ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๓. อานาปานสฺสติกถา
                         ๑. คณนวารวณฺณนา
     [๑๕๒] อิทานิ ทิฏฺิกถานนฺตรํ กถิตาย อานาปานสฺสติกถาย
อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ อานาปานสฺสติกถา ทิฏฺิกถาย
สุวิทิตทิฏฺาทีนวสฺส มิจฺฉาทิฏฺิมลวิโสธเนน สุวิสุทฺธจิตฺตสฺส ยถาภูตาวโพธาย
สมาธิภาวนา สุกรา โหติ, สพฺพสมาธิภาวนาสุ จ สพฺพสพฺพญฺุโพธิสตฺตานํ โพธิมูเล
อิมินาว สมาธินา สมาหิตจิตฺตานํ ยถาภูตาวโพธโต อยเมว สมาธิภาวนา ปธานาติ
จ ทิฏฺิกถานนฺตรํ กถิตา. ตตฺถ โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต
สมธิกานิ เทฺว าณสตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ าณคณนุทฺเทโส, อฏฺ ปริปนฺเถ
าณานีติอาทิ าณคณนนิทฺเทโส, กตมานิ อฏฺ ปริปนฺเถ ๑- าณานีติอาทิ อิมานิ
เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานีติปริยนฺตํ สพฺพาณานํ วิตฺถารนิทฺเทโส, อนฺเต
โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโตติอาทิ นิคมนนฺติ เอวํ ตาว
ปาฬิววตฺถานํ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ คณนุทฺเทเส คณนวาเร ตาว โสฬสวตฺถุกนฺติ ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที
ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ กายานุปสฺสนาจตุกฺกํ, ปีติปฏิสํเวที สุขปฏิสํเวที
จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ เวทนานุปสฺสนาจตุกฺกํ,
จิตฺตปฏิสํเวที อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ สมาทหํ จิตฺตํ วิโมจยํ จิตฺตนฺติ
จิตฺตานุปสฺสนาจตุกฺกํ, อนิจฺจานุปสฺสี วิราคานุปสฺสี นิโรธานุปสฺสี
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน
โสฬส วตฺถูนิ ปติฏฺา อารมฺมณานิ อสฺสาติ โสฬสวตฺถุโก. ตํ โสฬสวตฺถุกํ.
สมาสวเสน ปเนตฺถ วิภตฺติโลโป กโต. อานนฺติ อพฺภนฺตรํ ปวิสนวาโต.
อปานนฺติ พหินิกฺขมนวาโต.
@เชิงอรรถ:  ม. ปริพนฺเธ เอวมญฺตฺถาปิ
เกจิ ปน วิปริยาเยน วทนฺติ. อปานํ หิ อเปตํ อานโตติ อปานนฺติ วุจฺจติ,
นิทฺเทเส ๑- ปน นาการสฺเสว ทีฆตฺตมชฺฌุเปกฺขิตฺวา อาปานนฺติ ๒-. ตสฺมึ อานาปาเน
สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาย สติยา เอตํ อธิวจนํ.
อานาปานสฺสติยา ยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ อานาปานสฺสติสมาธิ.
ภาวยโตติ นิพฺเพธภาคิยํ ภาเวนฺตสฺส. สมธิกานีติ สห อธิเกน วตฺตนฺตีติ
สมธิกานิ, สาติเรกานีติ อตฺโถ. มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโร. เกจิ ปน
"สํอธิกานี"ติ วทนฺติ. เอวํ สติ เทฺว าณสตานิเยว อธิกานีติ อาปชฺชติ, กํ
น ยุชฺชติ. อิมานิ หิ วีสติอธิกานิ เทฺว าณสตานิ โหนฺตีติ.
     ปริปนฺเถ าณานีติ ปริปนฺถํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตาณานิ. ตถา
อุปกาเร อุปกฺกิเลเส าณานิ. โวทาเน าณานีติ โวทายติ เตน จิตฺตํ ปริสุทฺธํ
โหตีติ โวทานํ. กึ ตํ? าณํ. "โวทานาณานี"ติ วตฺตพฺเพ "สุตมเย าณนฺ"ติ-
อาทีสุ ๓- วิย "โวทาเน าณานี"ติ วุตฺตํ. สโต สมฺปชาโน หุตฺวา กโรตีติ สโตการี,
ตสฺส สโตการิสฺส าณานิ. นิพฺพิทาาณานีติ นิพฺพิทาภูตานิ าณานิ.
นิพฺพิทานุโลมาณานีติ นิพฺพิทาย อนุกูลานิ าณานิ. นิพฺพิทานุโลมิาณานีติปิ
ปาโ, นิพฺพิทานุโลโม เอเตสํ อตฺถีติ นิพฺพิทานุโลมีติ อตฺโถ.
นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานีติ นิพฺพิทาย ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ าณานิ. วิมุตฺติสุเข
าณานีติ วิมุตฺติสุเขน สมฺปยุตฺตานิ าณานิ.
     กตมานิ อฏฺาติอาทีหิ ปริปนฺถอุปการานํ ปฏิปกฺขวิปกฺขยุคลตฺตา ๔- เตสุ
าณานิ สเหว นิทฺทิฏฺานิ. กามจฺฉนฺทเนกฺขมฺมาทีนิ เหฏฺา วุตฺตตฺถานิ.
อุปการนฺติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํ กตํ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาติ
วุตฺตาวเสสา เย เกจิ อกุสลา ธมฺมา. ตถา สพฺเพปิ นิพฺเพธภาคิยา กุสลา
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๙-๖๐/๑๘๒-๓   สี. อานนฺติ วุตฺตํ
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑/๑,๕   อิ. ปฏิปกฺขวิกฺเขปยุคฺคลตฺตา
ธมฺมา. "ปริปนฺโถ อุปการนฺ"ติ จ ตํ ตเทว อเปกฺขิตฺวา เอกวจนํ กตํ. เอตฺถ
จ ปริปนฺเถ าณานิ จ อุปกาเร าณานิ จ ปุจฺฉิตฺวา เตสํ อารมฺมณาเนว
วิสฺสชฺเชตฺวา ๑- เตเหว ตานิ วิสฺสชฺชิตานิ โหนฺตีติ ตทารมฺมณานิ าณานิ
นิคเมตฺวา ทสฺเสสิ. อุปกฺกิเลเส าณาทีสุปิ เอเสว นโย.
                       คณนวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------
                      ๒. โสฬสาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๕๓] โสฬสหิ อากาเรหีติ อุภยปกฺขวเสน วุตฺเตหิ โสฬสหิ าณโกฏฺาเสหิ.
