อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๙. สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๕๔] สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทเส อุปฺปาทาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. ทุกฺขนฺติ
ภยนฺติ สามิสนฺติ สงฺขาราติ อุปฺปาทาทิมุญฺจนาณสฺส การณวจนานิ. เอวญฺจ
ลกฺขณโต สงฺขารุเปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถโต ทสฺเสตุํ อุปฺปาโท
สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขาเร
อชฺฌุเปกฺขตีติ ตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาาเณน ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺตฺตา
ลกฺขณวิจินเน ปหีนพฺยาปารสฺส อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ
มชฺฌตฺตสฺส ตํ วิปสฺสนาาณํ เต สงฺขาเร วิเสเสน จ อิกฺขติ, คหเณน วชฺชิตญฺจ
หุตฺวา อิกฺขติ โอโลเกตีติ สงฺขารุเปกฺขา นามาติ อตฺโถ. ยถา โลเก วิเสเสน
ชยนฺโต อธิชยตีติ อนฺเนน วชฺชิโต วสนฺโต อุปวสตีติ วุจฺจติ. ปุน สงฺขาเร
อนิจฺจาทิโต วิปสฺสิตฺวา คหเณ มชฺฌตฺตภาวสณฺิตํ สงฺขารุเปกฺขมฺปิ อนิจฺจาทิโต
วิปสฺสิตฺวา ตสฺสาปิ สงฺขารุเปกฺขาย คหเณ มชฺฌตฺตาการสณฺิตาย สงฺขารุเปกฺขาย
สภาวโต เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขาติอาทิ วุตฺตํ.
     [๕๕] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตาภินิหารเภทํ ทสฺเสตุํ กติหากาเรหีติ-
อาทิมาห. ตตฺถ สงฺขารุเปกฺขายาติ ภุมฺมวจนํ. จิตฺตสฺส อภินิหาโรติ
สงฺขารุเปกฺขาลาภิโน ตโต อญฺสฺส จิตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาภิมุขํ กตฺวา ภุสํ
หรณํ. อภิมุขตฺโถ หิ เอตฺถ อภิสทฺโท, ภุสตฺโถ นีสทฺโท. กติหากาเรหีติ
ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉํ อฏฺหากาเรหีติ วิชฺสชฺเชตฺวา ทุติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนเนว เต
อฏฺากาเร ทสฺเสตุกาโม เต อทสฺเสตฺวาว ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหีติอาทิ
ปุจฺฉํ อกาสิ. ปุถุชฺชนสฺสาติ เอตฺถ:-
          ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา      พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
          อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก     กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติ.
     ตตฺถ ยสฺส ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนธารณปจฺจเวกฺขณาทีนิ
นตฺถิ, อยํ อนฺธปุถุชฺชโน, ยสฺส ตานิ อตฺถิ, โส กลฺยาณปุถุชฺชโน. ทุวิโธปิ
ปเนส:-
          ปุถูนํ ชนนาทีหิ           การเณหิ ปุถุชฺชโน
          ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา        ปุถุวายํ ชโน อิติ.
     โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห "ปุถู กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ
ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา
อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธสติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ
อาวุตา นิวุฏฺฏา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนาติ. ๑- ปุถูนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.มหา. ๒๙/๔๓๐/๒๘๙
วา คณนปถาตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโต
คธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต, วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณ-
ยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เตสุ กลฺยาณปุถุชฺชโน อิธาธิปฺเปโต
อิตรสฺส ภาวนาย เอว อภาวา.
     เสกฺขสฺสาติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา โสตาปตฺติมคฺคผลสกทาคามิมคฺคผล-
อนาคามิมคฺคผลอรหตฺตมคฺคฏฺา. เต หิ ติสฺโสปิ สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา. เตสุ
โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลฏฺา ตโย อิธาธิปฺเปตา มคฺคฏฺานํ สงฺขารุเปกฺขาย
จิตฺตาภินีหาราภาวา.
