเมวาติ เอวํ ตาวสฺสา
สมาปชฺชนํ โหติ.
     "ตโย โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา
สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร, ปุพฺเพ จ
อภิสงฺขาโร"ติ วจนโต ปนสฺสา ตีหากาเรหิ ฐานํ โหติ. ตตฺถ ปุพฺเพ จ
อภิสงฺขาโรติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉโท. "อสุกสฺมึ นาม กาเล
วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ ปริจฺฉินฺนตฺตา หิสฺสา ยาว โส กาโล นาคจฺฉติ, ตาว ฐานํ
โหติ. เอวมสฺสา ฐานํ โหติ.
     "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานาย
สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร"ติ ๑- วจนโต ปนสฺสา
ทฺวีหากาเรหิ วุฏฺฐานํ โหติ. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนาสญฺญา-
สงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตานํ. กามญฺจ น สพฺพาเนเวตานิ เอกโต มนสิกโรติ,
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๗
สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนตํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยํ ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ มนสิกโรโต
ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ เอวมสฺสา วุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
     กึ ผลสฺส อนนฺตรํ, กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ? ผลสฺส ตาว ผลเมว
วา อนนฺตรํ โหติ ภวงฺคํ วา. ผลํ ปน อตฺถิ มคฺคานนฺตรํ, อตฺถิ ผลานนฺตรํ,
อตฺถิ โคตฺรภุอนนฺตรํ, อตฺถิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนานนฺตรนฺติ. ตตฺถ มคฺควีถิยํ
มคฺคานนฺตรํ, ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ผลานนฺตรํ, ผลสมาปตฺตีสุ ปุริมํ
ปุริมํ โคตฺรภุอนนฺตรํ. โคตฺรภูติ เจตฺถ อนุโลมํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ ปฏฺฐาเน
"อรหโต อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. เสกฺขานํ อนุโลมํ
ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๑- เยน ผเลน นิโรธา วุฏฺฐานํ โหติ,
ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนานนฺตรนฺติ. ตตฺถ ฐเปตฺวา มคฺควีถิยํ อุปฺปนฺนผลํ
อวเสสํ สพฺพํ ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตํ นาม. เอวเมตํ มคฺควีถิยํ ผลสมาปตฺติยํ
วา อุปฺปชฺชนวเสน:-
              ปฏิปสฺสทฺธทรถํ            อมตารมฺมณํ สุภํ
              วนฺตโลกามิสํ สนฺตํ         สามญฺญผลมุตฺตมนฺติ.
                       อยเมตฺถ ผลสมาปตฺติกถา.
     ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ ตํ สงฺขารุเปกฺขํ อญฺเญน ตาทิเสเนว วิปสฺสนาญาเณน
อชฺฌุเปกฺขิตฺวา. สุญฺญตวิหาเรเนวาติอาทีสุ ผลสมาปตฺตึ วินา วิปสฺสนาวิหาเรเนว
วิหริตุกามสฺส อรหโต อตฺตาภินิเวสํ ภยโต ทิสฺวา สุญฺญตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย
วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร สุญฺญตวิหาโร นาม, สงฺขารนิมิตฺตํ ภยโต
ทิสฺวา อนิมิตฺตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร
อนิมิตฺ ตวิหาโร นาม, ตณฺหาปณิธึ ภยโต ทิสฺวา อปฺปณิหิตาธิมุตฺตสฺส
@เชิงอรรถ:  อภิ.ป. ๔๐/๔๑๘/๑๒๙
สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อปฺปณิหิตวิหาโร นาม. ตถา
หิ ปรโต วุตฺตํ:-
           "อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺญเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส
       ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, สุญฺญโต วิหาโร. นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน
       อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, อนิมิตฺโต วิหาโร.
       ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส
       วยํ ปสฺสติ, อปฺปณิหิโต วิหาโร"ติ. ๑-
ฉฬงฺคุเปกฺขาสมฺภาเวน ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺญาทิวิหารสภาเวน จ อรหโตเยว
สพฺพากาเรน จิตฺตํ วเส วตฺตติ ตโต อยํ วิปสฺสนาวิหาโร อรหโตเยว อิชฺฌตีติ
วุตฺตํ โหติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วาติ เอตฺถ ปน ติธา จ ภยํ,
ติธา จ อธิมุตฺตึ อนาปชฺชิตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาติ เวทิตพฺพา. เอวํ หิ สติ
ปุพฺพาปรวิเสโส โหติ.
