อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                            ๒. ทิฏฺิกถา
                      ๑. อสฺสาททิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๒๒] อิทานิ าณกถานนฺตรํ กถิตาย ทิฏฺิกถาย อนุปุพฺพอนุวณฺณนา ๑-
อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ ทิฏฺิกถา าณกถาย กตาณปริจยสฺส สมธิคตสมฺมาทิฏฺิสฺส
มิจฺฉาทิฏฺิมลวิโสธนา สุกรา โหติ, สมฺมาทิฏฺิ จ สุปริสุทฺธา โหตีติ
าณกถานนฺตรํ กถิตา. ตตฺถ กา ทิฏฺีติอาทิกา ปุจฺฉา, กา ทิฏฺีติ
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติอาทิกํ ปุจฺฉิตปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ, กถํ อภินิเวสปรามาโส
ทิฏฺีติอาทิโก วิสฺสชฺชิตวิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารนิทฺเทโส, สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย
อสฺสาททิฏฺิโยติอาทิกา ทิฏฺิสุตฺตสํสนฺทนาติ เอวมิเม จตฺตาโร ปริจฺเฉทา.
ตตฺถ ปุจฺฉาปริจฺเฉเท ตาว กา ทิฏฺีติ ธมฺมปุจฺฉา สภาวปุจฺฉา. กติ
ทิฏฺิฏฺานานีติ เหตุปุจฺฉา ปจฺจยปุจฺฉา, กิตฺตกานิ ทิฏฺีนํ การณานีติ อตฺโถ.
กติ ทิฏฺีปริยุฏฺานานีติ สมุทาจารปุจฺฉา วิการปุจฺฉา. ทิฏฺิโย เอว หิ
สมุทาจารวเสน จิตฺตํ ปริโยนนฺธนฺติโย อุฏฺหนฺตีติ ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ นาม
โหนฺติ. กติ ทิฏฺิโยติ ทิฏฺีนํ สงฺขฺยาปุจฺฉา คณนาปุจฺฉา. กติ ทิฏฺาภินิเวสาติ
วตฺถุปฺปเภทวเสน อารมฺมณนานตฺตวเสน ทิฏฺิปฺปเภทปุจฺฉา. ทิฏฺิโย เอว หิ ตํ ตํ
วตฺถุํ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺตีติ ทิฏฺิปรามาสาติ วุจฺจนฺติ. กตโม
ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ ทิฏฺีนํ ปฏิปกฺขปุจฺฉา ปหานูปายปุจฺฉา ๒-.
ทิฏฺิการณานิ หิ ขนฺธาทีนิ ทิฏฺิสมุคฺฆาเตน ตาสํ การณานิ น โหนฺตีติ ตานิ จ
การณานิ สมุคฺฆาติตานิ นาม โหนฺติ. ตสฺมา ทิฏฺิฏฺานานิ สมฺมา ภุสํ หญฺนฺติ
เอเตนาติ ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนุปุพฺพตฺถานุวณฺณนา  ๒ ม. ปหีนูปายปุจฺฉา
     อิทานิ เอตาสํ ฉนฺนํ ปุจฺฉานํ กา ทิฏฺีติอาทีนิ ฉ วิสฺสชฺชนานิ. ตตฺถ
กา ทิฏฺีติ วิสฺสชฺเชตพฺพปุจฺฉา. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติ วิสฺสชฺชนํ. สา ๑- ปน
อนิจฺจาทิเก วตฺถุสฺมึ นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสติ ปติฏฺหติ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ
อภินิเวโส. อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจนฺติอาทิวเสน วตฺตมาโน ปรโต อามสติ
คณฺหาตีติ ปรามาโส. อถ วา นิจฺจนฺติอาทิกํ ปรํ อุตฺตมํ สจฺจนฺติ อามสติ คณฺหาตีติ
ปรามาโส, อภินิเวโส จ โส ปรามาโส จาติ อภินิเวสปรามาโส. เอวํปกาโร ทิฏฺีติ
กิจฺจโต ทิฏฺิสภาวํ วิสฺสชฺเชติ. ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, วจนวิปลฺลาโส กโต.
กตโม ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวาว โสตาปตฺติมคฺโค
ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
     [๑๒๓] อิทานิ กถํ อภินิเวสปรามาโสติอาทิ วิตฺถารนิทฺเทโส. ตตฺถ รูปนฺติ
อุปโยควจนํ. รูปํ อภินิเวสปรามาโสติ สมฺพนฺโธ. รูปนฺติ เจตฺถ รูปูปาทานกฺขนฺโธ
กสิณรูปญฺจ. "เอตํ มมา"ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ, "เอโสหมสฺมี"ติ
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ, "เอโส เม อตฺตา"ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติ ปจฺเจกํ
โยเชตพฺพํ. เอตนฺติ สามญฺวจนํ. เตเนว "เวทนํ เอตํ มม, สงฺขาเร เอตํ มมา"ติ
นปุํสกวจนํ เอกวจนญฺจ กตํ. เอโสติ ปน วตฺตพฺพํ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคกวจนํ ๒-
กตํ. เอตํ มมาติ ตณฺหามญฺนามูลิกา ทิฏฺิ. เอโสหมสฺมีติ มานมญฺนามูลิกา ทิฏฺิ.
     เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺิมญฺนา เอว. เกจิ ปน "เอตํ มมาติ มมํการกปฺปนา,
เอโสหมสฺมีติ อหํการกปฺปนา, เอโส เม อตฺตาติ อหํการมมํการกปฺปิโต
อตฺตาภินิเวโสติ จ, ตถา ยถากฺกเมเนว ตณฺหามูลนิเวโส มานปคฺคาโห,
ตณฺหามูลนิวิฏฺโ มานปคฺคหิโต, อตฺตาภินิเวโสติ จ, สงฺขารานํ ทุกฺขลกฺขณาทสฺสนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โส  ๒ อิ. ปุลฺลิงฺควจนํ
สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณาทสฺสนํ, สงฺขารานํ ติลกฺขณาทสฺสนเหตุโก
อตฺตาภินิเวโสติ จ, ทุกฺเข อสุเภ จ สุขํ สุภนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, อนิจฺเจ
นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, จตุพฺพิธวิปลฺลาสคตสฺส จ อตฺตาภินิเวโสติ จ,
ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อาการกปฺปนา, ทิพฺพจกฺขุาณสฺส อนาคตปฏิลาภกปฺปนา,
ปุพฺพนฺตาปรนฺตอิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กปฺปนิสฺสิตสฺส
อตฺตาภินิเวโสติ จ, นนฺทิยา อตีตมนฺวาคเมติ, นนฺทิยา อนาคตํ ปฏิกงฺขติ,
ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ อตฺตาภินิเวโสติ จ, ปุพฺพนฺเต อญฺาณเหตุกา
ทิฏฺิ, อปรนฺเต อญฺาณเหตุกา ทิฏฺิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจ-
สมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺาณเหตุโก อตฺตาภินิเวโส"ติ จ เอเตสํ ติณฺณํ
วจนานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     ทิฏฺิโย ปเนตฺถ ปมํ ปญฺจกฺขนฺธวตฺถุกา, ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตน-
วิญฺาณกายสมฺผสฺสกายเวทนากายสญฺากายเจตนากายตณฺหากายวิตกฺกวิจารธาตุ-
ทสกสิณทฺวตฺตึสาการวตฺถุกา ทิฏฺิโย วุตฺตา. ทฺวตฺตึสากาเรสุ จ ยตฺถ วิสุํ
อภินิเวโส น ยุชฺชติ, ตตฺถ สกลสรีราภินิเวสวเสเนว วิสุํ อภินิเวโส วิย กโตติ
เวทิตพฺพํ. ตโต ทฺวาทสายตนอฏฺารสธาตุเอกูนวีสติอินฺทฺริยวเสน โยชนา กตา. ตีณิ
เอกนฺตโลกุตฺตรินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ. น หิ โลกุตฺตรวตฺถุกา ทิฏฺิโย โหนฺติ.
สพฺพตฺถาปิ จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺเสสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตเร เปตฺวา โลกิยา เอว
คเหตพฺพา. อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ น คเหตพฺพเมว. ตโต เตธาตุกวเสน
นววิธภววเสน ฌานพฺรหฺมวิหารสมาปตฺติวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน จ โยชนา กตา.
ชาติชรามรณานํ วิสุํ คหเณ ปริหาโร วุตฺตนโย เอว. สพฺพานิ เจตานิ
รูปาทิกานิ ชรามรณนฺตานิ อฏฺนวุติสตํ ปทานิ ภวนฺติ.
     [๑๒๔] ทิฏฺิฏฺาเนสุ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ วีสติวตฺถุกายปิ
สกฺกายทิฏฺิยา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํเยว วตฺถุตฺตา "เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา
พฺราหฺมณา วา อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ, สพฺเพ เต
ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุเยว สมนุปสฺสนฺติ, เอเตสํ วา อญฺตรนฺ"ติ ๑- วุตฺตตฺตา จ
ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทิฏฺีนํ การณํ. อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ อวิชฺชาย
อนฺธีกตานํ ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต "ยายํ ภนฺเต ทิฏฺิ `อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ
สมฺมาสมฺพุทฺธา'ติ, อยํ นุ โข ภนฺเต ทิฏฺิ กึ ปฏิจฺจ ปญฺายตีติ.
มหตี โข เอสา กจฺจาน ธาตุ, ยทิทํ อวิชฺชาธาตุ. หีนํ กจฺจาน
ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ หีนา สญฺา หีนา ทิฏฺี"ติ ๒- วจนโต
จ อวิชฺชา ทิฏฺีนํ การณํ. ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ เตน ผสฺเสน ผุฏฺสฺส
ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต "เย เต ภิกฺขเว สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ ๓- อภิวทนฺติ,
ตทปิ ผสฺสปจฺจยา"ติ ๔- วจนโต จ ผสฺโส ทิฏฺีนํ การณํ. สญฺาปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ
อาการมตฺตคฺคหเณน อยาถาวสภาวคาหเหตุตฺตา สญฺาย:-
                 "ยานิ จ ตีณิ ยานิ จ สฏฺิ
                 สมณปฺปวาทสิตานิ ภูริปญฺ
                 สญฺกฺขรสญฺนิสฺสิตานิ
                 โอสรณานิ วิเนยฺย ๕- โอฆตม'คา"ติ ๖-
วจนโต "สญฺานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติ ๗- วจนโต จ สญฺา ทิฏฺีนํ การณํ.
วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต:-
                 "นเหว สจฺจานิ พหูนิ นานา
                 อญฺตฺร สญฺาย นิจฺจานิ ๘- โลเก
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๔๗/๓๘  ๒ สํ.นิ. ๑๖/๙๗/๑๔๗  ๓ สี. อธิมุตฺติปทานิ
@๔ ที.สี. ๙/๑๒๓/๔๒  ๕ สี. วิเจยฺย  ๖ ขุ.สุ. ๒๕/๕๔๔/๔๔๐
@๗ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖, ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๑/๓๓๖ (สฺยา)  ๘ สี. สจฺจานิ
                 ตกฺกญฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา
                 สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู"ติ ๑-
วจนโต จ วิตกฺโก ทิฏฺีนํ การณํ. อโยนิโสมสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ อโยนิโส
มนสิการสฺส อกุสลานํ อสาธารณเหตุตฺตา "ตสฺเสวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ
ทิฏฺีนํ อญฺตรา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี"ติ ๒- วจนโต จ อโยนิโส มนสิกาโร ทิฏฺีนํ
การณํ. ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ ปาปมิตฺตสฺส ทิฏฺานุคติอาปชฺชเนน
ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต "พาหิรํ ภิกฺขเว องฺคนฺติ กริตฺวา นาญฺ เอกงฺคมฺปิ
สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตติ. ยถยิทํ ภิกฺขเว ปาปมิตฺตตา"ติ ๓-
วจนโต จ ปาปมิตฺโต ทิฏฺีนํ การณํ. ปรโตปิ โฆโส ทิฏฺิฏฺานนฺติ
ทุรกฺขาตธมฺมสฺสวเนน ทิฏฺิอุปฺปตฺติโต "เทฺวเม ภิกฺขเว เหตู เทฺว ปจฺจยา
มิจฺฉาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย ปรโต จ โฆโส อโยนิโส จ มนสิกาโร"ติ ๔-
วจนโต จ ปรโต โฆโส มิจฺฉาทิฏฺิกโต มิจฺฉาทิฏฺิปฏิสญฺุตฺตกถา ทิฏฺีนํ การณํ.
     อิทานิ ทิฏฺิฏฺานนฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ขนฺธา เหตุ ขนฺธา
ปจฺจโยติอาทิมาห. ขนฺธา เอว ทิฏฺีนํ อุปาทาย, ชนกเหตุ เจว อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จาติ
อตฺโถ. สมุฏฺานฏฺเนาติ สมุฏฺหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ, การณนฺติ
อตฺโถ. เตน สมุฏฺานฏฺเน, ทิฏฺิการณภาเวนาติ ๕- อตฺโถ.
      [๑๒๕] อิทานิ กิจฺจเภเทน ทิฏฺิเภทํ ทสฺเสนฺโต กตมานิ อฏฺารส
ทิฏฺิปริยุฏฺานานีติอาทิมาห. ตตฺถ  ยา ทิฏฺีติ อิทานิ วุจฺจมานานํ อฏฺารสนฺนํ
ปทานํ สาธารณํ มูลปทํ. ยา ทิฏฺิ, ตเทว ทิฏฺิคตํ, ยา ทิฏฺิ, ตเทว ทิฏฺิคหนนฺติ
สพฺเพหิ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. อยาถาวทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิ, ตเทว ทิฏฺีสุ คตํ ทสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๓/๕๐๘, ขุ.มหา. ๒๙/๕๕๙/๓๕๔  ๒ ม.มู. ๑๒/๑๙/๑๒
@๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๑๑/๑๗  ๔ องฺ.ทุก. ๒๐/๑๒๗/๘๓  ๕ อิ. ิติการณภาเวนาติ
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺิคตํ. เหฏฺาปิสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยว. ทฺวินฺนํ
อนฺตานํ เอกนฺตคตตฺตาปิ ทิฏฺิคตํ.
     สา เอว ทิฏฺิ ทุรติกฺกมนฏฺเน ทิฏฺิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ
วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเน ทิฏฺิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตาร-
ทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. ธมฺมสงฺคณิยํ ๑- "ทิฏฺิกนฺตาโร"ติ สกลิงฺเคเนว อาคตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา วินิวิชฺฌนฏฺเน ปฏิโลมฏฺเน ๒- จ ทิฏฺิวิสูกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ
อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. ธมฺมสงฺคณิยํ ๑-
"ทิฏฺิวิสูกายิกนฺ"ติ อาคตํ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺิยา
วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺาตุํ น
สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุสฺสรติ, กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺิเยว อนตฺเถ สํโยเชตีติ
ทิฏฺิสญฺโชนํ. ทิฏฺิเยว อนุโตตุทนฏฺเน ทุนฺนีหรณียฏฺเน จ สลฺลนฺติ
ทิฏฺิสลฺลํ. ทิฏฺิเยว ปีฬากรณฏฺเน สมฺพาโธติ ๓- ทิฏฺิสมฺพาโธ. ทิฏฺิเยว
โมกฺขาวรณฏฺเน ปลิโพโธติ ทิฏฺิปลิโพโธ. ทิฏฺิเยว ทุมฺโมจนียฏฺเน พนฺธนนฺติ
ทิฏฺิพนฺธนํ. ทิฏฺิเยว ทุรุตฺตรฏฺเน ปปาโตติ ทิฏฺิปปาโต. ทิฏฺิเยว
ถามคตฏฺเน อนุสโยติ ทิฏฺานุสโย. ทิฏฺิเยว อตฺตานํ สนฺตาเปตีติ
ทิฏฺิสนฺตาโป. ทิฏฺิเยว อตฺตานํ อนุทหตีติ ทิฏฺิปริฬาโห. ทิฏฺิเยว
กิเลสกายํ คนฺเถตีติ ทิฏฺิคนฺโถ. ทิฏฺิเยว ภุสํ อาทิยตีติ ทิฏฺุปาทานํ.
ทิฏฺิเยว "สจฺจนฺ"ติอาทิวเสน อภินิวิสตีติ ทิฏฺาภินิเวโส. ทิฏฺิเยว
อิทํ ปรนฺติ อามสติ, ปรโต วา อามสตีติ ทิฏฺิปรามาโส.
     [๑๒๖] อิทานิ ราสิวเสน โสฬส ทิฏฺิโย อุทฺทิสนฺโต กตมา โสฬส
ทิฏฺิโยติอาทิมาห. ตตฺถ สุขโสมนสฺสสงฺขาเต อสฺสาเท ทิฏฺิ อสฺสาททิฏฺิ.
อตฺตานํ อนุคตา ทิฏฺิ อตฺตานุทิฏฺิ. นตฺถีติ ปวตฺตตฺตา วิปรีตา ทิฏฺิ
มิจฺฉาทิฏฺิ. สติ กาเย ทิฏฺิ, สนฺตี วา กาเย ทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิ. กาโยติ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๓๘๑,๑๑๐๕/๑๐๗,๒๕๘  ๒ ม. ปฏิโลมนฏฺเน ๓ สี. ถามคตฏฺเน
@อนุสมฺพาโธติ
เจตฺถ ขนฺธปญฺจกํ, ขนฺธปญฺจกสงฺขาโต สกฺกาโย วตฺถุ ปติฏฺา เอติสฺสาติ
สกฺกายวตฺถุกา. สสฺสตนฺติ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ. อุจฺเฉโทติ ปวตฺตา ทิฏฺิ
อุจฺเฉททิฏฺิ. สสฺสตาทิอนฺตํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกา, อนฺตคฺคาโห วา อสฺสา
อตฺถีติ อนฺตคฺคาหิกา. อตีตสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา ทิฏฺิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ.
อนาคตสงฺขาตํ อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺิ อปรนฺตานุทิฏฺิ. อนตฺเถ สํโยเชตีติ
สญฺโชนิกา. อหํการวเสน อหนฺติ อุปฺปนฺเนน มาเนน ทิฏฺิยา มูลภูเตน วินิพนฺธา
ฆฏิตา อุปฺปาทิตา ทิฏฺิ อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ตถา มมํการวเสน มมนฺติ
อุปฺปนฺเนน มาเนน วินิพนฺธา ทิฏฺิ มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. อตฺตโน วทนํ
กถนํ อตฺตวาโท, เตน ปฏิสญฺุตฺตา พทฺธา ทิฏฺิ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ.
อตฺตานํ โลโกติ วทนํ กถนํ โลกวาโท, เตน ปฏิสญฺุตฺตา ทิฏฺิ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา
ทิฏฺิ. ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ ภวทิฏฺิ. วิภโว
วุจฺจติ อุจฺเฉโท, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺิ วิภวทิฏฺิ.
     [๑๒๗-๑๒๘] อิทานิ ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวเส นิทฺทิสิตุกาโม กตเม
ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวสาติ ปุจฺฉิตฺวา เต อวิสฺสชฺเชตฺวาว วิสุํ วิสุํ
อภินิเวสวิสฺสชฺชเนเนว เต วิสฺสชฺเชตุกาโม อสฺสาททิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส
โหตีติอาทินา นเยน โสฬสนฺนํ ทิฏฺีนํ อภินิเวสาการคณนํ ๑- ปุจฺฉิตฺวา ปุน
อสฺสาททิฏฺิยา ปญฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติ ตาสํ โสฬสนฺนํ ทิฏฺีนํ
อภินิเวสาการคณนํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตานิ คณนานิ วิสฺสชฺเชนฺโต
อสฺสาททิฏฺิยา กตเมหิ ปญฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติอาทิมาห. ตตฺถ รูปํ
ปฏิจฺจาติ รูปกฺขนฺธํ ปฏิจฺจ. อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสนฺติ "อยํ เม กาโย
อีทิโส"ติ รูปสมฺปทํ นิสฺสาย เคหสฺสิตํ ราคสมฺปยุตฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ. เหฏฺา วุตฺเตนฏฺเน สุขญฺจ โสมนสฺสญฺจ. ตํเยว รูปสฺส อสฺสาโทติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี...คหณํ
รูปนิสฺสโย อสฺสาโท. ตํ หิ สุขํ ตณฺหาวเสน อสฺสาทียติ อุปภุญฺชียตีติ อสฺสาโท.