อุทุจิตํ จิตฺตํ สมุทุจิตํ จิตฺตนฺติ อุปจารภูมิยํ จิตฺตํ อุทฺธํ อุจิตํ,
สมฺมา อุทฺธํ อุจิตํ, อุปรูปริ กตปริจยํ สมฺมา อุปรูปริ กตปริจยนฺติ อตฺโถ.
อุทุชิตํ จิตฺตํ สมุทุชิตนฺติปิ ปาโ. อุปริภาวาย ชิตํ, อุปริภาวกเรหิ วา าเณหิ
ชิตํ อุทุชิตํ. สมุทุชิตนฺติ สมา อุปริภาวาย, อุปริภาวกเรหิ วา าเณหิ ชิตํ,
สมาติ เจตฺถ วิสมภาวปฏิกฺเขโป. อิมสฺมึ ปาเ อุ, ทุอิติ เทฺว เทฺว อุปสคฺคา
โหนฺติ. อุรูชิตํ จิตฺตํ สมฺมารูชิตนฺติปิ ๒- ปาโ. เอตฺถาปิ ชิตตฺโถเยว. อุรู
อรูติ ๓- อิทํ ปน นิปาตมตฺตเมวาติ วทนฺติ. วีโณปมฏฺกถาย ตชฺชิตํ สุตชฺชิตนฺติ จ
อตฺโถ วุตฺโต, โส อิธ น ยุชฺชติ. เอกตฺเต สนฺติฏฺตีติ อุปจารภูมิยํ ตาว
นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกตฺเต ปติฏฺาติ. นิยฺยานาวรณฏฺเน นีวรณาติ เอตฺถ
อรติปิ สพฺเพปิ อกุสลา อาวรณฏฺเน นีวรณาติ วุตฺตา. นิยฺยานาวรณฏฺเนาติ
นิยฺยานานํ อาคมนมคฺคปิทหนฏฺเน. นิยฺยานาวารณฏฺเนาติปิ ๔- ปาโ, นิยฺยานานํ
ปฏิกฺเขปนฏฺเนาติ อตฺโถ. เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานนฺติ มคฺคฏฺานํ อริยานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิสฺสชฺชิตฺวา   สี. อุทาชิตํ จิตฺตํ สมุทาชิตนฺติปิ
@ สี. อุทาติ   ฉ.ม. นิยฺยานวารณฏฺเนาติปิ
นิยฺยานสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส เหตุตฺตา ผลูปจาเรน อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ
เหตุภูเตน มคฺคกฺขเณ อริยา นิยฺยนฺติ นิคจฺฉนฺติ. เกจิ ปน "นิยฺยานนฺติ มคฺโค"ติ
วทนฺติ. อิธ อุปจารสฺส อธิปฺเปตตฺตา มคฺคกฺขเณ จ อาโลกสญฺาย
สพฺพกุสลธมฺมานญฺจ อภาวา ตํ น ยุชฺชติ. นิวุตตฺตาติ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา. นปฺปชานาตีติ
ปุคฺคลวเสน วุตฺตํ.
     วิสุทฺธจิตฺตสฺสาติ อุปจารภูมิยํเยว. ขณิกสโมธานาติ จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ
อุปฺปชฺชนโต ขโณ เอเตสํ อตฺถีติ ขณิกา, อุปกฺกิเลสา, ขณิกานํ สโมธาโน สมาคโม
ปพนฺโธ ขณิกสโมธาโน. ตสฺมา ขณิกสโมธานา, อุปฺปชฺชมานา อุปกฺกิเลสา
ขณิกปฺปพนฺธวเสน ขณิกปรมฺปราวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, น เอกจิตฺตกฺขณวเสนาติ
วุตฺตํ โหติ.
                    โสฬสาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      ---------------------
                     ๓. อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทสวณฺณนา
                             ปมจฺฉกฺก
     [๑๕๔] ปมจฺฉกฺเก อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส
นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา อาทิ, หทยํ มชฺฌํ, นาภิปริโยสานํ. ตํ ตสฺส
อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต โยคิสฺส านนานตฺตานุคมเนน จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ
วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ตํ อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ เอกตฺเต ๑- อสณฺหนโต สมาธิสฺส
ปริปนฺโถ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ พหินิกฺขมนวาตสฺส นาภิ อาทิ, หทยํ มชฺฌํ,
นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา พหิอากาโส วา ปริโยสานํ. โยชนา ปเนตฺถ
@เชิงอรรถ:  สี. เอกคฺเค
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อสฺสาสปฏิกงฺขณา นิกนฺติตณฺหาจริยาติ
"นาสิกาวาตายตฺตมิทํ กมฺมฏฺานนฺ"ติ สลฺลกฺเขตฺวา โอฬาริโกฬาริกสฺส อสฺสาสสฺส
ปตฺถนาสงฺขาตา นิกามนา เอว ตณฺหา ปวตฺติ. ตณฺหาปวตฺติยา สติ เอกตฺเต
อสณฺหนโต สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสปฏิกงฺขณา นิกนฺตีติ ปุน
อสฺสาสปุพฺพกสฺส ปสฺสาสสฺส ปตฺถนาสงฺขาตา นิกนฺติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺสาติ อติทีฆํ อติรสฺสํ วา อสฺสาสํ กโรนฺตสฺส อสฺสาสมูลกสฺส
กายจิตฺตกิลมถสฺส สพฺภาวโต เตน อสฺสาเสน วิทฺธสฺส ปีฬิตสฺส. ปสฺสาสปฏิลาเภ
มุจฺฉนาติ อสฺสาเสน ปีฬิตตฺตาเยว ปสฺสาเส อสฺสาทสญฺิโน ปสฺสาสํ ปตฺถยโต
ตสฺมึ ปสฺสาสปฏิลเภ รชฺชนา. ปสฺสาสมูลเกปิ เอเสว นโย.
     วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อนุวณฺณนตฺถํ วุตฺเตสุ คาถาพนฺเธสุ อนุคจฺฉนาติ
อนุคจฺฉมานา. สตีติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาวิกฺเขปเหตุภูตา สติ. วิกฺขิปติ อเนน จิตฺตนฺติ
วิกฺเขโป. โก โส? อสฺสาโส. อชฺฌตฺตํ วิกฺเขโป อชฺฌตฺตวิกฺเขโป, ตสฺส อากงฺขณา
อชฺฌตฺตวิกฺเขปากงฺขณา, อสมฺมามนสิการวเสน อชฺฌตฺตวิกฺเขปกสฺส อสฺสาสสฺส
อากงฺขณาติ วุตฺตํ โหติ. เอเตเนว นเยน พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา เวทิตพฺพา.