     [๕๖] อิทานิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน สงฺขารุเปกฺขาย เอกตฺต-
นานตฺตเภทํ ทสฺเสตุกาโม กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จาติอาทิมาห. ตตฺถ
จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหตีติ เอโก โหติ, สกตฺเถ ภาววจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยถา อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺตํ, ตถา เอโก เอว เอกตฺตํ. อภินีหาโรติ
สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ วา, อภินีหารสฺสาติ อตฺโถ. "โส เทโส สมฺมชฺชิตฺวา"ติ-
อาทีสุ ๒- วิย วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตติ เวทิตพฺโพ. จิตฺตํ กิลิสฺสตีติ วิปสฺสนา-
นิกนฺติสงฺขาเตน โลภกิเลเสน จิตฺตํ กิลิสติ, ตาปียติ พาธียตีติ อตฺโถ. ภาวนาย
ปริปนฺโถ โหตีติ ปฏิลทฺธาย วิปสฺสนาภาวนาย อุปฆาโต โหติ. ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย
โหตีติ วิปสฺสนาภาวนาย ปฏิลภิตพฺพสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปฏิลาภนฺตราโย โหติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๘/๙๖  วิ.มหา. ๔/๑๖๘/๑๗๗
อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหตีติ สงฺขารุเปกฺขาสมฺปยุตฺตกมฺมสฺส พลวตฺตา
เตเนว สุคติปฏิสนฺธิยา ทียมานาย อภินนฺทนสงฺขาโต โลภกิเลโส อนาคเต
กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา กิเลสสหายํ กมฺมํ วิปากํ ชเนติ,
ตสฺมา กมฺมํ ชนกปจฺจโย โหติ. กิเลโส อุปตฺถมฺภกปจฺจโย. เสกฺขสฺส ปน
อุตฺตริปฺปฏิเวธสฺสาติ สกทาคามิมคฺคาทิวเสน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส. อายตึ ปฏิสนฺธิยา
ปจฺจโย โหตีติ เสกฺเขสุ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ อนธิคฺคตชฺฌานานํ สงฺขารุเปกฺขา-
กมฺเมน ทียมานาย กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา อภินนฺทนกิเลโส ปจฺจโย โหติ,
ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺส จ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธานโต ปจฺจโย น โหติ,
อนุโลมโคตฺรภูหิ จ ทียมานาย ปฏิสนฺธิยา อยเมว กิเลโส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ
อนิจฺจโต. ทุกฺขโตติ อภิณฺหํ ปฏิปีฬยฏฺเฐน อุปฺปาทวยปฺปฏิปีฬนตาย ทุกฺข-
วตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. อนตฺตโตติ อวสวตฺตนฏฺเฐน ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย
สามินิวาสีการกเวทกาภาเวน จ อนตฺตโต. อนุปสฺสนฏฺเฐนาติ อนุ อนุ
อนิจฺจาทิโต ปสฺสนฏฺเฐน. อภินีหาโร นานตฺตํ โหตีติ อภินีหาโร นานา
โหตีติ วา อภินีหารสฺส นานาภาโว โหตีติ วา เวทิตพฺพํ.
     กุสลาติ อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน. อพฺยากตาติ
กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตา. กิญฺจิกาเล สุวิทิตาติ วิปสฺสนากาเล สุฏฺฐุ วิทิตา.
กิญฺจิกาเล น สุวิทิตาติ อภินนฺทนกาเล สุฏฺฐุ  วิทิตา. อจฺจนฺตํ สุวิทิตาติ
อภินนฺทนาย ปหีนตฺตา เอกนฺเตน สุวิทิตาติ. วิทิตฏฺเฐน จ อวิทิตฏฺเฐน จาติ
เอตฺถ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ สุวิทิตฏฺโฐปิ วีตราคสฺส อจฺจนฺตสุวิทิตฏฺโฐปิ
วิทิตฏฺโฐว โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ สุวิทิตฏฺโฐ อวิทิตฏฺโฐว.