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติ โส อสฺสาโท สสฺสโตติ วา อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ วา สสฺสตํ
วา อุจฺฉิชฺชมานํ วา อตฺตานํ สุขิตํ กโรตีติ วา อภินิเวสปรามาโส โหติ. ตสฺมา
ยา จ ทิฏฺิ โย จ อสฺสาโทติ อสฺสาทสฺส ทิฏฺิภาวาภาเวปิ อสฺสาทํ วินา
สา ทิฏฺิ น โหตีติ กตฺวา อุภยมฺปิ สมุจฺจิตํ. อสฺสาททิฏฺีติ อสฺสาเท
ปวตฺตา ทิฏฺีติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ นานาสุตฺเตหิ สํสนฺเทตฺวา มิจฺฉาทิฏฺึ มิจฺฉาทิฏฺิกญฺจ ครหิตุกาโม
อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺีติอาทิมาห. ตตฺถ ทิฏฺิวิปตฺตีติ
สมฺมาทิฏฺิวินาสกมิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตทิฏฺิยา วิปตฺติ. ทิฏฺิวิปนฺโนติ วิปนฺนา
วินฏฺา สมฺมาทิฏฺิ อสฺสาติ ทิฏฺิวิปนฺโน, วิปนฺนทิฏฺีติ วุตฺตํ โหติ.
มิจฺฉาทิฏฺิยา วา วิปนฺโน วินฏฺโติ ทิฏฺิวิปนฺโน. น เสวิตพฺโพ
อุปสงฺกมเนน. น ภชิตพฺโพ จิตฺเตน. น ปยิรุปาสิตพฺโพ อุปสงฺกมิตฺวา
นิสีทเนน. ตํ กิสฺส เหตูติ "ตํ เสวนาทิกํ เกน การเณน น
กาตพฺพนฺ"ติ ตสฺส การณปุจฺฉา. ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกาติ การณวิสฺสชฺชนํ.
ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิ ปาปิกา, ตสฺมา ตํ เสวนาทิกํ น กาตพฺพนฺติ
อตฺโถ. ทิฏฺิ โย ราโคติ ๑- "สุนฺทรา เม ทิฏฺี"ติ ทิฏฺึ อารพฺภ ทิฏฺิยา
อุปฺปชฺชนราโค. ทิฏฺิราครตฺโตติ ๒- เตน ทิฏฺิราเคน รงฺเคน รตฺตํ
วตฺถํ วิย รตฺโต. น มหปฺผลนฺติ วิปากผเลน. น มหานิสํสนฺติ นิสฺสนฺทผเลน.
     ปุริสปุคฺคลสฺสาติ ปุริสสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส. โลกิยโวหาเรน หิ ปุริ วุจฺจติ
สรีรํ, ตสฺมึ ปุริสฺมึ เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโส, ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ปุํ คลติ
คจฺฉตีติ ปุคฺคโล. เยภุยฺเยน หิ สตฺตา สุคติโต จุตา ทุคฺคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติ.
ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ น มหปฺผลตฺตํ เกน การเณน โหติ. ทิฏฺิ หิสฺส
ปาปิกาติ ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิ ปาปิกา, ตสฺมา น มหปฺผลํ โหตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺิยา ราโคติ  ๒ ก. ทิฏฺิราคโต
อตฺโถ. เทฺวว คติโยติ ปญฺจสุ คตีสุ เทฺวว คติโย. วิปชฺชมานาย ทิฏฺิยา นิรโย.
สมฺปชฺชมานาย ติรจฺฉานโยนิ. ยญฺเจว กายกมฺมนฺติ สกลิงฺคธารณปฏิปทานุ-
โยคอภิวาทนปจฺจุปฏฺานอญฺชลิกมฺมาทิ กายกมฺมํ. ยญฺจ วจีกมฺมนฺติ
สกสมยปริยาปุณนสชฺฌายนเทสนาสมาทปนาทิ วจีกมฺมํ. ยญฺจ มโนกมฺมนฺติ
อิธโลกจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ ปรโลกจินฺตาปฏิสํยุตตญฺจ กตากตจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ
มโนกมฺมํ ติณกฏฺธญฺพีเชสุ สตฺตทิฏฺิสฺส ๑- ทานานุปฺปทานปฏิคฺคหณปริโภเคสุ จ
กายวจีมโนกมฺมานิ. ยถาทิฏฺีติ ยา อยํ ทิฏฺิ, ตสฺสานุรูปํ. สมตฺตนฺติ
ปริปุณฺณํ. สมาทินฺนนฺติ คหิตํ.
     อฏฺกถายํ ปน วุตฺตํ:- ตเทตํ ยถาทิฏฺิยํ ิตกายกมฺมํ ทิฏฺิสหชาตกายกมฺมํ
ทิฏฺานุโลมิกกายกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ "ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต
มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม"ติ ยํ เอวํ ทิฏฺิกสฺส
สโต ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารสงฺขาตํ กายกมฺมํ, อิทํ ยถาทิฏฺิยํ
ิตกายกมฺมํ นาม. "ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ
ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม"ติ ยํ อิมาย ทิฏฺิยา อิมินา ทสฺสเนน สหชาตํ
กายกมฺมํ, อิทํ ทิฏฺิสหชาตกายกมฺมํ นาม. ตเทว ปน สมตฺตํ สมาทินฺนํ คหิตํ
ปรามฏฺ ทิฏฺานุโลมิกกายกมฺมํ นาม. วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ
ปน มุสา ภณโต ปิสุณํ ภณโต ผรุสํ ภณโต สมฺผํ ปลปโต อภิชฺฌาลุโน
พฺยาปนฺนจิตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส สโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส
อาคโมติ โยชนา กาตพฺพา. ลิงฺคธารณาทิปริยาปุณนาทิโลกจินฺตาทิวเสน วุตฺตนโย
เจตฺถ สุนฺทโร.
     เจตนาทีสุ ทิฏฺิสหชาตา ๒- เจตนา เจตนา นาม. ทิฏฺิสหชาตา ปตฺถนา
ปตฺถนา นาม. เจตนาปตฺถนานํ วเสน จิตฺตฏฺปนา ปณิธิ นาม. เตหิ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สตฺตทิฏฺิ  ๒ ม. ทิฏฺิสหคตา
เจตนาทีหิ สมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมา สงฺขารา นาม.
อนิฏฺายาติอาทีหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํ. ทุกฺขํ หิ สุขกาเมหิ สตฺเตหิ น เอสิตตฺตา
อนิฏฺ. อปฺปิยตฺตา อกนฺตํ. มนโส ๑- อวฑฺฒนโต, มนสิ อวิสปฺปนโต จ
อมนาปํ. อายตึ อภทฺทตาย อหิตํ. ปีฬนโต ทุกฺขนฺติ. ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ เอวํ
สํวตฺตนํ เกน การเณน โหตีติ อตฺโถ. อิทานิสฺส การณํ ทิฏฺิ หิสฺส
ปาปิกาติ. ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิ ปาปิกา ลามกา, ตสฺมา เอวํ สํวตฺตตีติ
อตฺโถ. อลฺลาย ปวิยา นิกฺขิตฺตนฺติ อุทเกน ตินฺตาย ภูมิยา โรปิตํ. ปวีรสํ
อาโปรสนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปวิยา จ สมฺปทํ อาปสฺส จ สมฺปทํ.
พีชนิกฺขิตฺตฏฺาเน หิ น สพฺพา ปวี น สพฺโพ อาโป จ พีชํ ผลํ คณฺหาเปติ. โย
ปน เตสํ ปเทโส พีชํ ผุสติ, โสเยว พีชํ ผลํ คณฺหาเปติ. ตสฺมา พีชโปสนาย
ปจฺจยภูโตเยว โส ปเทโส ปวีรโส อาโปรโสติ เวทิตพฺโพ. รสสทฺทสฺส หิ สมฺปตฺติ
จ อตฺโถ. ยถาห "กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจตี"ติ. โลเก จ "สุรโส
คนฺธพฺโพ"ติ วุตฺเต สุสมฺปนฺโน คนฺธพฺโพติ อตฺโถ ายติ. อุปาทิยตีติ
คณฺหาติ. โย หิ ปเทโส ปจฺจโย โหติ, ตํ ปจฺจยํ ลภมานํ พีชํ ตํ คณฺหาติ
นาม. สพฺพํ ตนฺติ สพฺพํ ตํ รสชาตํ. ติตฺตกตฺตายาติ โส ปวีรโส อาโปรโส
จ อติตฺตโก สมาโนปิ ติตฺตกํ พีชํ นิสฺสาย นิมฺพรุกฺขาทีนํ เตสํ ผลานญฺจ
ติตฺตกภาวาย สํวตฺตติ. กฏุกตฺตายาติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ.
        "วณฺณคนฺธรสูเปโต                  อมฺโพ'ยํ อหุวา ปุเร
        ตเมว ปูชํ ลภมาโน                 เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล"ติ ๒-
อาคตฏฺาเน วิย หิ อิธาปิ ติตฺตกเมว อปฺปิยฏฺเน กฏุกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อสาตตฺตายาติ อมธุรภาวาย. อสาทุตฺตายาติปิ ปาโ. อสาทุภาวายาติ อตฺโถ.
สาทูติ หิ มธุรํ. พีชํ หิสฺสาติ อสฺส นิมฺพาทิกสฺส พีชํ. เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนสฺส  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๗๑/๕๐
ยสฺมา สุขา เวทนา ปรโม อสฺสาโท, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺิยา ทุกฺขเวทนาวเสน
อาทีนโว ทสฺสิโตติ. ปุน อฏฺารสเภเทน ทิฏฺิยา อาทีนวํ ทสฺเสตุํ อสฺสาททิฏฺิ
มิจฺฉาทิฏฺีติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ
ปริยุฏฺิตจิตฺตสฺส สญฺโโคติ ทิฏฺิยา เอว สํสาเร พนฺธนํ ทสฺเสติ.
     [๑๒๙] ยสฺมา ปน ทิฏฺิภูตานิปิ สญฺโชนานิ อตฺถิ อทิฏฺิภูตานิ, ตสฺมา
ตํ ปเภทํ ทสฺเสนฺโต อตฺถิ สญฺโชนานิ เจวาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา
กามราคสญฺโชนสฺเสว อนุนยสญฺโชนนฺติ อาคตฏฺานมฺปิ อตฺถิ, ตสฺมา
อนุนยสญฺโชนนฺติ วุตฺตํ. กามราคภาวํ อปฺปตฺวา ปวตฺตํ โลกํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. เสสขนฺธายตนาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เวทนาปรมตฺตา จ อสฺสาทสฺส เวทนาปริโยสานา เอว เทสนา กตา. สญฺาทโย
น คหิตา. อิเมหิ ปญฺจตึสาย อากาเรหีติ ปญฺจกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ปญฺจ
ฉกฺกานิ จาติ อิมานิ ปญฺจตึส วตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนอสฺสาทารมฺมณวเสน
ปญฺจตึสาย อากาเรหิ.