เยหีติ เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ. วิกฺขิปฺปมานสฺสาติ วิกฺขิปิยมานสฺส วิกฺเขปํ
อาปาทิยมานสฺส. โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ จ
นาธิมุจฺจติ, ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ น วิมุจฺจติ. จิตฺตํ โน จ วิมุจฺจติ ปรปตฺติยา
จ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตาติ โส วา อญฺโ วา
อารมฺมณาธิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ ปจฺจนีกวิมุตฺติวิโมกฺขญฺจ เอวํ อปฺปชานนฺตา.
ปรปตฺติยาติ ปรปจฺจยํ ปรสทฺทหนํ อรหนฺติ, น อตฺตปจฺจกฺขํ าณนฺติ
"ปรปฺปจฺจยิกา"ติ วตฺตพฺเพ "ปรปตฺติยา"ติ วุตฺตํ. อตฺโถ ปน โสเยว.
                             ทุติยจฺฉกฺก
     [๑๕๕] ทุติยจฺฉกฺเก นิมิตฺตนฺติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺานํ.
อสฺสาสปสฺสาสา หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺโต ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส
อุตฺตโรฏฺ. ยทิ หิ อยํ โยคี ตํ นิมิตฺตเมว อาวชฺชติ, ตสฺส นิมิตฺตเมว
อาวชฺชมานสฺส อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ, น ปติฏฺาตีติ อตฺโถ. ตสฺส ตสฺมึ จิตฺเต
อปฺปติฏฺิเต สมาธิสฺส อภาวโต ตํ วิกมฺปนํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ยทิ อสฺสาสเมว
อาวชฺชติ, ตสฺส จิตฺตํ อพฺภนฺตรปเวสนวเสน วิกฺเขปํ อาวหติ, นิมิตฺเต น ปติฏฺาติ,
ตสฺมา นิมิตฺเต วิกมฺปติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. คาถาสุ
วิกฺขิปฺปเตติ วิกฺขิปียติ วิกฺเขปํ อาปาทียติ.
                             ตติยจฺฉกฺก
     [๑๕๖] ตติยจฺฉกฺเก อตีตานุธาวนํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา คตํ
อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา อนุคจฺฉมานํ จิตฺตํ. วิกฺเขปานุปติตนฺติ วิกฺเขเปน อนุคตํ,
วิกฺเขปํ วา สยํ อนุปติตํ อนุคตํ. อนาคตปฏิกงฺขณํ จิตฺตนฺติ ผุสนฏฺานํ
อปฺปตฺตํ อสฺสาสํ วา ปสฺสาสํ วา ปฏิกงฺขมานํ ปจฺจาสีสมานํ จิตฺตํ.
วิกมฺปิตนฺติ ตสฺมึ อปฺปติฏฺาเนเนว วิกฺเขเปน วิกมฺปิตํ. ลีนนฺติ
อติสิถิลวีริยตาทีหิ สงฺกุจิตํ. โกสชฺชานุปติตนฺติ กุสีตภาวานุคตํ.
อติปคฺคหิตนฺติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อติอุสฺสาหิตํ. อุทฺธจฺจานุปติตนฺติ
วิกฺเขปานุคตํ. อภินตนฺติ อสฺสาทวตฺถูสุ ภุสํ นตํ อลฺลีนํ. อปนตนฺติ
นิรสฺสาทวตฺถูสุ ปติหตํ, ตโต อปคตํ วา, อปคตตํ วา, น ตโต
อปคตนฺติ อตฺโถ. ราคานุปติตนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ
มนสิกโรโต อุปฺปนฺนปีติสุเข วา ปุพฺเพ หสิตลปิตกีฬิตวตฺถูสุ วา ราโค อนุปตติ.
พฺยาปาทานุปติตนฺติ เอตฺถ มนสิกาเร นิรสฺสาทคตจิตฺตสฺส อุปฺปนฺนโทมนสฺสวเสน
วา ปุพฺเพ สมุทาจิณฺเณสุ อาฆาตวตฺถูสุ วา พฺยาปาโท อนุปตติ. คาถาสุ น
สมาธิยตีติ น สมาหิตํ โหติ. อธิจิตฺตนฺติ จิตฺตสีเสน นิทฺทิฏฺโ อธิโก สมาธิ.
     [๑๕๗] เอตฺตาวตา ตีหิ ฉกฺเกหิ อฏฺารส อุปกฺกิเลเส นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ
เตสํ อุปกฺกิเลสานํ สมาธิสฺส ปริปนฺถภาวสาธเนน อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต ปุน
อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ
โหนฺตีติ วิกฺเขปสมุฏฺานรูปานํ วเสน รูปกาโยปิ, วิกฺเขปสนฺตติวเสน จิตฺตมฺปิ
มหตา โขเภน ขุภิตา สทรถา จ โหนฺติ. ตโต มนฺทตเรน อิญฺชิตา กมฺปิตา,
ตโต มนฺทตเรน ผนฺทิตา จลิตา โหนฺติ. พลวาปิ มชฺฌิโมปิ มนฺโทปิ โขโภ
โหติเยว, น สกฺกา โขเภน น ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตาติ จิตฺตสฺส
วิกมฺปิตตฺตา. คาถาสุ ปริปุณฺณา อภาวิตาติ ยถา ปริปุณฺณา ๑- โหติ, ตถา
อภาวิตา. อิญฺชิโตติ กมฺปิโต. ผนฺทิโตติ มนฺทกมฺปิโต. เหฏฺา นีวรณานํ
อนนฺตรตฺตา "อิเมหิ จ ปน นิวรเณหี"ติ ๒- อจฺจนฺตสมีปนิทสฺสนวจนํ กตํ. อิธ
ปน นิคมเน นีวรณานํ สนฺตรตฺตา เตหิ จ ปน นีวรเณหีติ ปรมฺมุขนิทสฺสนวจนํ กตํ.
                   อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                    ------------------------
                      ๔. โวทานาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๕๘] โวทาเน าณานีติ วิสุทฺธาณานิ. ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ ยํ ปุพฺเพ
วุตฺตํ อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ, ตํ วิวชฺชยิตฺวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
เอกฏฺาเน สมาทหตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺาเน สมํ อาทหติ ปติฏฺาเปติ. ตตฺเถว
อธิโมเจตีติ เอกฏฺาเนติ วุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺาเนเยว สนฺนิฏฺเปติ
สนฺนิฏฺานํ กโรติ. ปคฺคณฺหิตฺวาติ ธมฺมวิจยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวาย ปคฺคเหตฺวา.