     อติตฺตตฺตาติ วิปสฺสนาย กรณียสฺส อปริโยสิตตฺตา อปฺปณีตภาเวน. ตพฺพิปรีเตน
ติตฺตตฺตา. ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหานายาติ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสานํ
ปหารตฺถํ. ปจฺฉิมภวิกาปิ โพธิสตฺตา เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ
อปจฺฉิมภวิกา ปน วิปสฺสนํ สงฺขารุเปกฺขํ ปาเปตฺวา ฐเปนฺติ. โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลาภตฺถายาติ อสมาเสตฺวา ปฐนฺติ, สมาเสตฺวา ปาโฐ สุนฺทรตโร. เสกฺโข
ติณฺณํ สญฺโญชนานํ ปหีนตฺตาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ สามญฺเญน
วุตฺตํ. สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ หิ ตานิ ปหีนาเนว. อุตฺตริปฏิลาภตฺถายาติ
อุปรูปริมคฺคปฺปฏิลาภตฺถํ. ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถายาติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ปจฺจกฺเข
อตฺตภาเว โย สุโข วิหาโร, ตทตฺถาย. วิหารสมาปตฺตฏฺเฐนาติ เสกฺขสฺส
ผลสมาปตฺตฏฺเฐน, วีตราคสฺส วิปสฺสนาวิหารผลสมาปตฺตฏฺเฐน.
     [๕๗] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ กติ
สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาห. ตตฺถ สมถวเสนาติ สมาธิวเสน. อยเมว วา ปาโฐ.
นีวรเณ ปฏิสงฺขาติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหาตพฺพภาเวน ปริคฺคเหตฺวา. สนฺติฏฺฐนาติ
นีวรณานํ ปหานาภิมุขีภูตตฺตา เตสํ ปหาเนปิ อพฺยาปารภาวูปคมเนน มชฺฌตฺตตาย
สนฺติฏฺฐนา. สงฺขารุเปกฺขาสูติ นีวรณปฺปหาเน พฺยาปารากรเณน นีวรณสงฺขาตานํ
สงฺขารานํ อุเปกฺขนาสุ. เอส นโย วิตกฺกวิจาราทีสุ อุปฺปาทาทีสุ ๑- จ. สมเถ
สงฺขารุเปกฺขา นาม อปฺปนาวีถิยา อาสนฺนปุพฺพภาเค พลปฺปตฺตภาวนามยญาณํ.
โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถายาติอาทีสุ จตูสุ มคฺควาเรสุ สุญฺญตานิมิตฺต-
อปฺปณิหิตมคฺคานํ อญฺญตรญฺญตโร ๒- มคฺโค ลพฺภติ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายาติ-
อาทีสุ จตูสุ ผลวาเรสุ ปน อปฺปณิหิตาผลสมาปตฺติ เวทิตพฺพา. กสฺมา?
"สุญฺญตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถายา"ติ อิตราสํ ทฺวินฺนํ
ผลสมาปตฺตีนํ วิสุํ วุตฺตตฺตา. อนิจฺจานุปสฺสนา วุฏฺฐานวเสน หิ อนิมิตฺตมคฺโค,
ตเถว ผลสมาปตฺติกาเล อนิมิตฺตผลสมาปตฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา วุฏฺฐานวเสน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ม. อญฺญตโร
อปฺปณิหิตมคฺคผลสมาปตฺติโย, อนตฺตานุปสฺสนา วุฏฺฐานวเสน สุญฺญตมคฺคผลสมาปตฺติโย
สุตฺตนฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     เอตฺถ จ จตูสุ มคฺควาเรสุ อุปฺปาทนฺติอาทีนิ ปญฺจ มูลปทานิ, คตินฺติอาทีนิ
ทส เววจนปทานีติ ปณฺณรส ปทานิ วุตฺตานิ. ฉสุ ปน ผลสมาปตฺติวาเรสุ
ปญฺจ มูลปทาเนว วุตฺตานิ. ตํ กสฺมา อิติ เจ? สงฺขารุเปกฺขาย ติกฺขภาเว
สติ กิเลสปฺปหาเน สมตฺถสฺส มคฺคสฺส สมฺภวโต ตสฺสา ติกฺขภาวทสฺสนตฺถํ
เววจนปเทหิ สห ทฬฺหํ กตฺวา มูลปทานิ วุตฺตานิ. ผลสฺส นิรุสฺสาหภาเวน
สนฺตสภาวตฺตา มคฺคายตฺตตฺตา จ มนฺทภูตาปิ สงฺขารุเปกฺขา ผลสฺส ปจฺจโย
โหตีติ ทสฺสนตฺถํ มูลปทาเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     [๕๘] อิทานิ ชาติวเสน ปุจฺฉิตฺวา ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺเชตุํ กติ