                    อสฺสาททิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     ----------------------
                      ๒. อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๐] อตฺตานุทิฏฺิยํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย
อสฺสุตวา อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ
อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา อตฺตานุทิฏฺิปฏิเสธกโร เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา
อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา น จ อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมานํ อภาวา
เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สุตนฺติ หิ พุทฺธวจนาคโม จ สุตผลตฺตา เหตุโวหารวเสน
อธิคโม จ, ตํ สุตํ อสฺส อตฺถีติ สุตวา, น สุตวา อสฺสุตวา. สฺวายํ:-
        ปุถูนํ ชนนาทีหิ                     การเณหิ ปุถุชฺชโน
        ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา                  ปุถุวายํ ชโน อิติ.
     โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- "ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ ๑- อาวุฏฺิตาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ
วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ
นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา
คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ๒- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ
นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ ๓-.
ปุถูนํ วา คณนปมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมุทาจารานํ ชนานํ
อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโ
สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา
ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ๔- เย เต:-
        "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา               พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
        อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก               กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ
เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต.
อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา
จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห:- "สเทวเก
ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ ๕-. สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นานาคตีหิ  ๒ สี. อชฺโฌปนฺนา
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๔๓๐/๒๙๘ (สฺยา)  ๔ อิ. ปกาเรหิ  ๕ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐
ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน
โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพเยว วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ
หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ. ยถาห:-
                 "โย เว กตญฺู กตเวทิ ธีโร
                 กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                 ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                 ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ ๑-.
     เอตฺถ หิ "กตญฺู กตเวทิ ธีโร"ติ ปจฺเจกพุทฺโธ วุตฺโต, "กลฺยาณมิตโต
ทฬฺหภตฺติ จา"ติ พุทฺธสาวโก, "ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจนฺ"ติ
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส
"อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ. โส จ จกฺขุนา อทสฺสาวี าเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ.
เตสุ าเณน อทสฺสาวี อิธาธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา
ทิฏฺาปิ อทิฏฺาว โหนฺติ เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคหณโต น อริยภาวโคจรโต.
โสณสิงฺคาลาทโยปิ หิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน,
ตสฺมา จกฺขุนา ทสฺสนํ น ทสฺสนํ, าเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห:-
"กึ เต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส
มํ ปสฺสตี"ติ ๒-. ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ าเณน อริเยหิ ทิฏฺ อนิจฺจาทิลกฺขณํ
อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต  อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ
อทิฏฺตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
     อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม
อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๘/๔๓๖  ๒ สํ.ข. ๑๗/๘๗/๙๖
        ทุวิโธ วินโย นาม                  เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา
        อภาวโต ตสฺส อยํ                  "อวินีโต"ติ วุจฺจติ.
อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโก
วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร
ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ
สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิโธ.
     ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๑- อยํ สีลสํวโร.
"รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๒- อยํ สติสํวโร.
        "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)  สติ เตสํ นิวารณํ
        โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ                  ปญฺาเยเต ปิธียเร"ติ ๓-
อยํ าณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๔- อยํ ขนฺติสํวโร. "อุปฺปนฺนํ
กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๕- อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ
สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "วินยนโต
"วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกน
วิย ตมสฺส เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ๖- ปหานํ,
เสยฺยถิทํ:- "นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน
อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ
คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺาย, อาทีนวทสฺสเนน
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖  ๒ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๗/๒๕๙, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒  ๔ ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔,๑๕  ๕ ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕  ๖ สี. องฺคสฺส
อสฺสาทสญฺาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺาย, มุญฺจิตุกมฺยตาาเณน
อมุญฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลมาเณน ธมฺมฏฺิติยํ
นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ, เอตํ
ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรน
วิย อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ. อิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ
นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน
"ทิฏฺิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคฺคณสฺส
อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ๒- ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, อิทํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม.
สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยฏฺเน วินโย, ตสฺมา "ปหานวินโย"ติ
วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ "ปหานวินโย"ติ
วุจฺจติ เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ, ปเภโท จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา
อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี
สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นินฺนานาการณญฺหิ
เอตํ อตฺถโต. ยถาห:- "เยว เต อริยา, เตว เต. สปฺปุริสา. เยว เต สปฺปุริสา,
เตว เต อริยา. โยว โส อริยานํ ธมฺโม. โสว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม. โยว
โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โสว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา, เตว
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๒๗๗/๘๔, อภิ.วิ. ๓๕/๖๓๔/๓๒๕  ๒ ก. สพฺพสงฺขตสฺสฏตฺตา
เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต สปฺปุริสวินยา. เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา
สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ วา สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา
สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเ ๑- สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเวา"ติ.
     กสฺมา ปน เถโร อตฺตานุทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส
โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว "อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ เอวํ ปุถุชฺชนํ
นิทฺทิสีติ? ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย ตํ อตฺถํ อาวิกาตุํ ปมํ ปุถุชฺชนํ
นิทฺทิสีติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๑] เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อภินิเวสุทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต รูปํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ รูปกฺขนฺธํ
กสิณรูปญฺจ "อตฺตา"ติ ทิฏฺิปสฺสนาย สมนุปสฺสติ. นิทฺเทเส ปนสฺส รูปกฺขนฺเธ
อภินิเวโส ปญฺจกฺขนฺธาธิการตฺตา ปากโฏติ ตํ อวตฺวา กสิณรูปเมว "รูปนฺ"ติ
สามญฺวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ รูปวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว
"อตฺตา"ติ คเหตฺวา ตสฺมึ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว
"อตฺตา"ติ คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ.
     ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ สุทฺธรูปเมว "อตฺตา"ติ กถิตํ. รูปวนฺตํ
วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ,
สญฺ, สงฺขาเร, วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเมสุ สตฺตสุ าเนสุ อรูปํ
"อตฺตา"ติ กถิตํ. เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา
อตฺตานนฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ าเนสุ
รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตา ปน วีสติปิ ทิฏฺิโย มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เอเสเส เอเกกฏฺเ
     อิทานิ ตํ นิทฺทิสนฺโต กถํ รูปนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปวีกสิณนฺติ ปวีมณฺฑลํ
นิสฺสาย ๑- อุปฺปาทิตํ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตํ สกลผรณวเสน ปวีกสิณํ. อหนฺติ
อตฺตานเมว สนฺธาย คณฺหาติ. อตฺตนฺติ อตฺตานํ. อทฺวยนฺติ เอกเมว.
เตลปฺปทีปสฺสาติ เตลยุตฺตสฺส ปทีปสฺส. ฌายโตติ ชลโต. ยา อจฺจิ, โส วณฺโณติอาทิ
อจฺจึ มุญฺจิตฺวา วณฺณสฺส อภาวโต วุตฺตํ. ยา จ ทิฏฺิ ยญฺจ วตฺถูติ
ตทุภยํ เอกโต กตฺวา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     อาโปกสิณาทีนิ อาปาทีนิ นิสฺสาย ๒- อุปฺปาทิตกสิณนิมิตฺตาเนว.
ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ ปน รูปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ โหนฺตมฺปิ อากาสกสิณนฺติ วุจฺจมาเน
อรูปชฺฌานารมฺมเณน กสิณุคฺฆาฏิมากาเสน สงฺกิณฺณํ โหตีติ น คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. รูปาธิการตฺตา วิญฺาณกสิณํ น คเหตพฺพเมวาติ.
     อิเธกจฺโจ เวทนํ สญฺ สงฺขาเร วิญฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ
จตฺตาโร ขนฺเธ อภินฺทิตฺวา เอกโต คหณวเสน วุตฺตํ. โส หิ จิตฺตเจตสิกานํ
วิสุํ วิสุํ กรเณ อสมตฺถตฺตา สพฺเพ เอกโต กตฺวา "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. อิมินา
รูเปน รูปวาติ เอตฺถ สรีรรูปมฺปิ กสิณรูปมฺปิ ลพฺภติ. ฉายาสมฺปนฺโนติ ฉายาย
สมฺปนฺโน อวิรโฬ ๓-. ตเมนาติ เอตฺถ เอนสทฺโท นิปาตมตฺตํ, ตเมตนฺติ ๔- วา
อตฺโถ. ฉายาวาติ วิชฺชมานจฺฉาโย. รูปํ อตฺตาติ อคฺคหิเตปิ รูปํ อมุญฺจิตฺวา
ทิฏฺิยา อุปฺปนฺนตฺตา รูปวตฺถุกาติ วุตฺตํ.
     อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสตีติ สรีรรูปสฺส กสิณรูปสฺส จ จิตฺตนิสฺสิตตฺตา ตสฺมึ
อรูปสมุทาเย อตฺตนิ ตํ รูปํ สมนุปสฺสติ. อยํ คนฺโธติ ฆายิตคนฺธํ อาห. อิมสฺมึ
ปุปฺเผติ ปุปฺผนิสฺสิตตฺตา คนฺธสฺส เอวมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปถวีมณฺฑลํ, ตํ นิสฺสาย  ๒ อิ. อาโลกกสิณาทีนิ นิสฺสาย
@๓ สี.,อิ. อวิรุโฬ  ๔ สี. ตนฺติ
     รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ ยตฺถ รูปํ คจฺฉติ, ตตฺถ จิตฺตํ คจฺฉติ.
ตสฺมา รูปนิสฺสิตํ จิตฺตํ คเหตฺวา ตํ อรูปสมุทายํ อตฺตานํ ตสฺมึ รูเป สมนุปสฺสติ.
โอฬาริกตฺตา รูปสฺส โอฬาริกาธารํ กรณฺฑกมาห.
     [๑๓๒] อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนนฺติอาทีสุ วิสุํ วิสุํ เวทนาย
ทิฏฺิคฺคหเณ อสติปิ เวทนาติ เอกคฺคหเณน คหิเต สพฺพาสํ เวทนานํ อนฺตโคธตฺตา
วิสุํ วิสุํ คหิตา เอว โหนฺตีติ วิสุํ วิสุํ โยชนา กตาติ เวทิตพฺพา. โส หิ
อนุภวนวเสน เวทนาย โอฬาริกตฺตา เวทนํเยว "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. สญฺ สงฺขาเร
วิญฺาณํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ สญฺาทโย อรูปธมฺเม รูปญฺจ เอกโต
กตฺวา "อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน ยถา ยถา อุปฏฺาติ,
ตถา ตถา คณฺหาติ.