วินิคฺคณฺหิตฺวาติ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาย วินิคฺคณฺหิตฺวา.
"สตินฺทฺริยวีริยินฺทฺริเยหิ ปคฺคเหตฺวา, สตินฺทฺริยสมาธินฺทฺริเยหิ
วินิคฺคเหตฺวา"ติปิ
@เชิงอรรถ:  ม. ปริปุณฺโณ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๓/๑๗๕
วทนฺติ. สมฺปชาโน หุตฺวาติ อสุภภาวนาทีหิ. ปุน สมฺปชาโน หุตฺวาติ
เมตฺตาภาวนาทีหิ. เยน ราเคน อนุปติตํ, เยน พฺยาปาเทน อนุปติตํ, ตํ ปชหตีติ
สมฺพนฺโธ. ตํ จิตฺตํ อีทิสนฺติ สมฺปชานนฺโต ตปฺปฏิปกฺเขน ราคํ ปชหติ, พฺยาปาทํ
ปชหตีติ วา อตฺโถ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํ. เอกตฺตคตํ
โหตีติ ตํ ตํ วิเสสํ ปตฺตสฺส ตํ ตํ เอกตฺตํ คตํ โหติ.
     กตเม เต เอกตฺตาติ อิธ ยุชฺชมานายุชฺชมาเนปิ ๑- เอกตฺเต เอกโต กตฺวา
ปุจฺฉติ. ทานูปสคฺคุปฏฺาเนกตฺตนฺติ ทานวตฺถุสงฺขาตสฺส ทานสฺส อุปสคฺโค
โวสฺสชฺชนํ ๒- ทานูปสคฺโค, ทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนา. ตสฺส อุปฏฺานํ อารมฺมณกรณวเสน
อุปคนฺตฺวา านํ ทานูปสคฺคุปฏฺานํ, ตเทว เอกตฺตํ, เตน วา เอกตฺตํ
เอกคฺคภาโว ทานูปสคฺคุปฏฺาเนกตฺตํ. ทานโวสฺสคฺคุปฏฺาเนกตฺตนฺติ ปาโ
สุนฺทรตโร, โส เอวตฺโถ. เอเตน ปทุทฺธารวเสน ๓- จาคานุสฺสติสมาธิ วุตฺโต.
ปทุทฺธารวเสน วุตฺโตปิ เจส อิตเรสํ ติณฺณมฺปิ เอกตฺตานํ อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ,
ตสฺมา อิธ นิทฺทิฏฺนฺติ วทนฺติ. วิสาขาปิ หิ มหาอุปาสิกา อาห "อิธ ภนฺเต
ทิสาสุ วสฺสํ วุฏฺา ภิกฺขู สาวตฺถึ อาคจฺฉิสฺสนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย, เต ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสนฺติ `อิตฺถนฺนาโม ภนฺเต ภิกฺขุ กาลงฺกโต, ตสฺส กา คติ,
โก อภิสมฺปราโย'ติ. ตํ ภควา พฺยากริสฺสติ โสตาปตฺติผเล วา สกทาคามิผเล
วา อนาคามิผเล วา อรหตฺเต วา. ตฺยาหํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสามิ `อาคตปุพฺพา
นุ โข ภนฺเต เตน อยฺเยน สาวตฺถี'ติ. สเจ เม วกฺขนฺติ `อาคตปุพฺพา เตน
ภิกฺขุนา สาวตฺถี'ติ. นิฏฺเมตฺถ คจฺฉิสฺสามิ นิสฺสํสยํ ปริภุตฺตํ เตน อยฺเยน
วสฺสิกสาฏิกา วา อาคนฺตุกภตฺตํ วา คมิกภตฺตํ วา คิลานภตฺตํ วา คิลานุปฏฺากภตฺตํ
วา คิลานเภสชฺชํ วา ธุวยาคุ วาติ. ตสฺมา เม ตทนุสฺสรนฺติยา ปาโมชฺชํ ชายิสฺสติ,
ปมุทิตาย ปีติ ชายิสฺสติ, ปีติมนาย กาโย ปสฺสมฺภิสฺสติ, ปสฺสทฺธกายา สุขํ
@เชิงอรรถ:  สี. ยุชฺชมาเนปิ   ฉ.ม. โวสชฺชนํ เอวมุปริปิ   สี. สทฺทุทฺธารวเสน
เวทยิสฺสามิ, สุขินิยา จิตฺตํ สมาธิยิสฺสติ, สา เม ภวิสฺสติ อินฺทฺริยภาวนา
พลภาวนา โพชฺฌงฺคภาวนา"ติ ๑-. อถ วา เอกตฺเตสุ ปมํ อุปจารสมาธิวเสน วุตฺตํ,
ทุติยํ อปฺปนาสมาธิวเสน, ตติยํ วิปสฺสนาวเสน, จตุตฺถํ มคฺคผลวเสนาติ เวทิตพฺพํ.
สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ. วโย ภงฺโค เอว ลกฺขณํ วยลกฺขณํ. นิโรโธ นิพฺพานํ.
เสสเมเตสุ ตีสุ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํ.
     จาคาธิมุตฺตานนฺติ ทาเน อธิมุตฺตานํ. อธิจิตฺตนฺติ วิปสฺสนาปาทกสมาธิ.
วิปสฺสกานนฺติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ตีหิ อนุปสฺสนาหิ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตานํ.
อริยปุคฺคลานนฺติ อฏฺนฺนํ. ทุติยาทีนิ ตีณิ เอกตฺตานิ อานาปานสฺสติวเสน
เสสกมฺมฏฺานวเสน จ ยุชฺชนฺติ. จตูหิ าเนหีติ จตูหิ การเณหิ.
สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน "เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ
อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ าเณน จ สมฺปหํสิตนฺ"ติ อุทฺเทสปทานิ. "ปมสฺส ฌานสฺส โก
อาที"ติอาทีนิ เตสํ อุทฺเทสปทานํ วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาปุพฺพงฺคมานิ
นิทฺเทสปทานิ. ตตฺถ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนฺติ ปฏิปทา เอว นีวรณมลวิโสธนโต
วิสุทฺธิ, ตํ ปฏิปทาวิสุทฺธึ ปกฺขนฺทํ ปวิฏฺ. อุเปกฺขานุพฺรูหิตนฺติ
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย พฺรูหิตํ วฑฺฒิตํ. าเณน จ สมฺปหํสิตนฺติ ปริโยทาปเกน าเณน
สมฺปหํสิตํ ปริโยทาปิตํ วิโสธิตํ. ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร,
อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณาติ เอวเมเก
วณฺณยนฺติ. ยสฺมา ปน "เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว
โหตี"ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทธิ,
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน
ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา.
กถํ? ยสฺมึ หิ วาเร ๒- อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ โย
นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ.
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๕/๓๕๑/๑๕๕-๖   อิ. สมเย
วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมํ
สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนา สมาธิเยว. ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตํ
เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม.
เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต
วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน
ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต
วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน
สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาทาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ
อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน
อุปฏฺิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺานํ
อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา
เวทิตพฺพา.
     เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺาสงฺขาตา
ยุคนทฺธธมฺมา อญฺมญฺ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ
อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ,
ยํ เจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา
จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา าเณน
สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา
วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน
ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ. ตตฺถ
ยสฺมา อุเปกฺขาวเสน าณํ ปากฏํ โหติ, ยถาห:- "ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ
สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ, อุเปกฺขาวเสน ปญฺาวเสน ปญฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ.
อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, วิโมกฺขวเสน ปญฺาวเสน
ปญฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเน
ภาวนา"ติ ๑-. ตสฺมา าณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ วุตฺตา.
     เอวํ ติวตฺตคตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิ. ตตฺถ เอวํ ติวตฺตคตนฺติ
เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนาาณ-
สมฺปหํสนาวเสน ติวิธภาวํ คตํ. วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน
สุนฺทรภาวํ ปนฺนํ คตํ. จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมึเยว อารมฺมเณ
จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺาเนน สมฺปนฺนํ อนูนํ. ยถา อธิฏฺานวสิยํ
อธิฏฺานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ, ตถา อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ
ยุชฺชติ. เตน หิ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, น เอตฺถ วิกฺขิปตีติ.
"สมาธิสมฺปนฺนนฺ"ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. อถ วา
สมาธิสฺเสว ฌานงฺคหิตตฺตา จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนนฺติ ฌานงฺคปญฺจกวเสน
วุตฺตํ, สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปญฺจกวเสน,
ทุติยชฺฌานาทีสุ ปน อลพฺภมานานิ ปทานิ ปหาย ลพฺภมานกวเสน ปีติสมฺปนฺนนฺติอาทิ
วุตฺตํ.
     อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณาเยว
ตาสํ กามาวจรตฺตา. เอตาสุ จ อปฺปนาย อภาวโต ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทโย
ขณิกสมาธิวเสน โยเชตพฺพา. จตูสุ มคฺเคสุ ปมชฺฌานิกวเสน วิตกฺกาทีนํ ลพฺภนโต
ลพฺภมานกวเสเนว วิตกฺกาทโย ปริปุณฺณา วุตฺตา. ทุติยชฺฌานิกาทีสุ หิ มคฺเคสุ
วิตกฺกาทโย ฌาเนสุ วิย ปริหายนฺตีติ. เอตฺตาวตา เตรส โวทานาณานิ วิตฺถารโต
นิทฺทิฏฺานิ โหนฺติ. กถํ? เอกฏฺาเน สมาทหเนน ตตฺเถว อธิมุจฺจเนน
โกสชฺชปฺปชหเนน อุทฺธจฺจปฺปชหเนน ราคปฺปชหเนน พฺยาปาทปฺปชหเนน สมฺปยุตฺตานิ ฉ
าณานิ, จตูหิ เอกตฺเตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตฺตาริ าณานิ, ปฏิปทาวิสุทฺธิ-
อุเปกฺขานุพฺรูหนาสมฺปหํสนาหิ สมฺปยุตฺตานิ ตีณิ าณานีติ เอวํ เตรส าณานิ
นิทฺทิฏฺานิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๑/๒๓๙
     [๑๕๙] เอวํ สนฺเตปิ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวเสน เตสํ นิปฺผตฺตึ
ทสฺเสตุกาโม ตานิ าณานิ อนิคเมตฺวาว นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสาติอาทินา
นเยน โจทนาปุพฺพงฺคมํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาวิธึ ทสฺเสตฺวา อนฺเต ตานิ
าณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสสิ. ตตฺถ นิมิตฺตํ วุตฺตเมว. อนารมฺมณาเมกจิตฺตสฺสาติ
อนารมฺมณา เอกจิตฺตสฺส. มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิกโร. อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติปิ
ปาโ, เอกสฺส จิตฺตสฺส อารมฺมณํ น ภวนฺตีติ อตฺโถ. ตโย
ธมฺเมติ นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม. ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา. กถนฺติ
ปมํ วุตฺตาย โจทนาคาถาย อนนฺตรํ วุตฺตาย ปริหารคาถาย อตฺถํ
กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. น จิเมติ น จ อิเม. น จ เมติปิ ปาโ, โสเยว ปทจฺเฉโท.
กถํ น จ อวิทิตา โหนฺติ, กถํ น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉตีติ เอวํ กถํ
สทฺโท เสเสหิปิ ปญฺจหิ โยเชตพฺโพ. ปธานญฺจ ปญฺายตีติ อานาปานสฺสติ-
สมาธิภาวนารมฺภกํ วีริยํ สนฺทิสฺสติ. วีริยํ หิ ปทหนฺติ เตนาติ ปธานนฺติ วุจฺจติ.
ปโยคญฺจ สาเธตีติ นีวรณวิกฺขมฺภกํ ฌานญฺจ โยคี นิปฺผาเทติ. ฌานํ หิ
นีวรณวิกฺขมฺภนาย ปยุญฺชียตีติ ปโยโคติ วุตฺตํ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ
สํโยชนปฺปหานกรํ มคฺคญฺจ ปฏิลภติ. มคฺโค หิ สมถวิปสฺสนานํ
อานิสํสตฺตา วิเสโสติ วุตโต. วิเสสสฺส จ ปมุขภูตตฺตา จกาเรน สมุจฺจโย น กโต.
     อิทานิ ตํ ปุจฺฉิตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ รุกฺโขติอาทิมาห.
