อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                   ๑๗. จริยานานตฺตาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖๘] จิรยานานตฺตาณนิทฺเทเส วิญฺาณจริยาติอาทีสุ อารมฺมเณ จรตีติ
จริยา, วิญฺาณเมว จริยา วิญฺาณจริยา. อญฺาเณน จรณํ, อญฺาเณน วา
จรติ, อญฺาเต วา จรติ, อญฺาณสฺส วา จรณนฺติ อญฺาณจริยา. าณเมว
จริยา, าเณน วา จริยา, าเณน วา จรติ, าเต วา จรติ, าณสฺส
วา จรณนฺติ าณจริยา. ทสฺสนตฺถายาติ รูปทสฺสนตฺถาย ปวตฺตา. อาวชฺชน-
กิริยาอพฺยากตาติ ภวงฺคสนฺตานโต อปเนตฺวา รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ อาวชฺเชติ
นาเมตีติ อาวชฺชนํ, วิปากาภาวโต กรณมตฺตนฺติ กิริยา, กุสลากุสลวเสน น
พฺยากตาติ อพฺยากตา. ทสฺสนฏฺโติ ปสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ปสฺสติ, ทสฺสน-
มตฺตเมว วา ตนฺติ ทสฺสนํ, ทสฺสนเมว อตฺโถ ทสฺสนฏฺโ. จกฺขุวิญฺาณนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๗/๖๔ ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๔ (สฺยา)
กุสลวิปากํ วา อกุสลวิปากํ วา. ทิฏฺตฺตาติ อทิฏฺเ สมฺปฏิจฺฉนฺนสฺส
อภาวโต จกฺขุวิญฺาเณน รูปารมฺมณสฺส ทิฏฺตฺตา. อภินิโรปนา วิปาก-
มโนธาตูติ ทิฏฺารมฺมณเมว อาโรหตีติ อภินิโรปนา, อุภยวิปากา สมฺปฏิจฺฉนฺน-
มโนธาตุ. อภินิโรปิตตฺตาติ รูปารมฺมณํ อภิรุฬฺหตฺตา. วิปากมโนวิญฺาณธาตูติ
อุภยวิปากา สนฺตีรณมโนวิญฺาณธาตุ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ. สนฺตีรณานนฺตรํ
โวฏฺพฺพเน อวุตฺเตปิ อฏฺกถาจริเยหิ วุตฺตตฺตา ลพฺภตีติ คเหตพฺพํ.
วิชานนตฺถายาติ ธมฺมารมฺมณสฺส เจว รูปาทิอารมฺมณสฺส จ วิชานนตฺถาย.
อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ. วิชานนฏฺโติ ตทนนฺตรชวนวเสน
อารมฺมณสฺส วิชานนเมว อตฺโถ, น อญฺโ. อุปริ อกุสลชวนานํ วิปสฺสนามคฺค-
ผลชวนานญฺจ วิสุํ วุตฺตตฺตา เสสชวนานิ อิธ คเหตพฺพานิ สิยุํ. "กุสเลหิ กมฺเมหิ
วิปฺปยุตฺตา จรตีติ วิญฺาณจริยา"ติอาทิวจนโต ๑- ปน หสิตุปฺปาทจิตฺตชวนเมว
คเหตพฺพํ. ฉสุ ทฺวาเรสุ อเหตุกานํเยว จิตฺตานํ วุตฺตตฺตา เทฺว อาวชฺชนานิ
เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ เทฺว สมฺปฏิจฺฉนฺนานิ ตีณิ สนฺตีรณานิ เอกํ หสิตุปฺปาท-
จิตฺตนฺติ อฏฺารส อเหตุกจิตฺตานิเยว วิญฺาณจริยาติ เวทิตพฺพานิ.
     [๖๙] อิทานิ วิสยวิชานนมตฺตฏฺเน วิญฺาณจริยาติ ทสฺเสตุํ นีราคา จรตีติ-
อาทิมาห, วิญฺาณํ หิ ราคาทิสมฺปโยเค สทฺธาทิสมฺปโยเค จ อวตฺถนฺตรํ ปาปุณาติ,
เตสุ อสติ สกาวตฺถายเมว ติฏฺติ. ตสฺมา นีราคาทิวจเนน เตสํ วุตฺตวิญฺาณานํ
วิญฺาณกิจฺจมตฺตํ  ทสฺเสติ. นตฺถิ เอติสฺสา ราโคติ นีราคา. นิราคาติ รสฺสํ
กตฺวาปิ ปนฺติ. โส ปน รชฺชนวเสน ราโค. อิตเรสุ ทุสฺสนวเสน โทโส.
มุยฺหนวเสน โมโห. มญฺนวเสน มาโน. วิปรีตทสฺสนวเสน ทิฏฺิ. อุทฺธตภาโว, อวูป-
สนฺตภาโว วา อุทฺธจฺจํ. วิจิกิจฺฉา วุตฺตตฺถา. อนุเสนฺตีติ อนุสยา. "นิรนุสยา"ติ
วตฺตพฺเพ นานุสยาติ วุตฺตํ, โสเยวตฺโถ. ปริยุฏฺานปฺปตฺตานเมเวตฺถ อภาโว
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๐/๘๕
เวทิตพฺโพ. น หิ วิญฺาณจริยา ปหีนานุสยานํเยว วุตฺตา. ยา จ นีราคาทิ-
นามา, สา ราคาทีหิ วิปฺปยุตฺตาว นาม โหตีติ ปริยายนฺตรทสฺสนตฺถํ ราค-
วิปฺปยุตฺตาติอาทิมาห. ปุน อญฺเหิ จ วิปฺปยุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ กุสเลหิ กมฺเมหีติ-
อาทิมาห. กุสลานิเยว ราคาทิวชฺชาภาวา อนวชฺชานิ. ปริสุทฺธภาวกเรหิ หิริ-
โอตฺตปฺเปหิ ยุตฺตตฺตา สุกฺกานิ. ปวตฺติสุขตฺตา สุโข อุทโย อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ
สุขุทฺรยานิ, สุขวิปากตฺตา วา สุโข อุทโย วฑฺฒิ เอเตสนฺติ สุขุทฺรยานิ. วุตฺต-
วิปกฺเขน อกุสลานิ โยเชตพฺพานิ. วิญฺาเต จรตีติ วิญฺาเณน วิญฺายมานํ
อารมฺมณํ วิญฺาตํ นาม, ตสฺมึ วิญฺาเต อารมฺมเณ. กึ วุตฺตํ โหติ?
นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย วิญฺาณโยคโต วิญฺาณํ นาม โหติ, ตสฺมึ
วิญฺาเณ จรตีติ วิญฺาณจริยาติ วุตฺตํ โหติ. วิญฺาณสฺส เอวรูปา
จริยา โหตีติ วุตฺตปฺปการสฺส วิญฺาณสฺส วุตฺตปฺปการา จริยา โหตีติ อตฺโถ.
"วิญฺาณสฺส จริยา"ติ จ โวหารวเสน วุจฺจติ, วิญฺาณโต ปน วิสุํ จริยา
นตฺถิ. ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเนาติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ
ราคาทิกิเลสาภาเวน ปกติยา เอว ปริสุทฺธํ. ตสฺมา วิชานนมตฺตเมว จริยาติ
วิญฺาณจริยาติ วุตฺตํ โหติ. นิเกฺลสฏฺเนาติปิ ปาโ.
     อญฺาณจริยาย มนาปิเยสูติ มนสิ อปฺเปนฺติ ปสีทนฺติ, มนํ วา อปฺปายนฺติ
วฑฺเฒนฺตีติ มนาปานิ, มนาปานิเยว มนาปิยานิ. เตสุ มนาปิเยสุ. ตานิ ปน
อิฏฺานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺานิ วา, คหณวเสน มนาปิยานิ. น หิ อิฏฺสฺมึเยว
ราโค อนิฏฺสฺมึเยว โทโส อุปฺปชฺชติ. ราคสฺส ชวนตฺถายาติ สนฺตติวเสน ราคสฺส
ชวนตฺถาย ปวตฺตา. อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ จกฺขุทฺวาเร อโยนิโสมนสิการภูตา
อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา มโนธาตุ. ราคสฺส ชวนาติ เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ
ราคสฺส ปวตฺติ, ปุนปฺปุนํ ปวตฺโต ราโคเยว. อญฺาณจริยาติ อญฺาเณน ราคสฺส
สมฺภวโต อญฺาเณน ราคสฺส จริยาติ วุตฺตํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย ตทุภเยน
อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ ราคโทสวเสน สมเปกฺขนวิรหิเต รูปารมฺมณสงฺขาเต
วตฺถุสฺมึ. โมหสฺส ชวนตฺถายาติ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจวเสน โมหสฺส ชวนตฺถาย.
อญฺาณจริยาติ อญฺาณสฺเสว จริยา, น อญฺสฺส. วินิพนฺธสฺสาติอาทีนิ มานาทีนํ
สภาววจนานิ. ตตฺถ วินิพนฺธสฺสาติ อุณฺณติวเสน วินิพนฺธิตฺวา ิตสฺส.