     [๑๓๓] จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺนฺติอาทีสุ สญฺชานนวเสน สญฺาย ปากฏตฺตา
สญฺ "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสํ เวทนาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๔] จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนนฺติอาทีสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ
เจตนาย ปธานตฺตา ปากฏตฺตา จ เจตนา เอว นิทฺทิฏฺา. ตาย อิตเรปิ นิทฺทิฏฺาว
โหนฺติ. โส ปน เจตสิกภาววเสน ปากฏตฺตา เจตนํ "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสํ
วุตฺตนยเมว.
     [๑๓๕] จกฺขุวิญฺาณนฺติอาทีสุ วิชานนวเสน จิตฺตสฺส ปากฏตฺตา จิตฺตํ
"อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสเมตฺถาปิ วุตฺตนยเมว.
                    อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      --------------------
                      ๓. มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๖] มิจฺฉาทิฏฺิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. อยํ ปน อปโร นโย:- นตฺถิ
ทินฺนนฺติ อุจฺเฉททิฏฺิกตฺตา ทานผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ ยิฏฺนฺติ เอตฺถ
ยิฏฺนฺติ ขุทฺทกยญฺโ. หุตนฺติ มหายญฺโ. ทฺวินฺนมฺปิ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ
สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ ทานผลสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา สีลาทีนํ
ปุญฺกมฺมานํ, ปาณาติปาตาทีนํ ปาปกมฺมานํ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปุเร
กเตน กมฺมุนา. นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ กเตน กมฺมุนา. นตฺถิ มาตา,
นตฺถิ ปิตาติ เตสุ กตกมฺมานํ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ กมฺมเหตุกํ
อุปปตฺตึ ๑- ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา ฯเปฯ ปเวเทนฺตีติ อิธโลกปรโลเก
ปสฺสิตุํ อภิญฺาปฏิลาภาย ปฏิปทํ ปฏิกฺขิปติ. อิธ ปาฬิยํ ปน นตฺถิ ทินฺนนฺติ
วตฺถูติ นตฺถิ ทินฺนนฺติ วุจฺจมานํ ทานํ, ตสฺสา ทิฏฺิยา วตฺถูติ อตฺโถ.
เอวํวาโท มิจฺฉาติ เอวํ นตฺถิ ทินฺนนฺติ วาโท วจนํ มิจฺฉา วิปรีโตติ อตฺโถ.
                      ๔. สกฺกายทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๗] สกฺกายทิฏฺีติ ๒- ปน อตฺตานุทิฏฺิเยว, อญฺตฺถ อาคตปริยายวจน-
ทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
                      ๕. สสฺสตทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๘] สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยาติ กมฺมธารยสมาโส. รูปวนฺตํ วา
อตฺตานนฺติอาทีนํ ปณฺณรสนฺนํ วจนานํ อนฺเต สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ,
ปาโ วา. อญฺถา หิ น ฆฏียตีติ. เอวํ "รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี"ติ
เอกเมว ทสฺเสตฺวา เสสา จุทฺทส สงฺขิตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อุปฺปตฺตึ  ๒ ฉ.ม. สกฺกายทิฏฺิ
                      ๖. อุจฺเฉททิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๙] สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยาติ ๑- เอวํ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ
เอกเมว ทสฺเสตฺวา เสสา จตสฺโส สงฺขิตฺตา.
                    ๗. อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๐] อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปมวาเร อาการปุจฺฉา. ทุติเย อาการคหณํ.
ตติเย อาการวิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ โลโกติ อตฺตา. โส อนฺโตติ อญฺมญฺปฏิปกฺเขสุ
สสฺสตุจฺเฉทนฺเตสุ สสฺสตคฺคาเห สสฺสตนฺโต, อสสฺสตคฺคาเห อุจฺเฉทนฺโต. ปริตฺตํ
โอกาสนฺติ สุปฺปมตฺตํ วา สราวมตฺตํ วา ขุทฺทกํ านํ. นีลกโต ผรตีติ นีลนฺติ
อารมฺมณํ กโรติ. อยํ โลโกติ อตฺตานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริวฏุโมติ สมนฺตโต
ปริจฺเฉทวา. อนฺตสญฺีติ อนฺตวาติสญฺี. อนฺโต อสฺส อตฺถีติ อนฺโตติ คเหตพฺพํ.
ยํ ผรตีติ ยํ กสิณรูปํ ผรติ. ตํ วตฺถุ เจว โลโก จาติ ตํ กสิณรูปํ อารมฺมณญฺเจว
อาโลกิยฏฺเน โลโก จ. เยน ผรตีติ เยน จิตฺเตน ผรติ. โส อตฺตา เจว โลโก
จาติ อตฺตานมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคํ กตํ, ตํ จิตฺตํ อตฺตา เจว อาโลกนฏฺเน โลโก
จาติ วุตฺตํ โหติ. อนฺตวาติ อนฺโต. โอภาสกโต ผรตีติ อาโลกกสิณวเสน
เตโชกสิณวเสน โอทาตกสิณวเสน วา โอภาโสติ ผรติ. นีลาทีนํ ปญฺจนฺนํ
ปภสฺสรกสิณานํเยว คหิตตฺตา ปวีอาโปวาโยกสิณวเสน อตฺตาภินิเวโส น โหตีติ
คเหตพฺพํ.
     วิปุลํ โอกาสนฺติ ขลมณฺฑลมตฺตาทิวเสน มหนฺตํ านํ. อนนฺตวาติ
วุทฺธอนนฺตวา. อปริยนฺโตติ วุทฺธอปริยนฺโต. อนนฺตสญฺีติ อนนฺโตติสญฺี. ตํ
ชีวนฺติ โส ชีโว. ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ชีโวติ จ อตฺตา เอว. รูปาทีนิ ปญฺจปิ
ปริวฏุมฏฺเน สรีรํ. ชีวํ น สรีรนฺติ อตฺตสงฺขาโต ชีโว รูปสงฺขาตํ สรีรํ น
โหติ. เอส นโย เวทนาทีสุ. ตถาคโตติ สตฺโต. อรหนฺติ ๒- เอเก. ปรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุจฺเฉททิฏฺิยา  ๒ สี. อรหาติ
มรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถ. รูปํ อิเธว มรณธมฺมนฺติ อตฺตโน
ปากฏกฺขนฺธสีเสน ปญฺจกฺขนฺธคฺคหณํ, ตํ อิมสฺมึเยว โลเก นสฺสนปกติกนฺติ อตฺโถ.
เสสกฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย. กายสฺส เภทาติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตสฺส กายสฺส
เภทโต ปรํ. อิมินา วจเนน "ปรํ มรณา"ติ เอตสฺส อุทฺเทสสฺส อตฺโถ
วุตฺโต. โหติปีติอาทีสุ โหตีติ มูลปทํ. จตูสุปิ อปิสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. ติฏฺตีติ
สสฺสตตฺตา ติฏฺติ, น จวตีติ อตฺโถ. "โหตี"ติ ปทสฺส วา อตฺถวิเสสนตฺถํ
"ติฏฺตี"ติ ปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปฺปชฺชตีติ อณฺฑชชลาพุชโยนิปเวสวเสน
อุปฺปชฺชติ นาม. นิพฺพตฺตตีติ สํเสทชโอปปาติกาโยนิปเวสวเสน นิพฺพตฺตติ นามาติ
อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. อุจฺฉิชฺชตีติ ปพนฺธาภาววเสน. วินสฺสตีติ ภงฺควเสน. น โหติ
ปรํ มรณาติ ปุริมปทานํ อตฺถวิวรณํ, จุติโต อุทฺธํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ. โหติ จ
น จ โหตีติ เอกจฺจสสฺสติกานํ ทิฏฺิ, เอเกน ปริยาเยน โหติ, เอเกน ปริยาเยน
น โหตีติ อตฺโถ. ชีวภาเวน โหติ, ปุพฺพชีวสฺส อภาเวน น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
เนว โหติ น น โหตีติ อมราวิกฺเขปิกานํ ทิฏฺิ, โหตีติ จ เนว โหติ,
น โหตีติ จ น โหตีติ อตฺโถ. อนุวาทภยา มุสาวาทภยา จ มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา
จ ปุพฺพวุตฺตนยสฺส ๑- ปฏิกฺเขปมตฺตํ กโรติ. อิเมหิ ปญฺาสาย อากาเรหีติ
ยถาวุตฺตานํ ทสนฺนํ ปญฺจกานํ วเสน ปญฺาสาย อากาเรหีติ.
                     ๘. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๑] ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺีสุ สสฺสตํ วทนฺตีติ สสฺสตวาทา. อถ วา
วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. สสฺสตนฺติ วาโทปิ สสฺสตโยเคน
สสฺสโต, สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทา. ตถา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ วาโท
เอกจฺจสสฺสโต, โส เอเตสํ อตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา. ตถา อนฺตวา, อนนฺตวา,
อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา นานนฺตวาติ ปวตฺโต วาโท อนฺตานนฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุพฺพวุตฺตทฺวยสฺส
โส เอเตสํ อตฺถีติ อนฺตานนฺติกา. น มรตีติ อมรา. กา สา? "เอวมฺปิ เม
โน"ติอาทินา ๑- นเยน ปริยนฺตรหิตสฺส ทิฏฺิคติกสฺส ทิฏฺิ เจว วาจา จ. วิวิโธ
เขโป วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺิยา, วาจาย วา วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสํ
อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อปโร นโย:- อมรา นาม มจฺฉชาติ, สา
อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา โหติ, เอวเมวํ อยมฺปิ
วาโท อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวีกฺเขโปติ วุจฺจติ,
โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อธิจฺจสมุปฺปนฺโนติ อการณสมุปฺปนฺโน อตฺตา
จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา.
                     ๙. อปรนฺตานุทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๒] สญฺึ วทนฺตีติ สญฺีวาทา. อสญฺึ วทนฺตีติ อสญฺีวาทา.
เนวสญฺีนาสญฺึ วทนฺตีติ เนวสญฺีนาสญฺีวาทา. อถ วา สญฺีติ ปวตฺโต
วาโท สญฺีวาโท, โส เยสํ อตฺถีติ เต สญฺีวาทา, ตถา อสญฺีวาทา,
เนวสญฺีนาสญฺีวาทา จ. อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทา. ทิฏฺธมฺโมติ
ปจฺจกฺขธมฺโม, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธอตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. ทิฏฺธมฺเม นิพฺพานํ
ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสโมติ อตฺโถ, ตํ วทนฺตีติ
ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน สาฏฺกถํ สกลํ
พฺรหฺมชาลสุตฺตํ วตฺตพฺพํ โหติ. เอวญฺจ สติ อติปปญฺโจ โหตีติ น
วิตฺถาริโต. ตทตฺถิเกหิ ตํ อเปกฺขิตฺวา คเหตพฺโพ.
                  ๑๐-๑๒. สญฺโชนิกาทิทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๓] ยสฺมา สญฺโชนิกา ทิฏฺิ สพฺพทิฏฺิสาธารณา, ตสฺมา ตสฺสา
สพฺพทิฏฺิสญฺโชนตฺตา สพฺพทิฏฺิสาธารโณ อตฺโถ นิทฺทิฏฺโ. โส เหฏฺา
วุตฺตทิฏฺิปริยุฏฺานาเนว เวทิตพฺโพ ๒-.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๖๑/๒๖  ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺโพติ ปทํ นตฺถิ
     [๑๔๔] มานวินิพนฺธทิฏฺีสุ จกฺขุ อหนฺติ อภินิเวสปรามาโสติ มานปุพฺพโก
อภินิเวสปรามาโส. น หิ ทิฏฺิ มานสมฺปยุตฺตา โหติ. เตเนว จ มานวินิพนฺธาติ
วุตฺตํ, มานปฏิพนฺธา มานมูลกาติ อตฺโถ.
     [๑๔๕] จกฺขุํ มมนฺติ อภินิเวสปรามาโสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เอตฺถ
ปน "มมา"ติ อนุนาสิกาคโม เวทิตพฺโพ. "อหนฺ"ติ มานวินิพนฺธาย รูปาทีนิปิ
อชฺฌตฺติกาเนว. น หิ กสิณรูปํ วินา พาหิรานิ "อหนฺ"ติ คณฺหาติ. "มมนฺ"ติ
มานวินิพนฺธาย ปน พาหิรานิปิ ลพฺภนฺติ. พาหิรานิปิ หิ "มมนฺ"ติ คณฺหาติ.
ยสฺมา ปน ทุกฺขา เวทนา อนิฏฺตฺตา มานวตฺถุ น โหติ, ตสฺมา ฉ เวทนา
ตาสํ มูลปจฺจยา ฉ ผสฺสา จ น คหิตา. สญฺาทโย ปน อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา
น คหิตาติ เวทิตพฺพา.
                  ๑๓. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๖] อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ อตฺตานุทิฏฺิเยว. อตฺตาติ วาเทน
ปฏิสํยุตฺตตฺตา ปุน เอวํ วุตฺตา.
                  ๑๔. โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๗] อตฺตา จ โลโก จาติ โส เอว อตฺตา จ อาโลกนฏฺเน โลโก
จาติ อตฺโถ. สสฺสโตติ สสฺสตวาทานํ ทิฏฺิ. อสสฺสโตติ อุจฺเฉทวาทานํ. สสฺสโต
จ อสสฺสโต จาติ เอกจฺจสสฺสติกานํ. เนว สสฺสโต นาสสฺสโตติ
อมราวิกฺเขปิกานํ. อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภีนํ ตกฺกิกานญฺจ นิคณฺาชีวิกานญฺจ. อถ
วา อุจฺเฉทวาทิโน "สตฺโต ชาติยา ปุพฺพนฺตวา, มรเณน อปรนฺตวา"ติ วทนฺติ.
อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา "สตฺโต ชาติยา ปุพฺพนฺตวา"ติ วทนฺติ. อนนฺตวาติ
อปฺปมาณกสิณลาภีนํ. สสฺสตวาทิโน ปน "ปุพฺพนฺตาปรนฺตา นตฺถิ, เตน
อนนฺตวา"ติ วทนฺติ. อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา "อปรนฺเตน อนนฺตวา"ติ วทนฺติ. อนฺตวา
จ อนนฺตวา จาติ อุทฺธมโธ อวฑฺฒิตฺวา ติริยํ วฑฺฒิตกสิณานํ. เนว อนฺตวา
น อนนฺตวาติ อมราวิกฺเขปิกานํ ๑-.
                      ---------------------
                    ๑๕-๑๖. ภววิภวทิฏฺินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๘] ภววิภวทิฏฺีนํ ยถาวุตฺตทิฏฺิโต วิสุํ อภินิเวสาภาวโต วิสุํ นิทฺเทสํ
อกตฺวา ยถาวุตฺตทิฏฺีนํเยว วเสน "โอลียนํ อติธาวนนฺ"ติ เอเกกํ อาการํ นิทฺทิสิตุํ
ปุจฺฉํ อกตฺวา จ โอลียนาภินิเวโส ภวทิฏฺิ, อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺีติ อาห.
ตตฺถ "ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตี"ติ ๒-
วุตฺตโอลียนาภินิเวโส ๓-, สสฺสตสญฺาย นิพฺพานโต สงฺโกจนาภินิเวโสติ อตฺโถ.
"ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺตี"ติ ๒-
วุตฺตอติธาวนาภินิเวโส ๓-, อุจฺเฉทสญฺาย นิโรธคามินิปฏิปทาติกฺกมนาภินิเวโสติ
อตฺโถ.
     อิทานิ ตาว ภววิภวทิฏฺิโย สพฺพทิฏฺีสุ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ
อสฺสาททิฏฺิยาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา อสฺสาททิฏฺิกา สสฺสตํ วา อุจฺเฉทํ วา
นิสฺสาย "นตฺถิ กาเมสุ โทโส"ติ คณฺหนฺติ, ตสฺมา ปญฺจตฺตึสาการาปิ อสฺสาททิฏฺิโย
สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโยติ วุตฺตา. ตตฺถ ยสฺมา เอเกกาปิ ทิฏฺิโย
สสฺสตคฺคาหวเสน ภวทิฏฺิโย ภเวยฺยุํ, อุจฺเฉทคฺคาหวเสน วิภวทิฏฺิโย ภเวยฺยุนฺติ
อตฺโถ. อตฺตานุทิฏฺิยา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ, สญฺ, สงฺขาเร, วิญฺาณํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ ปญฺจสุ รูปาทิโต อตฺตโน อนญฺตฺตา เตสุ อุจฺฉินฺเนสุ
อตฺตา อุจฺฉินฺโนติ คหณโต ปญฺจ วิภวทิฏฺิโยติ วุตฺตํ. เสเสสุ ปญฺจทสสุ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เนวนฺตวานานนฺตวาติ อมราวิกฺเขปิกานํ เอตํ  ๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๔๙/๒๗๐  ๓ สี.
@วุตฺตํ
าเนสุ รูปาทิโต อตฺตโน อญฺตฺตา เตสุ อุจฺฉินฺเนสุปิ "อตฺตา สสฺสโต"ติ
คหณโต ปณฺณรส ภวทิฏฺิโยติ วุตฺตํ.
     มิจฺฉาทิฏฺิยา "สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย"ติ. อุจฺเฉทวเสน ปวตฺตตฺตา
อนฺตวานนฺตวาทิฏฺีสุ ปริตฺตารมฺมณอปฺปมาณารมฺมณชฺฌานลาภิโน ทิพฺพจกฺขุนา ๑-
รูปธาตุยา จวิตฺวา สตฺเต อญฺตฺถ อุปฺปนฺเน ปสฺสิตฺวา ภวทิฏฺึ อปสฺสิตฺวา
วิภวทิฏฺึ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโยติ วุตฺตํ.
โหติ จ น จ โหตีติ เอตฺถ โหติ จาติ ภวทิฏฺิ, น จ โหตีติ วิภวทิฏฺิ.
เนว โหติ น น โหตีติ เอตฺถ เนว โหตีติ วิภวทิฏฺิ. น น โหตีติ ภวทิฏฺิ.
ตสฺมา ตตฺถ "สิยา"ติ วุตฺตํ.
     ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา เอกจฺจสสฺสติกา สสฺสตญฺจ ปญฺเปนฺติ, อสสฺสตญฺจ
ปญฺเปนฺติ. ตสฺมา สา ภวทิฏฺิ จ วิภวทิฏฺิ จ โหติ. จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา
อนฺตานนฺตํ อตฺตานํ ปญฺเปนฺติ. ตสฺมา สา อตฺตานุทิฏฺิสทิสา ภวทิฏฺิ
จ วิภวทิฏฺิ จ. จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา ภวทิฏฺึ วา วิภวทิฏฺึ วา นิสฺสาย
วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ, อวเสสา ปน ภวทิฏฺิโยว. ตสฺมา เต เต สนฺธาย
"สิยา"ติ วุตฺตํ. อปรนฺตานุทิฏฺิยา สตฺต อุจฺเฉทวาทา วิภวทิฏฺิโย, อวเสสา
ภวทิฏฺิโย. ตสฺมา เต เต สนฺธาย "สิยา"ติ วุตฺตํ. สญฺโชนิกทิฏฺิยา สพฺพทิฏฺีนํ
วเสน "สิยา"ติ วุตฺตํ. อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา จกฺขาทีนํ อหนฺติ คหิตตฺตา
เตสํ วินาเส อตฺตา วินฏฺโ โหตีติ สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโยติ วุตฺตํ.
อตฺตานุทิฏฺิโย วิย มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา จกฺขาทิโต อตฺตโน อญฺตฺตา
เตสํ วินาเสปิ อตฺตา น วินสฺสตีติ สพฺพาว ตา ทิฏฺิโยติ วุตฺตํ.
โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติอาทินา ๒- นเยน
วุตฺตตฺตา ภววิภวทิฏฺิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทิพฺพจกฺขุกา  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๔๗/๑๖๗
ปากฏาเยว. เอตฺตาวตา อสฺสาททิฏฺาทิกา วิภวทิฏฺิปริโยสานา โสฬส ทิฏฺิโย
ตีณิ สตญฺจ ทิฏฺาภินิเวสา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. อตฺตานุทิฏฺิ จ สกฺกายทิฏฺิ จ
อตฺตวาทปฏิสญฺุตฺตา ทิฏฺิ จ อตฺถโต เอกา ปริยาเยน ติวิธา วุตฺตา. สญฺโชนิกา
ปน ทิฏฺิ อวตฺถาเภเทน สพฺพาปิ ทิฏฺิโย โหนฺติ.
     อิทานิ สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อสฺสาททิฏฺิโยติอาทิ อญฺเน ปริยาเยน
ยถาโยคํ ทิฏฺิสํสนฺทนา. ตตฺถ สพฺพาว ตา ทิฏฺิโยติ ยถาวุตฺตา อนวเสสา
ทิฏฺิโย. ทิฏฺิราครตฺตตฺตา ตณฺหาสฺสาทนิสฺสิตตฺตา จ อสฺสาททิฏฺิโย,
อตฺตสิเนหานุคตตฺตา อตฺตานุทิฏฺิโย, วิปรีตทสฺสนตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิโย,
ขนฺธวตฺถุกตฺตา สกฺกายทิฏฺิโย, เอเกกสฺส อนฺตสฺส คหิตตฺตา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺิโย, อนตฺถสํโยชนิกตฺตา ๑- สํโยชนิกา ทิฏฺิโย, อตฺตวาเทน ยุตฺตตฺตา
อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิโยติ อิมา สตฺต ทิฏฺิโย สพฺพทิฏฺิสงฺคาหิกา, เสสา ปน
นวทิฏฺิโย น สพฺพทิฏฺิสงฺคาหิกา.
     อิทานิ วิตฺถารโต วุตฺตา สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย ทฺวีสุเยว ทิฏฺีสุ สงฺขิปิตฺวา
สตฺตานํ ทิฏฺิทฺวยนิสฺสยํ ทสฺเสนฺโต ภวญฺจ ทิฏฺินฺติคาถมาห. สพฺพาปิ หิ ตา
ทิฏฺิโย ภวทิฏฺี วา โหนฺติ วิภวทิฏฺี วา. ภวญฺจ ทิฏฺึ วิภวญฺจ ทิฏฺินฺติ
เอตฺถ ปน จสทฺโท ทิฏฺเมว สมุจฺจิโนติ, น นิสฺสยํ น หิ เอโก
ภววิภวทิฏฺิทฺวยํ นิสฺสยติ. ยถาห:- "อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ
วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา"ติ ๒-. ตกฺกิกาติ ตกฺเกน วทนฺตีติ ตกฺกิกา. เต หิ
ทิฏฺิคติกา สภาวปฏิเวธปญฺาย อภาวา เกวลํ ตกฺเกน วตฺตนฺติ. เยปิ จ ฌานลาภิโน
อภิญฺาลาภิโน วา ทิฏฺึ คณฺหนฺติ, เตปิ ตกฺเกตฺวา คหณโต ตกฺกิกา เอว.
นิสฺสิตา เสติ นิสฺสิตาติ อตฺโถ. เอกเมว ปทํ "เส"ติ นิปาตมตฺตํ วา. เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อนตฺตสํโยชนิกตฺตา  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๒๗
นิโรธมฺหิ น ห'ตฺถิ าณนฺติ ทิฏฺินิสฺสยสฺส การณวจนเมตํ. สกฺกายทิฏฺินิโรเธ
นิพฺพาเน ยสฺมา เตสํ าณํ นตฺถิ, ตสฺมา เอตํ ทิฏฺิทฺวยํ นิสฺสิตาติ อตฺโถ.
"น หิ อตฺถิ าณนฺ"ติ เอตฺถ หิกาโร การโณปเทเส นิปาโต. ยตฺถายํ โลโก
วิปรีตสญฺีติ ยตฺถ สุเข นิโรธมฺหิ อยํ สเทวโก โลโก "ทุกฺข"มิติ วิปรีตสญฺี
โหติ, ตสฺมึ นิโรธมฺหิ น ห'ตฺถิ าณนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขมิติ วิปรีตสญฺิตาย
อิทํ วุตฺตํ:-
             "รูปา สทฺทา รสา คนฺธา  ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา
             อิฏฺา กนฺตา มนาปา จ   ยาวตตฺ'ถีติ วุจฺจติ.
             สเทวกสฺส โลกสฺส       เอเต โว สุขสมฺมตา
             ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ     ตํ เนสํ ทุกฺขสมฺมตํ.
             สุขนฺติ ทิฏฺมริเยหิ       สกฺกายสฺสุ'ปโรธนํ
             ปจฺจนีกมิทํ โหติ         สพฺพโลเกน ปสฺสตํ.
             ยํ ปเร สุขโต อาหุ      ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต
             ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ     ตทริยา สุขโต วิทู.
             ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ      สมฺปมูเฬฺหตฺถ'วิทฺทสุ ๑-
             นิวุตานํ ตโม โหติ       อนฺธกาโร อปสฺสตํ.
             สตญฺจ วิวฏํ โหติ        อาโลโก ปสฺสตามิว ๒-
             สนฺติเก น วิชานนฺติ      มคา ธมฺมสฺส'โกวิทา.
             ภวราคปเรเตหิ         ภวโสตานุสาริภิ
             มารเธยฺยานุปนฺเนหิ      นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมฺมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ  ๒ สี. ปสฺสตามิธ
             โก นุ อญฺตฺร อริเยภิ    ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ
             ยํ ปทํ สมฺมทญฺาย       ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา"ติ ๑-.
     [๑๔๙] อิทานิ สพฺพาสํ ทิฏฺีนํ ทิฏฺิทฺวยภาวํ ทิฏฺิสมุคฺฆาตญฺจ สมฺมาทิฏฺึ
สุตฺตโต ทสฺเสตุกาโม ทฺวีหิ ภิกฺขเวติ สุตฺตํ อาหริ. ตตฺถ เทวาติ พฺรหฺมาโนปิ
วุจฺจนฺติ. โอลียนฺตีติ สงฺกุจนฺติ. อติธาวนฺตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺติ.
จกฺขุมนฺโตติ ปญฺวนฺโต. จสทฺโท อติเรกตฺโถ. ภวารามาติ ภโว อาราโม อภิรมฏฺานํ
เอเตสนฺติ ภวารามา. ภวรตาติ ภเว อภิรตา. ภวสมฺมุทิตาติ ภเวน สนฺตุฏฺา.
เทสิยมาเนติ ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา เทสิยมาเน. น ปกฺขนฺทตีติ
ธมฺมเทสนํ วา ภวนิโรธํ วา น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ตตฺถ ปสาทํ น ปาปุณาติ.
น สนฺติฏฺตีติ ตตฺถ น ปติฏฺาติ. นาธิมุจฺจตีติ ตตฺถ ฆนภาวํ น ปาปุณาติ
เอตฺตาวตา สสฺสตทิฏฺิ วุตฺตา.
     อฏฺฏียมานาติ ทุกฺขํ ปาปุณมานา. หรายมานาติ ลชฺชํ ปาปุณมานา.
ชิคุจฺฉมานาติ ชิคุจฺฉํ ปาปุณมานา. วิภวํ อภินนฺทนฺตีติ อุจฺเฉทํ ปฏิจฺจ
ตุสฺสนฺติ, อุจฺเฉทํ ปตฺถยนฺตีติ วา อตฺโถ. กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. โภติ
อาลปนเมตํ ๒-. สนฺตนฺติ นิพฺพุตํ. ปณีตนฺติ ทุกฺขภาวโต ปณีตํ, ปธานภาวํ นีตนฺติ
วา ปณีตํ. ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํ. เอตฺตาวตา อุจฺเฉททิฏฺิ วุตฺตา.
     อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ภูตนฺติ เหตุโต สญฺชาตํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ
ทุกฺขํ. ภูตโต ปสฺสตีติ อิทํ ภูตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ. นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนตฺถาย.
วิราคายาติ อริยมคฺคตฺถาย. นิโรธายาติ นิพฺพานตฺถาย. ปฏิปนฺโน โหตีติ
ตทนุรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปสฺสนฺตีติ อิมินา ปกาเรน ปุพฺพภาเค
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๖/๑๒๐, ขุ.สุ. ๒๕/๗๖๕-๗๗๒/๔๘๔-๕  ๒ สี. อาลปนมตฺตํ
โลกิยาเณน, ปฏิเวธกาเล โลกุตฺตราเณน ปสฺสนฺติ. เอตฺตาวตา สมฺมาทิฏฺิ
วุตฺตา.
     อิทานิ ทฺวีหิ คาถาหิ ตสฺสา สมฺมาทิฏฺิยา อานิสํสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ
โย ภูตํ ภูตโต ทิสฺวาติ ทุกฺขํ ปริญฺาภิสมเยน อภิสเมตฺวาติ อตฺโถ. ภูตสฺส
จ อติกฺกมนฺติ นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมตฺวาติ อตฺโถ. ยถาภูเต'-
ธิมุจฺจตีติ มคฺคภาวนาภิสมยวเสน ยถาสภาเว นิโรเธ "เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตนฺ"ติ
อธิมุจฺจติ. ภวตณฺหา ปริกฺขยาติ สมุทยสฺส ปหาเนนาติ อตฺโถ. อสติปิ เจตฺถ
สจฺจานํ นานาภิสมยตฺเต "ทิสฺวา"ติ ปุพฺพกาลิกวจนํ สทฺธึ ปุพฺพภาคปฏิปทาย
โวหารวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ปุพฺพํ ปสฺสิตฺวา ปจฺฉา อธิมุจฺจติ.
จตุสจฺจาภิสมโย สมานกาลเมว โหติ. สมานกาเลปิ วา ปุพฺพกาลิกานิ ปทานิ ภวนฺตีติ
น โทโส. ส เวติ เอกํเสน โส อรหํ. ภูตปริญฺาโตติ ทุกฺขํ ปริญฺาตวา.
วีตตโณฺหติ วิคตตโณฺห. ภวาภเวติ  ขุทฺทเก จ มหนฺเต จ ภเว. วุทฺธิอตฺเถปิ
หิ อการสฺส สมฺภวโต อภโวติ มหาภโว. โส ปน ขุทฺทกมหนฺตภาโว
อุปาทายุปาทาย เวทิตพฺโพ. อถ วา ภเวติ สสฺสเต. อภเวติ อุจฺเฉเท. ตทุภเยปิ
ทิฏฺิราคาภาเวน วีตตโณฺห. ภูตสฺส วิภวาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส สมุจฺเฉทา. นาคจฺฉติ
ปุนพฺภวนฺติ อรหโต ปรินิพฺพานํ วุตฺตํ.
     [๑๕๐] ตโย ปุคฺคลาติอาทิ มิจฺฉาทิฏฺิกครหณตฺถํ สมฺมาทิฏฺิกปสํสนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ วิรูปภาวํ ปนฺนา คตา ทิฏฺิ เอเตสนฺติ วิปนฺนทิฏฺี. สุนฺทรภาวํ
ปนฺนา คตา ทิฏฺิ เอเตสนฺติ สมฺปนฺนทิฏฺี. ติตฺถิโยติ ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฏฺิ, ตํ
ปฏิปนฺนตฺตา ติตฺเถ สาธุ, ติตฺถํ ยสฺส อตฺถีติ วา ติตฺถิโย. อิโต พหิทฺธา
ปพฺพชฺชูปคโต. ติตฺถิยสาวโกติ เตสํ ทิฏฺานุคติมาปนฺโน คหฏฺโ. โย จ
มิจฺฉาทิฏฺิโกติ ตทุภยภาวํ อนุปคนฺตฺวา ยาย กายจิ ทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิโก.
     ตถาคโตติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ เอตฺเถว สงฺคหิโต.
ตถาคตสาวโกติ มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต จ. โย จ สมฺมาทิฏฺิโกติ ตทุภยวินิมุตฺโต
โลกิยสมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิโก.
     คาถาสุ โกธโนติ โย อภิณฺหํ กุชฺฌติ, โส. อุปนาหีติ ตเมว โกธํ
วฑฺเฒตฺวา อุปนนฺธนสีโล. ปาปมกฺขีติ ลามกภูตมกฺขวา. มายาวีติ
กตปาปปฏิจฺฉาทนวา. วสโลติ หีนชจฺโจ. วิสุทฺโธติ าณทสฺสนวิสุทธิยา วิสุทฺโธ.
สุทฺธตํ คโตติ มคฺคผลสงฺขาตํ สุทฺธภาวํ คโต. เมธาวีติ ปญฺวา. อิมาย คาถาย
โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺิสมฺปนฺโน เอว โถมิโต.
     วิปนฺนทิฏฺิโย สมฺปนฺนทิฏฺิโยติ ปุคฺคลโวหารํ ปหาย ธมฺมเมว ครหนฺโต
โถเมนฺโต จ อาห. เอตํ มมาติ ตณฺหามญฺนวเสน ทิฏฺิ. เอโสหมสฺมีติ
มานมญฺนมูลิกา ทิฏฺิ. เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺิมญฺนเมว.
     เอตํ มมาติ กา ทิฏฺีติอาทีหิ ติสฺสนฺนํ วิปนฺนทิฏฺีนํ วิภาคญฺจ คณนญฺจ
กาลสงฺคหญฺจ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตตฺถ กา ทิฏฺีติ อเนกาสุ ทิฏฺีสุ กตมา
ทิฏฺีติ อตฺโถ. กตมนฺตานุคฺคหิตาติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตสงฺขาตกาลทฺวเย กตเมน
กาเลน อนุคฺคหิตา. อนุพทฺธาติ อตฺโถ. ยสฺมา "เอตํ มมา"ติ ปรามสนฺโต "เอตํ
มม อโหสิ, เอวํ มม อโหสิ, เอตฺตกํ มม อโหสี"ติ อตีตํ วตฺถุํ อปทิสิตฺวา
ปรามสติ, ตสฺมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ โหติ. ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺิโย
โหนฺติ. ยสฺมา "เอโสหมสฺมี"ติ ปรามสนฺโต "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา
ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เอโสสฺมิ วิสุชฺฌิสฺสามี"ติ อนาคตผลํ อุปาทาย
ปรามสติ, ตสฺมา อปรนฺตานุทิฏฺิ โหติ. อปรนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺิโย
โหนฺติ. ยสฺมา "เอโส เม อตฺตา"ติ ปรามสนฺโต อตีตานาคตํ อุปาทินฺนสนฺตตึ
อุปาทาย "เอโส เม อตฺตา"ติ ปรามสติ, สกฺกายทิฏฺิวเสน จ ปรามสติ, ตสฺมา
สกฺกายทิฏฺิ โหติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺิโย โหนฺติ. ยสฺมา ปน
สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขาเยว ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย โหนฺติ, สกฺกายทิฏฺิสมุคฺฆาเตเนว จ
ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา สกฺกายทิฏฺิปฺปมุเขน ทฺวาสฏฺิ
ทิฏฺิคตานีติ วุตฺตา, สกฺกายทิฏฺิปฺปมุเขน สกฺกายทิฏฺิทฺวาเรน ทฺวาสฏฺิ
ทิฏฺิคตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขานีติ ปาโ สุนฺทรตโร.
สกฺกายทิฏฺิ ปมุขา อาทิ เอเตสนฺติ สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขานิ. กานิ ตานิ?
ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ.
     "กา ทิฏฺี"ติ ปุจฺฉาย วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ, วีสติวตฺถุกา
สกฺกายทิฏฺีติ วิสฺสชฺชนํ. "กติ ทิฏฺิโย"ติ ปุจฺฉาย สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขานิ
ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺคตานีติ วิสฺสชฺชนํ. สาเยว ปน สกฺกายทิฏฺิ "เอโส มม อตฺตา"ติ
วจนสามญฺเน อตฺตานุทิฏฺีติ วุตฺตา. ตสฺสา วุตฺตาย อตฺตวาทปฏิสญฺุตฺตา ๑-
ทิฏฺิปิ วุตฺตาเยว โหติ.
     [๑๕๑] เย เกจิ ภิกฺขเวติอาทิสุตฺตาหรณํ สมฺปนฺนทิฏฺิปุคฺคลสมฺพนฺเธน
สมฺปนฺนทิฏฺิปุคฺคลวิภาคทสฺสนตฺถํ ๒- กตํ. ตตฺถ นิฏฺ คตาติ มคฺคาณวเสน
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาติ นิจฺฉยํ คตา. นิพฺเพมติกาติ อตฺโถ. นิฏฺาคตาติ ปาโ ๓-
สมาสปทํ โหติ, อตฺโถ ปน โสเยว. ทิฏฺิสมฺปนฺนาติ ทิฏฺิยา สุนฺทรภาวํ
คตา. อิธ นิฏฺาติ อิมิสฺสา กามธาตุยา ปรินิพฺพานํ. อิธ วิหาย นิฏฺาติ อิมํ
กามภวํ วิชหิตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก ปรินิพฺพานํ. สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺสาติ
สตฺตกฺขตฺตุปรมา สตฺตวารปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ
อฏฺมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม. ตสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โสตาปนฺนสฺส.
โกลํโกลสฺสาติ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺาย
นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ก....ปฏิสํยุตฺตา  ๒ อิ. สมฺมปนฺนทิฏฺิปุคฺคลวิเสสทสฺสนตฺถํ  ๓ ม. ปาเ
โกลํโกลสฺส โสตาปนฺนสฺส. เอกพีชิสฺสาติ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ
โสตาปนฺนสฺส เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นาม.
ตสฺส เอกพีชิสฺส โสตาปนฺนสฺส. ภควตา คหิตนามวเสเนเวตานิ ๑- เอเตสํ นามานิ.
เอตฺตกํ หิ านํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ
เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. ภควา หิ "อยํ เอตฺตกํ านํ คมิสฺสติ,
อยํ เอตฺตกํ านํ คมิสฺสตี"ติ ตฺวา เตสํ ตานิ ตานิ นามานิ อคฺคเหสิ. มุทุปญฺโ
หิ โสตาปนฺโน สตฺต ภเว นิพฺพตฺเตนฺโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม, มชฺฌิมปญฺโ
ปรํ ฉฏฺ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺโต โกลํโกโล นาม, ติกฺขปญฺโ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺโต
เอกพีชี นาม. ตํ ปเนตํ เตสํ มุทุมชฺฌิมติกฺขปญฺตํ ปุพฺพเหตุ นิยเมติ. อิเม
ตโยปิ โสตาปนฺนา กามภววเสน วุตฺตา, รูปารูปภเว ปน พหุกาปิ ปฏิสนฺธิโย
คณฺหนฺติ. สกทาคามิสฺสาติ ปฏิสนฺธิวเสน สกึ กามภวํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี.
ตสฺส สกาทาคามิสฺส. ทิฏฺเว ธมฺเม อรหาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อรหา.
อรหนฺติปิ ปาโ. อิธ นิฏฺาติ กามภวํ สํสรนฺเตเยว สนฺธาย วุตฺตํ. รุปารูปภเว
อุปฺปนฺนา ปน อริยา กามภเว น อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ.
     อนฺตราปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี. โส ปน  อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ปรินิพฺพายี,
อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายีติ ติวิโธ โหติ.
ตสฺส อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส อนาคามิโน. อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌํ
อติกฺกมิตฺวา วา กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา วา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายนฺตสฺส อนาคามิโน. อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน
อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโน.
สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยคํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คหิตนามวเสเนว ตานิ, อิ. คหิตนามวเสน เจตานิ
กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโน. อุทฺธํโสตสฺส
อกนิฏฺคามิโนติ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ
อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต,
อกนิฏฺ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามี. ตสฺส อุทฺธํโสตสฺส อกนิฏฺคามิโน อนาคามิสฺส.
อยมฺปน อนาคามี จตุปฺปเภโท:- โย อวิหโต ปฏฺาย จตฺตาโร พฺรหฺมโลเก
โสเธตฺวา อกนิฏฺ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม.
โย เหฏฺา ตโย พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีพฺรหฺมโลเก ตฺวา ปรินิพฺพายติ,
อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นาม. โย อิโต อกนิฏฺเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ,
อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี นาม. โย เหฏฺา จตูสุ พฺรหฺมโลเกสุ ตตฺถ
ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺคามี นามาติ. อิเม ปญฺจ
อนาคามิโน สุทฺธาวาสํ คเหตฺวา วุตฺตา อนาคามิโน ปน รูปราคารูปราคานํ
อปฺปหีนตฺตา อากงฺขมานา เสสรูปารูปภเวสุปิ นิพฺพตฺตนฺติ. สุทฺธาวาเส
นิพฺพตฺตา ปน อญฺตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ. อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อริยมคฺควเสน
ชานิตฺวา พุชฺฌิตฺวา อจลปฺปสาเทน ปสนฺนา. โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ
อาปนฺนา. อิมินา สพฺเพปิ อริยผลฏฺา ปุคฺคลา คหิตาติ ๑-.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย
                       ทิฏฺิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สงฺคหิตาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๔๗-๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=1047&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=1047&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=294
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=3332
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3907
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3907
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31