ตสฺสตฺโถ:- ยถา นาม กกเจน ผาลนตฺถํ วาสิยา ตจฺฉิตฺวา รุกฺโข ผาลนกาเล
นิจฺจลภาวตฺถํ สเม ภูมิปเทเส ปโยคกฺขมํ กตฺวา ปิโต. กกเจนาติ หตฺถกกเจน.
อาคเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา อตฺตโน สมีปภาคํ อาคเต. คเตติ รุกฺขํ ผุสิตฺวา
ปรภาคํ คเต. วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. น อวิทิตา โหนฺตีติ รุกฺเข กกจทนฺเตหิ
ผุฏฺ ปุริเสน เปกฺขมานํ านํ อปฺปตฺวา เตสํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ
กกจทนฺตา วิทิตาว โหนฺติ. ปธานนฺติ รุกฺขจฺเฉทนวีริยํ. ปโยคนฺติ
รุกฺขจฺเฉทนกิริยํ.
"วิเสสมธิคจฺฉตี"ติ วจนํ อุปมาย นตฺถิ. อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนาย
สติยา นิมิตฺตภูตํ การณภูตํ นาสิกคฺคํ วา มุขนิมิตฺตํ วา. อุปนิพนฺธติ เอตาย
อารมฺมเณ จิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนา นาม สติ. นาสิกคฺเค วาติ ทีฆนาสิโก
นาสิกคฺเค. มุขนิมิตฺเต วาติ รสฺสนาสิโก อุตฺตโรฏฺเ. อุตฺตโรฏฺโ หิ มุเข
สติยา นิมิตฺตนฺติ มุขนิมิตฺตนฺติ วุตฺโต. อาคเตติ ผุฏฺฏฺานโต อพฺภนฺตรํ
อาคเต. คเตติ ผุฏฺฏฺานโต พหิทฺธา คเต. น อวิทิตา โหนฺตีติ ผุสนฏฺานํ
อปฺปตฺวา อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคมนคมนาภาวโต สพฺเพปิ เต วิทิตา เอว โหนฺติ.
กมฺมนิยํ โหตีติ เยน วีริเยน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ
ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ. อิทํ วีริยํ ปธานํ นามาติ ผเลน การณํ วุตฺตํ โหติ.
อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ วิกฺขมฺภนวเสน นีวรณานิ ปหียนฺติ. วิตกฺกา วูปสมนฺตีติ
นานารมฺมณจาริโน อนวฏฺิตา วิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ. เยน ฌาเนน อุปกฺกิเลสา
ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ. อยํ ปโยโคติ ปโยคมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส
กโต. สญฺโชนา ปหียนฺตีติ ตํตํมคฺควชฺฌา สญฺโชนา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน
ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ ปหีนานํ ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมกตฺตา วิคโต
อุปฺปาทนฺโต วา วยนฺโต วา เอเตสนฺติ พฺยนฺตา, ปุพฺเพ อพฺยนฺตา พฺยนฺตา
โหนฺตีติ พฺยนฺตีโหนฺติ, วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สญฺโชนปฺปหานํ อนุสยปฺปหาเนน โหติ,
น อญฺถาติ ทสฺสนตฺถํ อนุสยปฺปหานมาห. เยน มคฺเคน สญฺโชนา ปหียนฺติ
อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ, อยํ วิเสโสติ อตฺโถ. จตุตฺถจตุกฺเก อริยมคฺคสฺสาปิ
นิทฺทิฏฺตฺตา อิธ อริยมคฺโค วุตฺโต. เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณทฺวยาภาวสฺส อวุตฺเตปิ
สิทฺธตฺตา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา
น โหนฺตีติ นิคมนํ กตํ.
     [๑๖๐] อิทานิ ตํ ภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ ถุนนฺโต อานาปานสฺสติ
ยสฺสาติ คาถํ วตฺวา ตสฺสา นิทฺเทสมาห. ตตฺถ อานาปานสฺสติโย ยถา
พุทฺเธน เทสิตา, ตถา ปริปุณฺณา สุภาวิตา อนุปุพฺพํ ปริจิตา ยสฺส อตฺถิ
สํวิชฺชนฺติ. โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ. กึ ยถา? อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา ยถา
อพฺภาทีหิ มุตฺโต จนฺทิมา อิมํ โอกาสโลกํ ปภาเสติ, ตถา โส โยคาวจโร อิมํ
ขนฺธาทิโลกํ ปภาเสตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ. "อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา"ติ จ ปทสฺส
นิทฺเทเส มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิสทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ.
คาถานิทฺเทเส โน ปสฺสาโส, โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน
วิเสเสตฺวา วุตฺโต. อุปฏฺานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา
านํ สติ นามาติ อตฺโถ. ตถา ปสฺสาสํ. เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ
อานาปานสฺสตีติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ.
     อิทานิ สติวเสเนว "ยสฺสา"ติ วุตฺตํ ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาโม โย อสฺสสติ,
ตสฺสุปฏฺาติ, โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺาตีติ วุตฺตํ. โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ
อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ. โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติ
อตฺโถ. ปริปุณฺณาติ ฌานวิปสฺสนามคฺคปรมฺปราย อรหตฺตมคฺคปฺปตฺติยา ปริปุณฺณา.
เตเยว หิ ฌานวิปสฺสนามคฺคธมฺเม สนฺธาย ปริคฺคหฏฺเนาติอาทิมาห. เต หิ ธมฺมา
อิมินา โยคินา ปริคฺคยฺหมานตฺตา ปริคฺคหา, เตน ปริคฺคหฏฺเน ปริปุณฺณา. ตตฺถ
สพฺเพสํ จิตฺตเจตสิกานํ อญฺมญฺปริวารตฺตา ปริวารฏฺเน ปริปุณฺณา.
ภาวนาปาริปูริวเสน ปริปุรฏฺเน ปริปุณฺณา. จตสฺโส ภาวนาติอาทีนิ สุภาวิตาติ
วุตฺตปทสฺส อตฺถวเสน วุตฺตานิ. จตสฺโส ภาวนา เหฏฺา วุตฺตาเยว. ยานีกตาติ
ยุตฺตยานสทิสา กตา. วตฺถุกตาติ ปติฏฺฏฺเน วตฺถุสทิสา กตา. อนุฏฺิตาติ
ปจฺจุปฏฺิตา. ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา อุปจิตา. สุสมารทฺธาติ สุฏฺุ สมารทฺธา
สุกตา. ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขตีติ เยสุ เยสุ ฌาเนสุ ยาสุ ยาสุ วิปสฺสนาสุ
สเจ อิจฺฉติ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ฌาเนสุ ตาสุ ตาสุ วิปสฺสนาสุ.
วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวํ พหุภาวํ ปตฺโต. พลปฺปตฺโตติ สมถวิปสฺสนาพลปฺปตฺโต.
เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวํ ปากฏภาวํ ๑-  ปตฺโต. เต ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา
ธมฺมา. อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ อาวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตมตฺเตเยว ตสฺส สนฺตาเนน,
าเณน วา สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฏิพทฺธาติ ๒- รุจิอายตฺตา,
โรจิตมตฺเตเยว วุตฺตนเยน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. มนสิกาโร ปเนตฺถ
อาวชฺชนาย จิตฺตุปฺปาโท. อากงฺขมานาย เววจนวเสน อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺโต. เตน
วุจฺจติ ยานีกตาติ เอวํ กตตฺตาเยว เต ยุตฺตยานสทิสา กตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
     ยสฺมึ ยสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ โสฬสสุ วตฺถูสุ เอเกกสฺมึ. สฺวาธิฏฺิตนฺติ
สุปฺปติฏฺิตํ. สูปฏฺิตาติ สุฏฺุ อุปติฏฺิตา. สมฺปยุตฺตจิตฺตสตีนํ สเหว
สกสกกิจฺจกรณโต อนุโลมปฏิโลมวเสน โยเชตฺวา เต เทฺว ธมฺมา ทสฺสิตา. เตน
วุจฺจติ วตฺถุกตาติ เอวํ ภูตตฺตาเยว กตปติฏฺา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เยน เยน
จิตฺตํ อภินีหรตีติ ปุพฺพปวตฺติโต อปเนตฺวา ยตฺถ ยตฺถ ภาวนาวิเสเส จิตฺตํ
อุปเนติ ๓-. เตน เตน สติ อนุปริวตฺตตีติ ตสฺมึ ตสฺมึเยว ภาวนาวิเสเส สติ อนุกูลา
หุตฺวา ปุพฺพปวตฺติโต นิวตฺติตฺวา ปวตฺตติ. "เยน, เตนา"ติ เจตฺถ "เยน ภควา
เตนุปสงฺกมี"ติอาทีสุ ๔- วิย ภุมฺมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตน วุจฺจติ อนุฏฺิตาติ เอวํ
กรณโตเยว ตํ ตํ ภาวนํ อนุคนฺตฺวา ิตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อานาปานสฺสติยา
สติปธานตฺตา วตฺถุกตานุฏฺิตปเทสุ สติยา สห โยชนา กตาติ เวทิตพฺพา.
     ยสฺมา ปน ปริปุณฺณาเยว ปริจิตา ๕- โหนฺติ วฑฺฒิตา ลทฺธาเสวนา, ตสฺมา
"ปริปุณฺณา"ติ ปเท วุตฺตา ตโย อตฺถา "ปริจิตา"ติ ปเทปิ วุตฺตา, จตุตฺโถ
วิเสสตฺโถปิ วุตฺโต. ตตฺถ สติยา ปริคฺคณฺหนฺโตติ สมฺปยุตฺตาย, ปุพฺพภาคาย วา
สติยา ปริคฺคณฺเหตพฺเพ ๖- ปริคฺคณฺหนฺโต โยคี. ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ
สมุจฺเฉทวเสน ลามเก กิเลเส ชินาติ อภิภวติ. อยญฺจ ปุคฺคลาธิฏฺานา ธมฺมเทสนา.
@เชิงอรรถ:  สี. ปากฏภาวํ, ฉ.ม. ปฏุภาวํ  สี. อากงฺขนปฏิพทฺธาติ   ม. อุปนาเมติ, โป.
@อุปณาเมติ   ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓   สี. ปริภาวิตา   ฉ.ม. ปริคฺคเหตพฺเพ
ธมฺเมสุ หิ ชินนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ ชินาติ นาม. เต จ ธมฺมา สตึ
อวิหาย อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ชินิตุมารทฺธา ชิตาติ วุจฺจนฺติ ยถา "ภุญฺชิตุมารทฺโธ
ภุตฺโต"ติ วุจฺจติ. ลกฺขณมฺปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํ. เอวํ สนฺเตปิ
"ปริชิตา"ติ วตฺตพฺเพ ชการสฺส จการํ กตฺวา "ปริจิตา"ติ วุตฺตํ. ยถา สมฺมา คโท
อสฺสาติ สุคโตติ อตฺถวิกปฺเป ทการสฺส ตกาโร นิรุตฺติลกฺขเณน กโต, เอวมิธาปิ
เวทิตพฺพา. อิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปริจิตาติ ปทํ กตฺตุสาธนํ, ปุริมานิ ตีณิ
กมฺมสาธนานิ.
     จตฺตาโร สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธตฺถาติ วุตฺตํ โหติ, อตฺถสทฺทสฺส
โลโป ทฏฺพฺโพ. สุสมารทฺธาติ ปทสฺส อตฺถาปิ หิ อิธ สุสมารทฺธาติ วุตฺตาติ
เวทิตพฺพา, สุสมารทฺธธมฺมา วา. จตุรตฺถเภทโต จตฺตาโรติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา,
น ธมฺมเภทโต. ยสฺมา ปน สุภาวิตาเยว สุสมารทฺธา โหนฺติ, น อญฺเ, ตสฺมา
ตโย ภาวนตฺถา อิธาปิ วุตฺตา. อาเสวนตฺโถปิ ตีสุ วุตฺเตสุ วุตฺโตเยว โหติ,
ตสฺมา ตํ  อวตฺวา ตปฺปจฺจนีกานํ สุสมูหตตฺโถ วุตฺโต. ปจฺจนีกสมุคฺฆาเตน หิ
อารทฺธปริโยสานํ ปญฺายติ, เตน สุสมารทฺธสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถ วุตฺโต โหติ.
ตตฺถ ตปฺปจฺจนีกานนฺติ เตสํ ฌานวิปสฺสนามคฺคานํ ปฏิปกฺขภูตานํ. กิเลสานนฺติ
กามจฺฉนฺทาทีนํ นิจฺจสญฺาทิสมฺปยุตฺตานํ สกฺกายทิฏฺาทีนญฺจ. สุสมูหตตฺตาติ ๑-
วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทวเสน สุฏฺุ สมูหตตฺตา นาสิตตฺตา. โปตฺถเกสุ ปน
"สุสมุคฺฆาตตฺตา"ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ.