ปรามฏฺายาติ รูปสฺส อนิจฺจภาวาทึ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจภาวาทึ อามฏฺาย
คหิตาย. วิกฺเขปคตสฺสาติ รูปารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวํ คตสฺส. อนิฏฺงฺคตายาติ
อสนฺนิฏฺานภาวํ คตาย. ถามคตสฺสาติ พลปฺปตฺตาย. ธมฺเมสูติ รูปาทีสุ วา
ธมฺมารมฺมณภูเตสุ วา ธมฺเมสุ.
     [๗๐] ยสฺมา ราคาทโย อญฺาเณน โหนฺติ, ตสฺมา ราคาทิสมฺปโยเคน
อญฺาณํ วิเสเสนฺโต สราคา จรตีติอาทิมาห. ตตฺถ สราคา จรตีติ
โมหมานทิฏฺิมานานุสยทิฏฺานุสยอวิชฺชานุสยชวนวเสน. จริยา เวทิตพฺพา. สโทสา
จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสน สโมหา จรตีติ ราคโทส-
มานทิฏฺิอุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉานุสยชวนวเสน. สมานา จรตีติ ราคโทสโมหกามราคภว-
ราคาวิชฺชานุสยชวนวเสน. สทิฏฺิ จรตีติ ราคโมหกามราคาวิชฺชานุสยชวนวเสน.
สอุทฺธจฺจา จรติ สวิจิกิจฺฉา จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสน. สานุสยา จรตีติ
เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว เอเกกํ อนุสยํ มูลํ กตฺวา ตสฺมึ จิตฺเต ลพฺภมานกเสสานุสย-
วเสน สานุสยตา โยเชตพฺพา. ราคสมฺปยุตฺตาติอาทิ สราคาทิเววจนเมว.
สา เอว หิ จริยาสมฺปโยควเสน สห ราคาทีหิ วตฺตตีติ สราคาทิอาทีหิ นามานิ
ลภติ. ราคาทีหิ สมํ เอกุปฺปาเทกนิโรเธกวตฺเถการมฺมณาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ
ราคสมฺปยุตฺตานีติอาทีนิ นามานิ ลภติ. สาเยว จ ยสฺมา กุสลาทีหิ กมฺเมหิ
วิปฺปยุตฺตา, อกุสลาทีหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมาปิ อญฺาณจริยาติ ทสฺเสตุํ
กุสเลหิ กมฺเมหีติอาทิมาห. ตตฺถ อญฺาเตติ โมหสฺส อญฺาณลกฺขณตฺตา ยถา
สภาเวน อญฺาเต อารมฺมเณ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว.
     [๗๑] าณจริยายํ ยสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทีนํ อนนฺตรปจฺจยภูตา
อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา นตฺถิ, ตสฺมา เตสํ อตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตํ อวตฺวา
วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทโย วุตฺตา. อนุโลมาณตฺถาย เอว หิ อาวชฺชนา โหติ, ตโต
วิวฏฺฏนานุปสฺสนามคฺคผลานิ. ผลสมาปตฺตีติ เจตฺถ มคฺคานนฺตรชา วา โหตุ
กาลนฺตรชา ๑- วา, อุโภปิ อธิปฺเปตา. นีราคา จรตีติอาทีสุ ราคาทีนํ ปฏิกฺขิปน-
วเสน นีราคาทิตา เวทิตพฺพา, วิญฺาณจริยายํ ราคาทีนํ อภาวมตฺตฏฺเน.
าเตติ ยถาสภาวโต าเต. อญฺา วิญฺาณจริยาติอาทีหิ ติสฺสนฺนํ จริยานํ
อญฺมญฺมสมฺมิสฺสตํ ทสฺเสติ. วิญฺาณกิจฺจมตฺตวเสน หิ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทา
วิญฺาณจริยา, อญฺาณกิจฺจวตํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วเสเนว
อญฺาณจริยา, วิเสเสน าณกิจฺจการีนํ วิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน าณจริยา.
เอวมินา อญฺมญฺมสมฺมิสฺสา จ, วิปสฺสนํ เปตฺวา สเหตุกกามาวจรกิริยากุสลา
จ, สเหตุกกามาวจรวิปากา จ, รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากตา จ ตีหิ จริยาหิ
วินิมุตฺตาติ เวทิตพฺพา. นิพฺพานารมฺมณาย วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย าณจริยาย
นิทฺทิฏฺตฺตา นิพฺพานมคฺคผลปจฺจเวกฺขณภูตานิ เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณาณานิ
าณจริยาย สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิปิ หิ วิเสเสน าณกิจฺจกราเนวาติ.
                  จริยานานตฺตาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๐๗-๓๑๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6862&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6862&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=165
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1912
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=2290
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=2290
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31