สงฺขารุเปกฺขา กุสลาติอาทิมาห. ตตฺถ ปณฺณรส สงฺขารุเปกฺขาติ สมถวเสน
อฏฺฐ, จตุนฺนํ มคฺคานํ ติณฺณํ ผลานํ วเสน สตฺตาติ ปณฺณรส. สมถวเสน
อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา อรหโต นีวรณปฏิสงฺขาอภาวโต, วิตกฺกวิจาราทีนํ
ปหานพฺยาปารํ วินา สุเขน ปหานโต จ สงฺขารุเปกฺขานามสฺส อนนุรูปาติ กตฺวา
ตาสํ อพฺยากตตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อรหตา ปน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺเตน
สงฺขารุเปกฺขํ วินา สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาติ
วุตฺตา. อปฺปณิหิตสุญฺญตานิมิตฺตวเสน หิ อรหโต ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา.
     อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ สํวณฺณนาวเสน วุตฺตาสุ ตีสุ คาถาสุ ปฏิสงฺขา
สนฺติฏฺฐยา ปญฺญาติ สงฺขารุเปกฺขา. อฏฺฐ จิตฺตสฺส โคจราติ สมถวเสน
วุตฺตา อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมาธิสฺส วิสยา, ภูมิโยติ อตฺโถ. "จิตฺตํ ปญฺญญฺจ
ภาวยนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย จิตฺตสีเสน สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ, "โคจเร ภิกฺขเว จรถ สเก
@เชิงอรรถ:  สํ. ๑/๑๓/๑๖๗
เปตฺติเก วิสเย"ติอาทีสุ ๑- วิย โคจรสทฺเทน วิสโย. ยํ หิ ยทายตฺตํ,
ตสฺเสโส วิสโยติ วุจฺจติ. ปุถุชฺชนสฺส เทฺวติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จ. ตโย
เสกฺขสฺสาติ สมถวิปสฺสนาสมาปตฺติวเสน. ตโย จ วีตราคสฺสาติ อปฺปณิหิต-
สุญฺญตานิมิตฺตผลสมาปตฺติวเสน. "ติสฺโส"ติ วตฺตพฺเพ "ตโย"ติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต. ตโย สงฺขารุเปกฺขา ธมฺมาติ วา โยเชตพฺพํ. เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ เยหิ
สงฺขารุเปกฺขาธมฺเมหิ วิตกฺกวิจาราทิโต, อุปฺปาทาทิโต วา จิตฺตํ อปคจฺฉติ.
วีตราคสฺสาปิ หิ สงฺขารุเปกฺขาสภาวโต จ สงฺขารโต จิตฺตํ วิวฏฺฏิตฺวา นิพฺพานํ
ปกฺขนฺทตีติ วุตฺตํ โหติ. อฏฺฐ สมาธิสฺส ปจฺจยาติ สมถวเสน วุตฺตา อฏฺฐ
อปฺปนาสมฺปาปกตฺตา อปฺปนาสมาธิสฺส ปจฺจยา. ทส ญาณสฺส โคจราติ
วิปสฺสนาวเสน วุตฺตา ทส มคฺคญาณสฺส ผลญาณสฺส จ ภูมิโย. ติณฺณํ
วิโมกฺขานปจฺจยาติ สุญฺญตานิมิตฺตอปณิหิตวิโมกฺขานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย.
นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปตีติ ภงฺคํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน
วิปสฺสนฺโต ๒- สสฺสตทิฏฺฐิอาทีสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺฐีสุ น เวธตีติ.
                 สงฺขารุเปกฺขาญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๘๓-๒๙๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6330&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6330&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=120              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1434              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1711              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1711              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]