     [๑๖๑] ปุน ตสฺเสว ปทสฺส อญฺมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต สุสมนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ ตตฺถ ชาตาติ ตสฺมึ สิขาปฺปตฺตภาวนาวิเสเส ชาตา. อนวชฺชาติ
กิเลสานํ อารมฺมณภาวานุปคมเนน กิเลสโทสวิรหิตา. กุสลาติ ชาติวเสน กุสลา.
โพธิปกฺขิยาติ พุชฺฌนฏฺเน โพธีติ ลทฺธนามสฺส อริยสฺส ปกฺเข ภวตฺตา
@เชิงอรรถ:  สี. สุสมุคฺฆาตตฺตา
โพธิปกฺขิยา. ปกฺเข ภวตฺตาติ หิ อุปการภาเว ิตตฺตา. เต จ "จตฺตาโร
สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ
พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค"ติ ๑- สตฺตตึส ธมฺมา. อิทํ
สมนฺติ อิทํ มคฺคกฺขเณ ธมฺมชาตํ สมุจฺเฉทวเสน กิเลเส สเมติ วินาเสตีติ สมํ
นาม. นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ทุกฺขนิโรธตฺตา นิโรโธ, วานสงฺขาตาย ตณฺหาย
อภาวา นิพฺพานํ. อิทํ สุสมนฺติ อิทํ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตวิสมาปคตฺตา สุฏฺุ
สมนฺติ สุสมํ นาม. าตนฺติ โพธิปกฺขิยสงฺขาตํ สมํ อสมฺโมหโต าเณน าตํ,
นิพฺพานสงฺขาตํ สุสมํ อารมฺมณโต าเณน าตํ. ตเทว ทฺวยํ เตเนว จกฺขุนา
วิย ทิฏฺ. วิทิตนฺติ ตเทว ทฺวยํ สนฺตาเน อุปฺปาทเนน อารมฺมณกรเณน จ
ปฏิลทฺธํ. าตํ วิย ปญฺาย สจฺฉิกตํ ผสฺสิตญฺจ. "อสลฺลีนํ อสมฺมุฏฺา
อสารทฺโธ เอกคฺคนฺ"ติ ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. ตตฺถ
อารทฺธนฺติ ปฏฺปิตํ. อสลฺลีนนฺติ อสงฺกุจิตํ. อุปฏฺิตาติ อุปคนฺตฺวา ิตา.
อสมฺมุฏฺาติ อวินฏฺา. ปสฺสทฺโธติ นิพฺพุโต. อสารทฺโธติ นิทฺทรโถ. สมาหิตนฺติ
สมํ ปิตํ. เอกคฺคนฺติ อวิกฺขิตฺตํ.
     "จตฺตาโร สุสมารทฺธา"ติอาทิ สกลสฺส สุสมารทฺธวจนสฺส มูลตฺโถ. "อตฺถิ
สมนฺ"ติอาทิ ปน สุสมวจนสฺส, "าตนฺ"ติอาทิ อารทฺธวจนสฺส วิกปฺปตฺถา.
ตตฺถายํ ปทตฺถสํสนฺทนา:- "สมา จ สุสมา จ ๒- สมสุสมา"ติ วตฺตพฺเพ
เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา "สุสมา"ติอิจฺเจว วุตฺตา ยถา นามญฺจ รูปญฺจ นามรูปญฺจ
นามรูปนฺติ. "อิทํ สมํ, อิทํ สุสมนฺ"ติ ปน อนญฺาเปกฺขํ กตฺวา นปุํสกวจนํ
กตํ. ยสฺมา ปน าตมฺปิ ทิฏฺนฺติ วุจฺจติ, ทิฏฺญฺจ อารทฺธญฺจ อตฺถโต เอกํ.
วิทิตสจฺฉิกตผสฺสิตานิ ปน าตเววจนานิ, ตสฺมา าตนฺติ อารทฺธตฺโถเยว
วุตฺโต โหติ.
     อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนนฺติ อยมฺปน อารทฺธวจนสฺส อุชุกตฺโถเยว.
อุปฏฺิตา สตีติอาทีนิ ปน สมฺปยุตฺตวีริยสฺส อุปการกธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ, น
อารทฺธวจนสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ. ปุริเมน อตฺเถน สุฏฺุ สมารทฺธาติ สุสมารทฺธา
จ, อิมินา อตฺเถน สุสมา อารทฺธาติ สุสมารทฺธา จ เอกเสเส กเต "สุสมารทฺธา"ติ
วุจฺจนฺติ. อิมมตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา "เตน วุจฺจติ สุสมารทฺธา"ติ วุตฺตํ.
     อนุปุพฺพนฺติ ยถานุกฺกเมนาติ อตฺโถ, ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนูติ วุตฺตํ โหติ. ทีฆํ
อสฺสาสวเสนาติ ทีฆนฺติ วุตฺตอสฺสาสวเสน. ปุริมา ปุริมาติ ปุริมา ปุริมา สติ,
ปุริมา ปุริมา สมาธิ ๑-. เอเตน ปุพฺพนฺติ ปทสฺส อตฺโถ วุตโต โหติ. ปจฺฉิมา
ปจฺฉิมาติ สติเยว. เอเตน อนูติ ปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต โหติ. อุภเยน ปุพฺพญฺจ
อนุ จ ปริจิตาติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ. อุปริ โสฬส วตฺถูนิ วิตฺถาเรตฺวา วจนโต
อิธ สงฺขิปิตฺวา "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ อนฺติมเมว ทสฺสิตํ. ยสฺมา
สิขาปฺปตฺตภาวนสฺส สพฺพาปิ อานาปานสฺสติโย ปุนปฺปุนํ ยถารุจิ ปวตฺตนโต
อนุปริจิตาปิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ "อญฺมญฺ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา
จา"ติ.
     ยถตฺถาติ ยถาสภาวตฺถา. อตฺตทมถฏฺโติ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อตฺตโน
นิพฺพิเสวนตฺโถ. สมถฏฺโติ สีติภาวตฺโถ. ปรินิพฺพาปนฏฺโติ กิเลสปรินิพฺพาเนน.
อภิญฺฏฺโติ สพฺพธมฺมวเสน. ปริญฺฏฺาทโย มคฺคาณกิจฺจวเสน. สจฺจาภิสมยฏฺโ
จตุนฺนํ สจฺจานํ เอกปฏิเวธทสฺสนวเสน. นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺโ อารมฺมณกรณวเสน.
     พุทฺโธติปทสฺส อภาเวปิ พุทฺเธนาติปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน
พุทฺโธติ วุตