อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                    ๑๔. ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖๕] ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทเส มคฺคกฺขเณเยว เหตุฏฺเฐน ปฐมํ มคฺคงฺคานิ
วิสุํ วิสุํ วตฺวา ปุน มคฺคงฺคภูเต อมคฺคงฺคภูเต จ ธมฺเม "พุชฺฌนฏฺเฐน โพธี"ติ
ลทฺธนามสฺส อริยสฺส องฺคภาเวน โพชฺฌงฺเค วิสุํ ทสฺเสสิ. สติธมฺมวิจยวีริยสมาธิ-
สมฺโพชฺฌงฺคา หิ มคฺคงฺคาเนว, ปีติปสฺสทฺธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา อมคฺคงฺคานิ. ปุน
พลวเสน อินฺทฺริยวเสน จ วิสุํ นิทฺทิฏฺเฐสุ สทฺธา เอว อมคฺคงฺคภูตา. ปุน
มคฺคกฺขเณ ชาเตเยว ธมฺเม ราสิวเสน ทสฺเสนฺโต อาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติอาทิมาห. ตตฺถ
อุปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานาติ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา สติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ
สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา นาม.
นิพฺพานารมฺมณํ เอกเมว วีริยํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติ-
กิจฺจสฺส, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ อุปฺปาทฏฺฐิติกิจฺจสฺส สาธนวเสน จตฺตาโร
สมฺมปฺปธานา นาม.
     ตถฏฺเฐน สจฺจาติ ทุกฺขภาวาทีสุ อวิสํวาทกฏฺเฐน จตฺตานิ อริยสจฺจานิ.
เอตาเนว เจตฺถ ปฏิเวธฏฺเฐน ตทา สมุทาคตานิ, "อมโตคธํ นิพฺพานนฺ"ติ วิสุํ
วุตฺตํ นิพฺพานญฺจ, เสสา ปน ธมฺมา ปฏิลาภฏฺเฐน ตทา สมุทาคตา. "ตถฏฺเฐน สจฺจา
ตทา สมุทาคตา"ติ วจนโต มคฺคผลปริโยสาเน อวสฺสํ จตฺตาริ สจฺจานิ ปจฺจเวกฺขตีติ
นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ. "กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี"ติ ๑-
วจนโต จ "ทุกฺขํ เม ปริญฺญาตํ, สมุทโย เม ปหีโน, นิโรโธ เม สจฺฉิกโต,
มคฺโค จ เม ภาวิโต"ติ ปจฺจเวกฺขณํ วุตฺตเมว โหติ. ตถา ปจฺจเวกฺขณํ ยุชฺชติ
จ. สมุทโยติ เจตฺถ ตํตํมคฺควชฺโฌเยว เวทิตพฺโพ. เอตฺถ วุตฺตสมุทยปจฺจเวกฺขณ-
วเสเนว อฏฺฐกถายํ ทุวิธํ กิเลสปจฺจเวกฺขณํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณานิ อิธ
สรูเปเนว อาคตานีติ วุตฺตานิ. เกวลํ ทุกฺขปจฺจเวกฺขณเมว น วุตฺตํ. กิญฺจาปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๔๘/๘๔
น วุตฺตํ, อถ โข ปาฐสพฺภาวโต ยุตฺติสพฺภาวโต จ คเหตพฺพเมว. สจฺจปฺปฏิเวธตฺถํ
หิ ปฏิปนฺนสฺส นิฏฺฐิเต สจฺจปฺปฏิเวเธ สยํ กตกิจฺจปจฺจเวกฺขณํ ยุตฺตเมวาติ.
อวิกฺเขปฏฺเฐน สมโถติอาทิ มคฺคสมฺปยุตฺเต เอว สมถวิปสฺสนาธมฺเม เอกรสฏฺเฐน
อนติวตฺตนฏฺเฐน จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สํวรฏฺเฐน สีลวิสุทฺธีติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา-
ชีวา เอว. อวิกฺเขปฏฺเฐน จิตฺตวิสุทฺธีติ สมฺมาสมาธิ เอว. ทสฺสนฏฺเฐน
ทิฏฺฐิวิสุทฺธีติ สมฺมาทิฏฺฐิเยว. วิมุตฺตฏฺเฐนาติ สมุจฺเฉทวเสน มคฺควชฺฌกิเลเสหิ
มุจฺจนฏฺเฐน, นิพฺพานารมฺมเณ วา อธิมุจฺจนฏฺเฐน. วิโมกฺโขติ สมุจฺเฉทวิโมกฺโข,
อริยมคฺโคเยว. ปฏิเวธนฏฺเฐน วิชฺชาติ สจฺจปฺปฏิเวธนฏฺเฐน วิชฺชา, สมฺมาทิฏฺฐิเยว.
ปริจฺจาคฏฺเฐน วิมุตฺตีติ มคฺควชฺฌกิเลสานํ ปชหนฏฺเฐน ตโต มุจฺจนโต
วิมุตฺติ, อริยมคฺโคเยว. สมุจฺเฉทฏฺเฐน ขเย ญาณนฺติ กิเลสสมุจฺฉินฺทนฏฺเฐน
กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค ญาณํ, สมฺมาทิฏฺฐิเยว.
     ฉนฺทาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลํ เหตฺถ ๑- มคฺคกฺขเณเยว
มคฺคสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานากาเรน ทสฺสิตา. วิมุตฺตีติ เจตฺถ มคฺควิมุตฺติเยว.
"ตถฏฺเฐน สจฺจา"ติ เอตฺถ คหิตมฺปิ จ นิพฺพานํ อิธ ปริโยสานภาวทสฺสนตฺถํ
ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ผลกฺขเณปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน เหตุฏฺเฐน
มคฺโคติ ผลมคฺคภาเวเนว. สมฺมปฺปธานาติ มคฺคกฺขเณ จตุกิจฺจสาธกวีริยกิจฺจสฺส
ผลสฺส อุปฺปาทกฺขเณ สิทฺธตฺตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อญฺญถา หิ ผลกฺขเณ
สมฺมปฺปธานา เอว น ลพฺภนฺติ. วุตฺตํ หิ มคฺคกฺขเณ สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม
อุทฺธรนฺเตน เถเรน "ผลกฺขเณ ฐเปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อวเสสา เตตฺตึส
ธมฺมา ลพฺภนฺ"ติ. เอวเมว ปฏิเวธกิจฺจาทิสิทฺธิวเสน สจฺจาทีนิปิ ยถาโยคํ
เวทิตพฺพานิ. วิโมกฺโขติ จ ผลวิโมกฺโข. วิมุตฺตีติ ผลวิมุตฺติ. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน
อนุปฺปาเท ญาณํ วุตฺตตฺถเมว. วุฏฺฐหิตฺวาติ อนฺตรา วุฏฺฐานาภาวา ผลาวสาเนน
@เชิงอรรถ: ๑ คณฺฐิปเท เหฏฺฐา
เอวํ วุตฺตํ. อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตาติ อิเม วุตฺตปฺปการา ธมฺมา
มคฺคกฺขเณ จ ผลกฺขเณ จ สมุทาคตาติ ปจฺจเวกฺขตีติ อิติสทฺทํ ปาฐเสสํ กตฺวา
สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
                  ปจฺจเวกฺขณญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๐๓-๓๐๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6765&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6765&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=153
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1741
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=2071
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=2071
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31