อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                      ๑๑. มคฺคาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖๑] มคฺคาณนิทฺเทเส มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาตีติ ทิฏฺานุสยปฺปหาเนน
สมุจฺเฉทวเสน ทฺวาสฏฺิเภทโต ๑- มิจฺฉาทิฏฺิโต วุฏฺาติ. ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ
มิจฺฉาทิฏฺิสมฺปโยควเสน จ มิจฺฉาทิฏฺิอุปนิสฺสเยน จ อุปฺปชฺชมาเนหิ จ มิจฺฉา-
ทิฏฺึ อนุวตฺตมาเนหิ นานาวิเธหิ กิเลเสหิ. เตน ตเทกฏฺกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ โหติ.
ทุวิธํ หิ เอกฏฺ สหเชกฏฺ ปหาเนกฏฺญฺจ. ตาย ทิฏฺิยา สห เอกสฺมึ จิตฺเต,
เอกสฺมึ ปุคฺคเล วา ยาว ปหานา ิตาติ ตเทกฏฺา. ทิฏฺิยา หิ ปหียมานาย ทิฏฺิ-
สมฺปยุตฺเตสุ ทฺวีสุ อสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺิยา สหชาตา โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ
อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา, ทฺวีสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺิยา
สหชาตา โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเสลา สหเชกฏฺวเสน
ปหียนฺติ. ทิฏฺิกิเลเสเยว ปหียมาเน เตน สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล ิตา อปายคมนียา
โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม
กิเลสา ปหาเนกฏฺวเสน ปหียนฺติ. ขนฺเธหีติ ตทนุวตฺตเกเหว ขนฺเธหิ, ตํ
ทิฏฺึ อนุวตฺตมาเนหิ สหเชกฏฺเหิ จ ปหาเนกฏฺเหิ จ จตูหิ อรูปขนฺเธหิ,
ตํสมุฏฺานรูเปหิ วา สห ปญฺจหิ ขนฺเธหิ มิจฺฉาทิฏฺิอาทิกิเลสปจฺจยา อนาคเต
อุปฺปชฺชิตพฺเพหิ วิปากกฺขนฺเธหิ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ ยถาวุตฺตกิเลส-
ขนฺธโต พหิภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ. มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาตีติ โสตาปตฺติ-
มคฺเคน ปหาตพฺเพสุ จตูสุ ทิฏฺิสมฺปยุตฺเตสุ, วิจิกิจฺฉาสหคเต จาติ ปญฺจสุ
จิตฺเตสุ อปายคมนียเสสากุสลจิตฺเตสุ จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาติ.
     มิจฺฉาวาจาย วุฏฺาตีติ มุสาวาทโต เจว อปายคมนียปิสุณผรุส-
สมฺผปฺปลาเปหิ จ วุฏฺาติ. มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺาตีติ ปาณาติปาตาทินฺนาทาน-
มิจฺฉาจาเรหิ วุฏฺาติ. มิจฺฉา อาชีวา วุฏฺาตีติ กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา
@เชิงอรรถ: ๑ เตสฏฺิเภทโต (สพฺพตฺถ)
นิปฺเปสิกตา ลาเภนลาภํนิชิคีสนตา อาชีวเหตุเกหิ วา สตฺตหิ กายวจีกมฺเมหิ
วุฏฺาติ. มิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธีหิ วุฏฺานํ มิจฺฉาสงฺกปฺปวุฏฺาเน
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาสตีติ จ สติยา ปฏิปกฺขากาเรน อุปฺปชฺชมานา
กุสลจิตฺตุปฺปาทมตฺตเมว. อุปริมคฺคตฺตเย "ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺี"ติอาทีนิ อฏฺ
มคฺคงฺคานิ ยถา ปมชฺฌานิเก ปมมคฺเค ลพฺภนฺติ, ตเถว ลพฺภนฺติ. ตตฺถ
ปมมคฺเค สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺิ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ ปชหนฏฺเเนว เวทิตพฺพา. เอวํ สนฺเต ปมมคฺเคเนว ทฺวาสฏฺิยา
ทิฏฺิคตานํ ปหีนตฺตา อุปริมคฺคตฺตเยน ปหาตพฺพา ทิฏฺิ นาม นตฺถิ.
     ตตฺถ สมฺมาทิฏฺีติ นามํ กถํ โหตีติ? ยถา วิสํ อตฺถิ วา โหตุ มา
วา, อคโท อคโทเตฺวว วุจฺจติ, เอวํ มิจฺฉาทิฏฺิ อตฺถิ วา โหตุ มา วา,
อยํ สมฺมาทิฏฺิ เอว นาม. ยทิ เอวํ นานมตฺตเมเวตํ โหติ, อุปริมคฺคตฺตเย ปน
สมฺมาทิฏฺิยา กิจฺจาภาโว อาปชฺชติ, มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติ. ตสฺมา สมฺมาทิฏฺิ
สกิจฺจกา กาตพฺพา, มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติ. สกิจฺจกา เจตฺถ สมฺมาทิฏฺิ
ยถาลาภนิยเมน ทีเปตพฺพา. อุปปริมคฺคตฺตยวชฺโฌ หิ เอโก มาโน อตฺถิ, โส
ทิฏฺิฏฺาเน ติฏฺติ, สา ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺิ. โสตาปตฺติมคฺคสฺมึ หิ
สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ. โสตาปนฺนสฺส ปน สกทาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน
อตฺถิ, ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺเสว สตฺตอกุสลจิตฺตสหชาโต สงฺกปฺโป
อตฺถิ, เตเหว จิตฺเตหิ วาจงฺคโจปนํ อตฺถิ, กายงฺคโจปนํ อตฺถิ, ปจฺจยปริโภโค
อตฺถิ, สหชาตวายาโม อตฺถิ, อสฺสติยภาโว อตฺถิ, สหชาตจิตฺเตกคฺคตา อตฺถิ, เอเต
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย นาม. สกทาคามิมคฺเค สมฺมาสงฺกปฺปาทโย เตสํ ปหาเนน
สมฺมาสงฺกปฺปาทโยติ เวทิตพฺพา. เอวํ สกทาคามิมคฺเค อฏฺงฺคานิ สกิจฺจกา โหนฺติ.
สกทาคามิสฺส อนาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺิฏฺาเน ติฏฺติ. ตสฺเสว
สตฺตหิ จิตฺเตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิ. เตสํ ปหาเนน อนาคามิมคฺเค
อฏฺนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพา. อนาคามิสฺส อรหตฺตมคฺควชฺโฌ มาโน
อตฺถิ, โส ทิฏฺิฏฺาเน ติฏฺติ. ยานิ ปนสฺส ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ, เตหิ สหชาตา
สงฺกปฺปาทโย อตฺถิ. เตสํ ปหาเนน อรหตฺตมคฺเค อฏฺนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา
เวทิตพฺพา.
     โอฬาริกาติ กายวจีทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตมฺหา.
กามราคสญฺโชนาติ เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโชนา. โส หิ กามภเว สญฺโเชตีติ
สญฺโชนนฺติ วุจฺจติ. ปฏิฆสญฺโชนาติ พฺยาปาทสญฺโชนา. โส หิ อารมฺมเณ
ปฏิหญฺตีติ ปฏิฆนฺติ วุจฺจติ. เต เอว ถามคตฏฺเน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยา.
อณุสหคตาติ อนุภูตา, สุขุมภูตาติ อตฺโถ. ตพฺภาเว หิ เอตฺถ สหคตสทฺโท.
สกทาคามิสฺส หิ กามราคพฺยาปาทา ทฺวีหิ การเณหิ อณุภูตา อธิจฺจุปฺปตฺติยา
จ ปริยุฏฺานมนฺทตาย จ. ตสฺส หิ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น
อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชมานา จ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย
มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธอนฺธํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน
มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ ปาเปตุํ
สมตฺถา น โหนฺติ. เอวํ ตนุภูตา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ. รูปราคาติ รูปภเว
ฉนฺทราคา. อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคา. มานาติ อุนฺนติลกฺขณา. อุทฺธจฺจาติ
อวูปสมลกฺขณา. อวิชฺชายาติ อนฺธลกฺขณาย. ภวราคานุสยาติ รูปราคารูปราควเสน
ปวตฺตภวราคานุสยา.
     [๖๒] อิทานิ มคฺคาณสํวณฺณนํ กโรนฺโต อชาตํ ฌาเปตีติอาทิมาห. ตตฺถ
อชาตํ ฌาเปตีติ ชาเตน, ฌานงฺเคน ปวุจฺจตีติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภูเตน
เตน เตน โลกุตฺตรฌาเนน ตํสมงฺคีปุคฺคโล อชาตเมว ตํ ตํ กิเลสํ ฌาเปติ
ทหติ สมุจฺฉินฺทตีติ, เตน การเณน ตํ โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
ฌานวิโมกฺเข กุสลตาติ ตสฺมึ อริยมคฺคสมฺปยุตฺเต วิตกฺกาทิเก ฌาเน จ
วิโมกฺขสงฺขาเต อริยมคฺเค จ อสมฺโมหวเสน กุสลตาย ปมมํคฺเคเนว ปหีนาสุ
นานาทิฏฺีสุ น กมฺปติ. ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ
ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจ. โลกิยปมชฺฌานาทิกํ กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเน ฌานํ,
วิปสฺสนาสงฺขารานํ สภาวสามญฺลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเน ฌานํ, โลกุตฺตรํ นิพฺพาเน
ตถลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเน ฌานํ. อิธ ปน โคตฺรภุนาปิ สาธารณํ
ลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺ อนามสิตฺวา อสาธารเณน กิเลสฌาปนฏฺเน ฌานํ วุตฺตํ.
วิโมกฺขฏฺโ ปเนตฺถ นิพฺพานารมฺมเณ สุฏฺุ อธิมุจฺจนฏฺโ กิเลเสหิ จ สุฏฺุ
มุจฺจนฏฺโ.
     สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสตีติ อปฺปนูปจารขณิกสมาธีนํ อญฺตเรน
สมาธินา ปมํ จิตฺตสมาธานํ กตฺวา ปจฺฉา ยถา วิปสฺสติ จ. สมุจฺจยตฺโถ
เจสทฺโท วิปสฺสนํ สมุจฺจิโนติ. วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเหติ วิปสฺสนา
นาเมสา ลูขภูตา นิรสฺสาทา, สมโถ จ นาม สินิทฺธภูโต สอสฺสาโท. ตสฺมา
ตาย ลูขภูตํ สิเนเหตุํ วิปสฺสมาโน ตถา จ สมาทเห. วิปสฺสมาโน ปุน สมาธึ
ปวิสิตฺวา จิตฺตสมาธานญฺจ ตเถว กเรยฺย, ยเถว วิปสฺสนนฺติ อตฺโถ. อิธ
เจสทฺโท สมาทหนํ สมุจฺจิโนติ. น อุภยตฺถาปิ คาถาพนฺธานุวตฺตเนน เจกาโร
กโต, อตฺโถ ปน จการตฺโถ เอว. วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหูติ ยสฺมา
สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเว สติ อริยมคฺคปาตุภาโว โหติ, ตสฺมา
อริยมคฺคชนนสมตฺถตฺตา ยทา ตทุภยสหโยโค โหติ, ตทา วิปสฺสนา จ สมโถ จ
อหุ, สมถวิปสฺสนา ภูตา นาม โหตีติ อตฺโถ. ตา จ สมถวิปสฺสนา
อริยมคฺคาภิมุขีกาเล จ มคฺคกฺขเณ จ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร สมาโน
สโม ภาโค โกฏฺาโส เอเตสนฺติ สมานภาคา, ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา,
อญฺมญฺ อนติวตฺตฏฺเน สมธุรา สมพลาติ อตฺโถ. วิตฺถาโร ปนสฺส
ยุคนทฺธกถายํ อาวิภวิสฺสติ.
     ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ. ทุภโต วุฏฺิตา ปญฺา,
ผสฺเสติ อมตํ ปทนฺติ ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปฏิปนฺนสฺส
ตโต นิพฺพานทสฺสนํ อริยมคฺคาณํ ทุภโต วุฏฺิตา ปญฺา นาม. สา เอว
จ ปญฺา อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อารมฺมณผุสเนน ผุสติ, ปฏิลภตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ
หิ อตปฺปกฏฺเน อมตสทิสนฺติ อมตํ, นาสฺส มตํ มรณํ วโย อตฺถีติปิ อมตํ,
ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย มหตา อุสฺสาเหน มหติยา ปฏิปทาย ปชฺชติ ปฏิปชฺชียตีติ
ปทนฺติ วุจฺจติ.
     วิโมกฺขจริยํ ชานาตีติ วิโมกฺขปฺปวตฺตึ อสมฺโมหวเสน ชานาติ, ปจฺจเวกฺขณ-
วเสน ชานาติ. "ทุภโต วุฏฺาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา,
ทุภโต วุฏฺานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิ
จตฺตาโร วิโมกฺขา"ติ หิ อุปริ วิโมกฺขกถายํเยว ๑- อาคตา วิโมกฺขจริยา เวทิตพฺพา.
เตสํ วิตฺถาโร ตตฺเถว อาคโต. นานตฺเตกตฺตโกวิโทติ เตสํ วิโมกฺขานํ นานา-
ภาเว เอกภาเว จ กุสโล. ทุภโตวุฏฺานวิโมกฺขวเสน หิ เตสํ เอกตฺตํ, จตุอริยมคฺค-
วเสน นานตฺตํ, เอเกกสฺสาปิ วา อริยมคฺคสฺส อนุปสฺสนาเภเทน นานตฺตํ,
อริยมคฺคภาเวน เอกตฺตํ เวทิตพฺพํ. ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส
จ ภาวนาสงฺขาตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตาย. ทสฺสนนฺติ หิ
โสตาปตฺติมคฺโค. โส หิ ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุตฺโต. โคตฺรภุ
ปน กิญฺจาปิ ปมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโ สนฺติกํ เกนจิเทว
กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ
"ทิฏฺโ เต ราชา"ติ ปุฏฺโ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา "น ปสฺสามี"ติ
อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา "น
ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ าณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺาเน ติฏฺติ. ภาวนาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
เสสมคฺคตฺตยํ. ตํ หิ ปมมคฺเคน ทิฏฺสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ,
น อทิฏฺปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา "ภาวนา"ติ วุจฺจติ. เหฏฺา ปน ภาวนา-
มคฺคสฺส อปรินิฏฺิตตฺตา "ทฺวินฺนํ าณานนฺ"ติ อวตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิ-
อนาคามิมคฺคลาภิโน สนฺธาย "ฌานวิโมกฺเข กุสลตา"ติ วุตฺตํ, อรหตฺตมคฺคลาภิโน
ปน ภาวนามคฺคสฺส ปรินิฏฺิตตฺตา "ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                     มคฺคาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๙๖-๓๐๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6611&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6611&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=143
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1646
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1964
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1964
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31