     วีตราคสฺสาติ เอตฺถ สมุจฺเฉทวิคฺคเมน วิคโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค.
อรหโต เอตํ อธิวจนํ. ตีสุปิ ปเทสุ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตํ.
     สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทตีติ ตสฺมึ อุเปกฺขาวิหาเร ผาสุวิหารสญฺ ปฏิลภิตฺวา
ผาสุวิหารนิกนฺติยา สงฺขารุเปกฺขาภิมุโข หุตฺวา นนฺทติ, สปฺปีติกํ ตณฺหํ
อุปฺปาเทติ อตฺโถ. วิปสฺสตีติ โสตาปตฺติมคฺคปฺปฏิลาภตฺถํ อนิจฺจาทิวเสน วิวิธา
ปสฺสติ, เสกฺโข อุปริมคฺคตฺถํ, วีตราโค ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ วิปสฺสติ.
ปฏิสงฺขายาติ อนิจฺจาทิวเสเนว อุปปริกฺขิตฺวา. ยสฺมา ปน โสตาปนฺนาทโย อริยา สกํ
สกํ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชมานา อุทยพฺพยาณาทีหิ นวหิ วิปสฺสนาาเณหิ
อวิปสฺสิตฺวา สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ
สมาปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ.
     ผลสมาปตฺติยา ปวตฺติทสฺสนตฺถํ ปน เตสํ อิทํ ปญฺหกมฺมํ:- กา
ผลสมาปตฺติ, เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺติ, กสฺมา สมาปชฺชนฺติ,
กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ กถํ านํ, กถํ วุฏฺานํ, กึ ผลสฺส อนนฺตรํ,
กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ?
     ตตฺถ กา ผลสมาปตฺตีติ? ยา อริยผลสฺส นิโรเธ อปฺปนา.
     เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา น
สมาปชฺชนฺติ. กสฺมา? อนธิคตตฺตา. อริยา ปน สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺติ.
กสฺมา? อธิคตตฺตา. อุปริมา ปน เหฏฺิมํ น สมาปชฺชนฺติ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา, เหฏฺิมา จ อุปริมํ อนธิคตตฺตา. อตฺตโน อตฺตโนเยว ปน
ผลํ สพฺเพปิ สมาปชฺชนฺตีติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ.
     เกจิ ปน "โสตาปนฺนสกทาคามิโนปิ น สมาปชฺชนฺติ, อุปริมา เทฺวเยว
สมาปชฺชนฺตี"ติ วทนฺติ. อิทญฺจ เนสํ การณํ:- เอเต หิ สมาธิสฺมึ
ปริปูรการิโนติ. ตํ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ โลกิยสมาธึ สมาปชฺชนโต
อการณเมว, กิญฺเจตฺถ การณาการณจินฺตาย. นนุ อิเธว ปาฬิยํ "กตเม ทส
สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ๑- กตเม ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน
อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๒- อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน "โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย
สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถายา"ติ วิสุํ วิสุํ วุตฺตา. ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา อตฺตโน
ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
     กสฺมา สมาปชฺชนฺตีติ? ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ. ยถา หิ ราชาโน รชฺชสุขํ,
เทวตา ทิพฺพสุขมนุภวนฺติ, เอวํ อริยา "โลกุตฺตรสุขํ อนุภวิสฺสามา"ติ
อทฺธานปริจฺเฉทํ กตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ.
     กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ, กถํ านํ, กถํ วุฏฺานนฺติ? ทฺวีหิ ตาว
อากาเรหิ อสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ นิพฺพานโต อญฺสฺส อารมฺมณสฺส อมนสิการา,
นิพฺพานสฺส จ มนสิการา. ยถาห "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย
เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖ ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๐/๖๙
มนสิกาโร"ติ. อยํ ปเนตฺถ สมาปชฺชนกฺกโม:- ผลสมาปตฺตตฺถิเกน หิ
อริยสาวเกน รโหคเตน ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพา. ตสฺส
ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺส สงฺขารารมฺมณโคตฺรภุาณานนฺตรํ ผลสมาปตฺติวเสน
นิโรเธ จิตฺตํ อปฺเปติ. ผลสมาปตฺตินินฺนตาย เจตฺถ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ,
น มคฺโค. เย ปน วทนฺติ "โสตาปนฺโน `ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิสฺสามี'ติ วิปสฺสนํ
ปฏฺเปตฺวา สกทาคามี โหติ, สกทาคามี จ อนาคามี"ติ เต วตฺตพฺพา "เอวํ
สติ อนาคามี อรหา ภวิสฺสติ, อรหา ปจฺเจกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ จ พุทฺโธ"ติ
ตสฺมา น กิญฺจิ เอตํ, ปาฬิวเสเนว จ ปฏิกฺขิตฺตนฺติปิ น คเหตพฺพํ. อิทเมว
ปน คเหตพฺพํ. เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ. น มคฺโค. ผลญฺจสฺส สเจ อเนน
ปมชฺฌานิโก มคฺโค อธิคโต โหติ, ปมชฺฌานิกเมว อุปฺปชฺชติ, สเจ ทุติยาทีสุ
อญฺตรชฺฌานิโก ทุติยาทีสุ อญฺตรชฺฌานิกเมวาติ เอวํ ตาวสฺสา
สมาปชฺชนํ โหติ.
     "ตโย โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ิติยา
สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร, ปุพฺเพ จ
อภิสงฺขาโร"ติ วจนโต ปนสฺสา ตีหากาเรหิ านํ โหติ. ตตฺถ ปุพฺเพ จ
อภิสงฺขาโรติ สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉโท. "อสุกสฺมึ นาม กาเล
วุฏฺหิสฺสามี"ติ ปริจฺฉินฺนตฺตา หิสฺสา ยาว โส กาโล นาคจฺฉติ, ตาว านํ
โหติ. เอวมสฺสา านํ โหติ.
     "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺานาย
สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร"ติ ๑- วจนโต ปนสฺสา
ทฺวีหากาเรหิ วุฏฺานํ โหติ. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตเวทนาสญฺา-
สงฺขารวิญฺาณนิมิตฺตานํ. กามญฺจ น สพฺพาเนเวตานิ เอกโต มนสิกโรติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๗
สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนตํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยํ ภวงฺคสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตํ มนสิกโรโต
ผลสมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหตีติ เอวมสฺสา วุฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
     กึ ผลสฺส อนนฺตรํ, กสฺส จ ผลํ อนนฺตรนฺติ? ผลสฺส ตาว ผลเมว
วา อนนฺตรํ โหติ ภวงฺคํ วา. ผลํ ปน อตฺถิ มคฺคานนฺตรํ, อตฺถิ ผลานนฺตรํ,
อตฺถิ โคตฺรภุอนนฺตรํ, อตฺถิ เนวสญฺานาสญฺายตนานนฺตรนฺติ. ตตฺถ มคฺควีถิยํ
มคฺคานนฺตรํ, ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ผลานนฺตรํ, ผลสมาปตฺตีสุ ปุริมํ
ปุริมํ โคตฺรภุอนนฺตรํ. โคตฺรภูติ เจตฺถ อนุโลมํ เวทิตพฺพํ. วุตฺตํ เหตํ ปฏฺาเน
"อรหโต อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย. เสกฺขานํ อนุโลมํ
ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ. ๑- เยน ผเลน นิโรธา วุฏฺานํ โหติ,
ตํ เนวสญฺานาสญฺายตนานนฺตรนฺติ. ตตฺถ เปตฺวา มคฺควีถิยํ อุปฺปนฺนผลํ
อวเสสํ สพฺพํ ผลสมาปตฺติวเสน ปวตฺตํ นาม. เอวเมตํ มคฺควีถิยํ ผลสมาปตฺติยํ
วา อุปฺปชฺชนวเสน:-
              ปฏิปสฺสทฺธทรถํ            อมตารมฺมณํ สุภํ
              วนฺตโลกามิสํ สนฺตํ         สามญฺผลมุตฺตมนฺติ.
                       อยเมตฺถ ผลสมาปตฺติกถา.
     ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวาติ ตํ สงฺขารุเปกฺขํ อญฺเน ตาทิเสเนว วิปสฺสนาาเณน
อชฺฌุเปกฺขิตฺวา. สุญฺตวิหาเรเนวาติอาทีสุ ผลสมาปตฺตึ วินา วิปสฺสนาวิหาเรเนว
วิหริตุกามสฺส อรหโต อตฺตาภินิเวสํ ภยโต ทิสฺวา สุญฺตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย
วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร สุญฺตวิหาโร นาม, สงฺขารนิมิตฺตํ ภยโต
ทิสฺวา อนิมิตฺตาธิมุตฺตสฺส สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร
อนิมิตฺ ตวิหาโร นาม, ตณฺหาปณิธึ ภยโต ทิสฺวา อปฺปณิหิตาธิมุตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ป. ๔๐/๔๑๘/๑๒๙
สงฺขารุเปกฺขาย วยํ ปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนตฺตยวิหาโร อปฺปณิหิตวิหาโร นาม. ตถา
หิ ปรโต วุตฺตํ:-
           "อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุญฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส
       ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, สุญฺโต วิหาโร. นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน
       อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, อนิมิตฺโต วิหาโร.
       ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส
       วยํ ปสฺสติ, อปฺปณิหิโต วิหาโร"ติ. ๑-
ฉฬงฺคุเปกฺขาสมฺภาเวน ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสญฺาทิวิหารสภาเวน จ อรหโตเยว
สพฺพากาเรน จิตฺตํ วเส วตฺตติ ตโต อยํ วิปสฺสนาวิหาโร อรหโตเยว อิชฺฌตีติ
วุตฺตํ โหติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วาติ เอตฺถ ปน ติธา จ ภยํ,
ติธา จ อธิมุตฺตึ อนาปชฺชิตฺวา เกวลํ วิปสฺสนาติ เวทิตพฺพา. เอวํ หิ สติ
ปุพฺพาปรวิเสโส โหติ.
     [๕๖] อิทานิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน สงฺขารุเปกฺขาย เอกตฺต-
นานตฺตเภทํ ทสฺเสตุกาโม กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จาติอาทิมาห. ตตฺถ
จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหตีติ เอโก โหติ, สกตฺเถ ภาววจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
ยถา อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ วุตฺตํ, ตถา เอโก เอว เอกตฺตํ. อภินีหาโรติ
สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ วา, อภินีหารสฺสาติ อตฺโถ. "โส เทโส สมฺมชฺชิตฺวา"ติ-
อาทีสุ ๒- วิย วิภตฺติวิปลฺลาโส กโตติ เวทิตพฺโพ. จิตฺตํ กิลิสฺสตีติ วิปสฺสนา-
นิกนฺติสงฺขาเตน โลภกิเลเสน จิตฺตํ กิลิสติ, ตาปียติ พาธียตีติ อตฺโถ. ภาวนาย
ปริปนฺโถ โหตีติ ปฏิลทฺธาย วิปสฺสนาภาวนาย อุปฆาโต โหติ. ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย
โหตีติ วิปสฺสนาภาวนาย ปฏิลภิตพฺพสฺส สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปฏิลาภนฺตราโย โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๘/๙๖ ๒ วิ.มหา. ๔/๑๖๘/๑๗๗
อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหตีติ สงฺขารุเปกฺขาสมฺปยุตฺตกมฺมสฺส พลวตฺตา
เตเนว สุคติปฏิสนฺธิยา ทียมานาย อภินนฺทนสงฺขาโต โลภกิเลโส อนาคเต
กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. ยสฺมา กิเลสสหายํ กมฺมํ วิปากํ ชเนติ,
ตสฺมา กมฺมํ ชนกปจฺจโย โหติ. กิเลโส อุปตฺถมฺภกปจฺจโย. เสกฺขสฺส ปน
อุตฺตริปฺปฏิเวธสฺสาติ สกทาคามิมคฺคาทิวเสน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส. อายตึ ปฏิสนฺธิยา
ปจฺจโย โหตีติ เสกฺเขสุ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ อนธิคฺคตชฺฌานานํ สงฺขารุเปกฺขา-
กมฺเมน ทียมานาย กามาวจรสุคติปฏิสนฺธิยา อภินนฺทนกิเลโส ปจฺจโย โหติ,
ฌานลาภีนํ ปน อนาคามิสฺส จ พฺรหฺมโลเกเยว ปฏิสนฺธานโต ปจฺจโย น โหติ,
อนุโลมโคตฺรภูหิ จ ทียมานาย ปฏิสนฺธิยา อยเมว กิเลโส ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อนิจฺจโตติ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ
อนิจฺจโต. ทุกฺขโตติ อภิณฺหํ ปฏิปีฬยฏฺเน อุปฺปาทวยปฺปฏิปีฬนตาย ทุกฺข-
วตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. อนตฺตโตติ อวสวตฺตนฏฺเน ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย
สามินิวาสีการกเวทกาภาเวน จ อนตฺตโต. อนุปสฺสนฏฺเนาติ อนุ อนุ
อนิจฺจาทิโต ปสฺสนฏฺเน. อภินีหาโร นานตฺตํ โหตีติ อภินีหาโร นานา
โหตีติ วา อภินีหารสฺส นานาภาโว โหตีติ วา เวทิตพฺพํ.
     กุสลาติ อาโรคฺยฏฺเน อนวชฺชฏฺเน โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน. อพฺยากตาติ
กุสลากุสลภาเวน น พฺยากตา. กิญฺจิกาเล สุวิทิตาติ วิปสฺสนากาเล สุฏฺุ วิทิตา.
กิญฺจิกาเล น สุวิทิตาติ อภินนฺทนกาเล สุฏฺุ  วิทิตา. อจฺจนฺตํ สุวิทิตาติ
อภินนฺทนาย ปหีนตฺตา เอกนฺเตน สุวิทิตาติ. วิทิตฏฺเน จ อวิทิตฏฺเน จาติ
เอตฺถ ปุถุชฺชนเสกฺขานํ สุวิทิตฏฺโปิ วีตราคสฺส อจฺจนฺตสุวิทิตฏฺโปิ
วิทิตฏฺโว โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ สุวิทิตฏฺโ อวิทิตฏฺโว.
     อติตฺตตฺตาติ วิปสฺสนาย กรณียสฺส อปริโยสิตตฺตา อปฺปณีตภาเวน. ตพฺพิปรีเตน
ติตฺตตฺตา. ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปหานายาติ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสานํ
ปหารตฺถํ. ปจฺฉิมภวิกาปิ โพธิสตฺตา เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ
อปจฺฉิมภวิกา ปน วิปสฺสนํ สงฺขารุเปกฺขํ ปาเปตฺวา เปนฺติ. โสตาปตฺติมคฺคํ
ปฏิลาภตฺถายาติ อสมาเสตฺวา ปนฺติ, สมาเสตฺวา ปาโ สุนฺทรตโร. เสกฺโข
ติณฺณํ สญฺโชนานํ ปหีนตฺตาติ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามีนํ สามญฺเน
วุตฺตํ. สกทาคามิอนาคามีนมฺปิ หิ ตานิ ปหีนาเนว. อุตฺตริปฏิลาภตฺถายาติ
อุปรูปริมคฺคปฺปฏิลาภตฺถํ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถายาติ ทิฏฺเ ธมฺเม ปจฺจกฺเข
อตฺตภาเว โย สุโข วิหาโร, ตทตฺถาย. วิหารสมาปตฺตฏฺเนาติ เสกฺขสฺส
ผลสมาปตฺตฏฺเน, วีตราคสฺส วิปสฺสนาวิหารผลสมาปตฺตฏฺเน.
