บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๗

๑๙. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา [๗๓] ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทเส กมฺมปเถติ กมฺมานิ จ ตานิ ปถา จ อปายคมนายาติ กมฺมปถา, เต กมฺมปเถ. ทส กุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาตา อทินฺนาทานา กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ ตีณิ กายสุจริตานิ, มุสาวาทา ปิสุณาย วาจาย ผรุสาย วาจาย สมฺผปฺผลาปา เวรมณีติ จตฺตาริ วจีสุจริตานิ, อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนสุจริตานิ. ทส อกุสลกมฺมปถา นาม ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ ตีณิ กายทุจฺจริตานิ, มุสาวาโท ปิสุณาวาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺผลาโปติ จตฺตาริ วจี- ทุจฺจริตานิ, อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ตีณิ มโนทุจฺจริตานิ. กุสลากุสลาปิ จ ปฏิสนฺธิชนกาเยว กมฺมปถาติ วุตฺตา, วุตฺตาวเสสา ปฏิสนฺธิชนเน อเนกนฺติกตฺตา กมฺมปถาติ น วุตฺตา. โอฬาริกกุสลากุสลคฺคหเณเนว เสสกุสลากุสลาปิ คหิตาติ เวทิตพฺพา. รูปนฺติ ภูโตปาทายเภทโต อฏฺฐวีสติวิธํ รูปํ. วิปากนฺติ กามาวจร- กุสลวิปากานํ โสฬสนฺนํ, อกุสลวิปากานํ สตฺตนฺนญฺจ วเสน เตวีสติวิธํ วิปากํ. กิริยนฺติ ติณฺณมเหตุกกิริยานํ อฏฺฐนฺนํ สเหตุกกิริยานญฺจ วเสน เอกาทสวิธํ กามาวจรกิริยํ. วิปากาภาวโต กิริยามตฺตาติ กิริยา. เอตฺตาวตา กามาวจรเมว รูปาพฺยากตวิปากาพฺยากตกิริยาพฺยากตวเสน วุตฺตํ. อิธฏฺฐสฺสาติ อิมสฺมึ โลเก ฐิตสฺส. เยภุยฺเยน มนุสฺสโลเก ฌานภาวนาสพฺภาวโต มนุสฺสโลกวเสน วุตฺตํ, ฌานานิ ปน กทาจิ กรหจิ เทวโลเกปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๘.

ลพฺภนฺติ, รูปี พฺรหฺมโลเกปิ ตตฺรูปปตฺติกเหฏฺฐูปปตฺติกอุปรูปปตฺติกานํ วเสน ลพฺภนฺติ. สุทฺธาวาเส ปน อรูปาวจเร จ เหฏฺฐูปปตฺติกา นตฺถิ. รูปารูปาวจเรสุ อภาวิตชฺฌานา เหฏฺฐา นิพฺพตฺตมานา กามาวจรสุคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติ, น ทุคฺคติยํ. ตตฺรูปปนฺนสฺสาติ วิปากวเสน พฺรหฺมโลเก อุปปนฺนสฺส ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน วตฺตมานานิ จตฺตาริ วิปากชฺฌานานิ. รูปารูปาวจรชฺฌานสมาปตฺตีสุ กิริยาพฺยากตานิ น วุตฺตานิ. กิญฺจาปิ น วุตฺตานิ, อถ โข กุสเลหิ สมานปฺปวตฺติตฺตา กุสเลสุ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. ยถา ปฏฺฐาเน "กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี"ติ ^๑- กุสลชวนคฺคหเณเนว กิริยาชวนํ สงฺคหิตํ, เอวมิธาปิ ทฏฺฐพฺพํ. สามญฺญผลานีติ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ. เอเตน โลกุตฺตรวิปากาพฺยากตํ วุตฺตํ. นิพฺพานนฺติ นิพฺพานาพฺยากตํ. ปาโมชฺชมูลกาติ ปาโมชฺชํ มูลํ อาทิ เอเตสนฺติ ปาโมชฺชมูลกา, ปาโมชฺชาทิกาติ อตฺโถ. ปาโมชฺเชน หิ สมาคตาเนว โหนฺติ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายตีติ เอตฺถ โยนิโสมนสิกโรโตเยว ปาโมชฺชํ ชายติ, น อโยนิโสมนสิกโรโต. อโยนิโส หิ มนสิกโรโต กุสลุปฺปตฺติเยว นตฺถิ, ปเคว วิปสฺสนา. กสฺมา สรูเปน วุตฺตนฺติ เจ? ปาโมชฺชสฺส พลวภาวทสฺสนตฺถํ. ปาโมชฺเช หิ อสติ ปนฺเตสุ จ เสนาสเนสุ อธิกุสเลสุ จ ธมฺเมสุ อรติ อุกฺกณฺฐิตา อุปฺปชฺชติ. เอวํ สติ ภาวนาเยว อุกฺกมติ. ปาโมชฺเช ปน สติ อรติอภาวโต ภาวนา ปาริปูรึ คจฺฉติ. โยนิโสมนสิการสฺส ปน มูลภาเวน ภาวนาย พหูปการตฺตํ ทสฺเสตุํ อุปริ นวกํ วกฺขติ. "ยโต ยโต สมฺมสติ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ลภตี ปีติปาโมชฺชํ อมตนฺตํ วิชานตนฺ"ติ ^๒- @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ.ป. ๔๐/๔๐๖ อาทิ/๑๒๔-๕ ^๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗๔/๘๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๙.

