อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                    ๔๓. ปเทสวิหาราณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๙๔] ปเทสวิหาราณนิทฺเทเส เยนากาเรน อุทฺทิฏฺโ ปเทโส ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ,
ตํ ทสฺเสนฺโต มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิ-
ปจฺจยาติ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา
กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺิสมฺปยุตฺตา อกุสลาว โหนฺติ,
ทิฏฺึ ปน อุปนิสฺสาย กุสลาปิ อุปฺปชฺชนฺติ อกุสลาปิ. มิจฺฉาทิฏฺิกา หิ ทิฏฺึ
อุปนิสฺสาย ปกฺขทิวเสสุ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺติ, อนฺธกุฏฺิอาทีนํ วตฺตํ
ปฏฺเปนฺติ, จตุมหาปเถ สาลํ กโรนฺติ, โปกฺขรณี ขณาเปนฺติ, ปุปฺผารามํ ผลารามํ
โรเปนฺติ, นทีวิทุคฺเคสุ เสตุํ อตฺถรนฺติ, วิสมํ สมํ กโรนฺติ. อิติ เตสํ กุสลา
เวทนา อุปฺปชฺชติ. มิจฺฉาทิฏฺึ ปน นิสฺสาย สมฺมาทิฏฺิเก อกฺโกสนฺติ
ปริภาสนฺติ วธพนฺธาทีนิ กโรนฺติ,
ปาณํ วธิตฺวา เทวตานํ อุปหรนฺติ. อิติ เนสํ อกุสลา เวทนา อุปฺปชฺชติ.
วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํ โหติ. สา ปน มิจฺฉาทิฏฺิ สหชาตาย เวทนาย
สหชาตอญฺมญฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, สมนนฺตร-
นิรุทฺธา มิจฺฉาทิฏฺิ ปจฺจุปฺปนฺนมิจฺฉาทิฏฺิสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อนนฺตรสมนนฺต-
รูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺึ ครุํ กตฺวา
อภินนฺทนฺตสฺส โลภสหคตเวทนาย อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปจฺจเยหิ
ปจฺจโย โหติ, สพฺพากุสเลหิปิ มิจฺฉาทิฏฺึ อารมฺมณมตฺตํ กโรนฺตสฺส สพฺพ-
กุสลเวทนาย มิจฺฉาทิฏฺึ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส วิปสฺสนฺตสฺส กุสลาพฺยากตเวทนาย
อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานํ กุสลากุสล-
เวทนานํ ภวนฺตเร วิปากเวทนานญฺจ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ.
     มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาติ มิจฺฉาทิฏฺิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺิ, ตสฺมา ยํ
สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, ตเทว "มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยา"ติ เวทิตพฺพํ.
เกจิ ปน "มิจฺฉาทิฏฺิวูปสโม นาม วิปสฺสนากฺขเณ จ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ จา"ติ
วทนฺติ.
     สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ เอตฺถาปิ สมฺมาทิฏฺิสมฺปยุตฺตเวทนาปิ วฏฺฏติ
สมฺมาทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา กุสลากุสลเวทนาปิ วิปากเวทนาปิ. ตตฺถ
สมฺมาทิฏฺิสมฺปยุตฺตา กุสลาว โหติ, สมฺมาทิฏฺึ ปน อุปนิสฺสาย พุทฺธปูชา
ทีปมาลาโรปนํ มหาธมฺมสฺสวนํ อปฺปติฏฺิเต ทิสาภาเค เจติยปติฏฺาปนนฺติ
เอวมาทีนิ ปุญฺานิ กโรนฺติ. อิติ เนสํ กุสลเวทนา อุปชฺชติ. สมฺมาทิฏฺิเมว
นิสฺสาย มิจฺฉาทิฏฺิเก อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ, ปรํ
วมฺเภนติ. อิติ เนสํ อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. วิปากเวทนา ปน ภวนฺตรคตานํเยว โหติ.
สา ปน สมฺมาทิฏฺิ สหชาตาย สมนฺตรนิรุทฺธาย ปจฺจุปนฺนาย เวทนาย มิจฺฉา-
ทิฏฺิยา วุตฺตปจฺจเยเหว ปจฺจโย โหติ, โลกิกสมฺมาทิฏฺิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย นิกนฺติสมฺปยุตฺตาย จ เวทนาย อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย
โหติ, มิจฺฉาทิฏฺิยา วุตฺตนเยเนว อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, มคฺคผล-
สมฺมาทิฏฺิ ปจฺจเวกฺขณสมฺปยุตฺตาย เวทนาย อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสน
ปจฺจโย โหติ.
     สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตนฺติ สมฺมาทิฏฺิวูปสโม นาม มิจฺฉาทิฏฺิ,
ตสฺมา ยํ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา เวทยิตํ วุตฺตํ, เตทว "สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยา"ติ
เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ยสฺส ยสฺส หิ "วูปสมปจฺจยา"ติ วุจฺจติ, ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขธมฺมปจฺจยาว ตํ
ตํ เวทยิตํ อธิปฺเปตํ. มิจฺฉาาณาทีสุ ปน มิจฺฉาาณํ นาม ปาปกิริยาสุ
อุปายจินฺตา. อถ วา มิจฺฉาาณํ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขณาณํ. สมฺมาาณํ นาม
วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺึ โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺิญฺจ เปตฺวา อวเสสกุสลาพฺยากตํ าณํ.
มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม ปาปาวิมุตฺติตา. อถ วา อยาถาว วิมุตฺติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติ
อวิมุตฺตสฺเสว สโต วิมุตฺติสญฺีติ. สมฺมาวิมุตฺติ นาม กลฺยาณาธิมุตฺติตา
ผลวิมุตฺติ จ. สมฺมาทิฏฺิอาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว.
     ฉนฺทปจฺจยาปีติอาทีสุ ปน ฉนฺโท นาม โลโภ, ฉนฺทปจฺจยา อฏฺโลภ-
สหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา เวทิตพฺพา. ฉนฺทวูปสมปจฺจยา ปมชฺฌานเวทนาว.
วิตกฺกปจฺจยา ปมชฺฌานเวทนา. วิตกฺกวูปสมปจฺจยา ทุติยชฺฌานเวทนา.
สญฺาปจฺจยา เปตฺวา ปมชฺฌานํ เสสา ฉ สมาปตฺติเวทนา. สญฺาวูปสมปจฺจยา
เนวสญฺานาสญฺายตนเวทนา.
     ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหตีติอาทีสุ สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺา อวูปสนฺตา
โหนฺตีติ อตฺโถ. ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกสญฺานํ อวูปสโม เอว ปจฺจโย
ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. ฉนฺทวิตกฺกสญฺาอวูปสมปจฺจยา เวทนา โหตีติ
อตฺโถ. สา อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตเวทนา โหติ. สเจ ฉนฺโท วูปสนฺโต
วิตกฺกสญฺา อวูปสนฺตา. ตปฺปจฺจยาติ โส ฉนฺทสฺส วูปสโม วิตกฺกสญฺานํ อวูปสโม
เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา ปมชฺฌานเวทนาว. สเจ
ฉนฺทวิตกฺกา วูปสนฺตา สญฺา อวูปสนฺตา. ตปฺปจฺยาติ โส ฉนฺทวิตกฺกานํ
วูปสโม สญฺาย อวูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา
ทุติยชฺฌานเวทนาว. สเจ ฉนฺทวิตกฺกสญฺา วูปสนฺตา. ตปฺปจฺจยาติ โส
ฉนฺทวิตกฺกสญฺานํ วูปสโม เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโย, ตสฺมา ตปฺปจฺจยา. สา
เนวสญฺานาสญฺายตนเวทนาว. เกจิ ปน "ฉนฺโท นาม อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามีติ
ปุพฺพภาเค ธมฺมฉนฺโท, อปฺปนาปฺปตฺตสฺส โส ฉนฺโท วูปสนฺโต โหติ. ปมชฺฌาเน
วิตกฺโก โหติ, ทุติยชฺฌานปฺปตฺตสฺส วิตกฺโก วูปสนฺโต โหติ. สตฺตสุ สมาปตฺตีสุ
สญฺา โหติ, เนวสญฺานาสญฺายตนํ สมาปนฺนสฺส จ นิโรธํ สมาปนฺนสฺส
จ สญฺา วูปสนฺตา โหตี"ติ เอวํ วณฺณยนฺติ. อิธ ปน นิโรธสมาปตฺติ
น ยุชฺชติ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถาย. อตฺถิ อายวนฺติ ๑- อตฺถิ
วีริยํ. อายาวนฺติปิ ๒- ปาโ. ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเตติ ตสฺส วีริยารมฺภสฺส
วเสน ตสฺมึ อรหตฺตผลสฺส การเณ อริยมคฺเค อนุปฺปตฺเต. ตปฺปจฺจยาปิ
เวทยิตนฺติ อรหตฺตสฺส านปจฺจยา เวทยิตํ. เอเตน จตุมคฺคสหชาตา นิพฺพตฺติต-
โลกุตฺตรเวทนา คหิตา. เกจิ ปน "อายวนฺติ ปฏิปตฺติ. ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเตติ
ตสฺสา ภูมิยา ปตฺติยา"ติ วณฺณยนฺติ.
                  ปเทสวิหาราณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาสวนฺติ ปาฬิยมฺปิ อาสวนฺเตฺวว ทิสฺสติ ๒ สี. อาสวนฺติปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๔๖-๓๔๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=7732&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=7732&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=245
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=2677
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3118
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3118
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31