     [๕๗] อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ คณนปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ กติ
สงฺขารุเปกฺขาติอาทิมาห. ตตฺถ สมถวเสนาติ สมาธิวเสน. อยเมว วา ปาโ.
นีวรเณ ปฏิสงฺขาติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหาตพฺพภาเวน ปริคฺคเหตฺวา. สนฺติฏฺนาติ
นีวรณานํ ปหานาภิมุขีภูตตฺตา เตสํ ปหาเนปิ อพฺยาปารภาวูปคมเนน มชฺฌตฺตตาย
สนฺติฏฺนา. สงฺขารุเปกฺขาสูติ นีวรณปฺปหาเน พฺยาปารากรเณน นีวรณสงฺขาตานํ
สงฺขารานํ อุเปกฺขนาสุ. เอส นโย วิตกฺกวิจาราทีสุ อุปฺปาทาทีสุ ๑- จ. สมเถ
สงฺขารุเปกฺขา นาม อปฺปนาวีถิยา อาสนฺนปุพฺพภาเค พลปฺปตฺตภาวนามยาณํ.
โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถายาติอาทีสุ จตูสุ มคฺควาเรสุ สุญฺตานิมิตฺต-
อปฺปณิหิตมคฺคานํ อญฺตรญฺตโร ๒- มคฺโค ลพฺภติ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถายาติ-
อาทีสุ จตูสุ ผลวาเรสุ ปน อปฺปณิหิตาผลสมาปตฺติ เวทิตพฺพา. กสฺมา?
"สุญฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถายา"ติ อิตราสํ ทฺวินฺนํ
ผลสมาปตฺตีนํ วิสุํ วุตฺตตฺตา. อนิจฺจานุปสฺสนา วุฏฺานวเสน หิ อนิมิตฺตมคฺโค,
ตเถว ผลสมาปตฺติกาเล อนิมิตฺตผลสมาปตฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา วุฏฺานวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ ๒ ม. อญฺตโร
อปฺปณิหิตมคฺคผลสมาปตฺติโย, อนตฺตานุปสฺสนา วุฏฺานวเสน สุญฺตมคฺคผลสมาปตฺติโย
สุตฺตนฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     เอตฺถ จ จตูสุ มคฺควาเรสุ อุปฺปาทนฺติอาทีนิ ปญฺจ มูลปทานิ, คตินฺติอาทีนิ
ทส เววจนปทานีติ ปณฺณรส ปทานิ วุตฺตานิ. ฉสุ ปน ผลสมาปตฺติวาเรสุ
ปญฺจ มูลปทาเนว วุตฺตานิ. ตํ กสฺมา อิติ เจ? สงฺขารุเปกฺขาย ติกฺขภาเว
สติ กิเลสปฺปหาเน สมตฺถสฺส มคฺคสฺส สมฺภวโต ตสฺสา ติกฺขภาวทสฺสนตฺถํ
เววจนปเทหิ สห ทฬฺหํ กตฺวา มูลปทานิ วุตฺตานิ. ผลสฺส นิรุสฺสาหภาเวน
สนฺตสภาวตฺตา มคฺคายตฺตตฺตา จ มนฺทภูตาปิ สงฺขารุเปกฺขา ผลสฺส ปจฺจโย
โหตีติ ทสฺสนตฺถํ มูลปทาเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     [๕๘] อิทานิ ชาติวเสน ปุจฺฉิตฺวา ลพฺภมานวเสน วิสฺสชฺเชตุํ กติ
สงฺขารุเปกฺขา กุสลาติอาทิมาห. ตตฺถ ปณฺณรส สงฺขารุเปกฺขาติ สมถวเสน
อฏฺ, จตุนฺนํ มคฺคานํ ติณฺณํ ผลานํ วเสน สตฺตาติ ปณฺณรส. สมถวเสน
อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา อรหโต นีวรณปฏิสงฺขาอภาวโต, วิตกฺกวิจาราทีนํ
ปหานพฺยาปารํ วินา สุเขน ปหานโต จ สงฺขารุเปกฺขานามสฺส อนนุรูปาติ กตฺวา
ตาสํ อพฺยากตตา น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อรหตา ปน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺเตน
สงฺขารุเปกฺขํ วินา สมาปชฺชิตุํ น สกฺกาติ ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตาติ
วุตฺตา. อปฺปณิหิตสุญฺตานิมิตฺตวเสน หิ อรหโต ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา.