วจนโต วิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาปจฺจยา ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. อิธ ปน กลาปสมฺมสน- ปจฺจยา ปาโมชฺชํ คเหตพฺพํ. ปมุทิตภาโว ปาโมชฺชํ, ทุพฺพลา ปีติ. อาทิกมฺมตฺเถ ปกาโร ทฏฺฐพฺโพ ปมุทิตสฺสาติ เตน ปาโมชฺเชน ปมุทิตสฺส ตุฏฺฐสฺส ปโมทิตสฺสาติปิ ปาโฐ, โส เอวตฺโถ. ปีตีติ พลวปีติ. ปีติมนสฺสาติ ปีติยุตฺตมนสฺส. ยุตฺตสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพ ยถา อสฺสรโถติ. กาโยติ นามกาโย, รูปกาเยน สห วา. ปสฺสมฺภตีติ วูปสนฺตทรโถ โหติ. ปสฺสทฺธกาโยติ อุภยปฺปสฺสทฺธิโยเคน นิพฺพุตกาโย. สุขํ เวเทตีติ เจตสิกํ สุขํ วินฺทติ, กายิกสุเขน สห วา. สุขิโนติ สุขสมงฺคิสฺส. จิตฺตํ สมาธิยตีติ จิตฺตํ สมํ อาธิยติ, เอกคฺคํ โหติ. สมาหิเต จิตฺเตติ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺเถ ภุมฺมวจนํ. จิตฺตสมาหิตภาเวน หิ ยถาภูตํ ชานนํ ลกฺขียติ. ยถาภูตํ ชานาตีติ อุทยพฺพยญาณาทิวเสน สงฺขารํ ยถาสภาวํ ชานาติ. ปสฺสตีติ ตํเยว จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย ผุฏํ กตฺวา ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสติ. นิพฺพินฺทตีติ นววิธวิปสฺสนาญาณโยเคน สงฺขาเรสุ อุกฺกณฺฐติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ ตํ วิปสฺสนํ สิขํ ปาเปนฺโต มคฺคญาณโยเคน สงฺขาเรหิ วิรตฺโต โหติ. วิราคา วิมุจฺจตีติ วิราคสงฺขาตมคฺคเหตุ ผลวิมุตฺติยา อิมสฺมึ วาเร "สมาหิเตน จิตฺเตน อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ ยถาภูตํ ปชานาตี"ติอาทิ สจฺจนโย ลิขิโต, โสปิ เกสุจิ โปตฺถเกสุ "อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโสมนสิ กโรตี"ติอาทินา นเยน ลิขิโต. วารทฺวเยปิ พฺยญฺชนโตเยว วิเสโส, น อตฺถโต. "นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี"ติ หิ มคฺคญาณสฺส วุตฺตตฺตา มคฺคญาเณ จ สิทฺเธ จตุสจฺจาภิสมยกิจฺจํ สิทฺธเมว โหติ. ตสฺมา จตุสจฺจนเยน วุตฺตวาโรปิ อิมินา วาเรน อตฺถโต อวิสิฏฺโฐเยว. [๗๔] อิทานิ อนิจฺจโตติอาทีหิ อารมฺมณสฺส อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา อารมฺมณํ วิเสเสนฺโต รูปํ อนิจฺจโต มนสิ กโรตีติอาทิมาห. โยนิโสมนสิการ- มูลกาติ โยนิโสมนสิกาโร มูลํ ปติฏฺฐา เอเตสนฺติ โยนิโสมนสิการมูลกา. โยนิโสมนสิ การํ มุญฺจิตฺวาเยว หิ ปาโมชฺชาทโย นว น โหนฺติ. สมาหิเตน จิตฺเตนาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒๐.

การณภูเตน จิตฺเตน. ยถาภูตํ ปชานาติ ปญฺญาย ปชานาติ. "อิทํ ทุกฺขนฺติ โยนิโสมนสิ กโรตี"ติ วุจฺจมาเน อนุสฺสววเสน ปุพฺพภาคสจฺจานุโพโธปิ สงฺคยฺหติ. โยนิโสมนสิกาโรติ จ อุปาเยน มนสิกาโร. ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตนฺติ จกฺขาทิธาตุนานตฺตญฺจ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจาติ จกฺขุ- สมฺผสฺสาทินานตฺตํ ปฏิจฺจ. เวทนานานตฺตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสชาทิเวทนานานตฺตํ. สญฺญานานตฺตนฺติ กามสญฺญาทินานตฺตํ. สงฺกปฺปนานตฺตนฺติ กามสงฺกปฺปาทิ- นานตฺตํ. ฉนฺทนานตฺตนฺติ สงฺกปฺปนานตฺตาย รูเป ฉนฺโท สทฺเท ฉนฺโทติ เอวํ ฉนฺทนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริฬาหนานตฺตนฺติ ฉนฺทนานตฺตตาย รูปปริฬาโห สทฺทปริฬาโหติ เอวํ ปริฬาหนานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ปริเยสนานานตฺตนฺติ ปริฬาหนานตฺตตาย รูปปริเยสนาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชติ. ลาภนานตฺตนฺติ ปริเยสนานานตฺตตาย รูปปฺปฏิลาภาทินานตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ. ธมฺมนานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๑๗-๓๒๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=7083&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=7083&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=177 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=2051 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=2461 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=2461 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31