     อิทานิ สงฺขารุเปกฺขานํ สํวณฺณนาวเสน วุตฺตาสุ ตีสุ คาถาสุ ปฏิสงฺขา
สนฺติฏฺยา ปญฺาติ สงฺขารุเปกฺขา. อฏฺ จิตฺตสฺส โคจราติ สมถวเสน
วุตฺตา อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมาธิสฺส วิสยา, ภูมิโยติ อตฺโถ. "จิตฺตํ ปญฺญฺจ
ภาวยนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย จิตฺตสีเสน สมาธิ นิทฺทิฏฺโ, "โคจเร ภิกฺขเว จรถ สเก
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. ๑/๑๓/๑๖๗
เปตฺติเก วิสเย"ติอาทีสุ ๑- วิย โคจรสทฺเทน วิสโย. ยํ หิ ยทายตฺตํ,
ตสฺเสโส วิสโยติ วุจฺจติ. ปุถุชฺชนสฺส เทฺวติ สมถวเสน วิปสฺสนาวเสน จ. ตโย
เสกฺขสฺสาติ สมถวิปสฺสนาสมาปตฺติวเสน. ตโย จ วีตราคสฺสาติ อปฺปณิหิต-
สุญฺตานิมิตฺตผลสมาปตฺติวเสน. "ติสฺโส"ติ วตฺตพฺเพ "ตโย"ติ จ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต. ตโย สงฺขารุเปกฺขา ธมฺมาติ วา โยเชตพฺพํ. เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ เยหิ
สงฺขารุเปกฺขาธมฺเมหิ วิตกฺกวิจาราทิโต, อุปฺปาทาทิโต วา จิตฺตํ อปคจฺฉติ.
วีตราคสฺสาปิ หิ สงฺขารุเปกฺขาสภาวโต จ สงฺขารโต จิตฺตํ วิวฏฺฏิตฺวา นิพฺพานํ
ปกฺขนฺทตีติ วุตฺตํ โหติ. อฏฺ สมาธิสฺส ปจฺจยาติ สมถวเสน วุตฺตา อฏฺ
อปฺปนาสมฺปาปกตฺตา อปฺปนาสมาธิสฺส ปจฺจยา. ทส าณสฺส โคจราติ
วิปสฺสนาวเสน วุตฺตา ทส มคฺคาณสฺส ผลาณสฺส จ ภูมิโย. ติณฺณํ
วิโมกฺขานปจฺจยาติ สุญฺตานิมิตฺตอปณิหิตวิโมกฺขานํ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย.
นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ ภงฺคํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน
วิปสฺสนฺโต ๒- สสฺสตทิฏฺิอาทีสุ นานปฺปการาสุ ทิฏฺีสุ น เวธตีติ.
                 สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๘๓-๒๙๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6330&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6330&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=120
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1434
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1711
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1711
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31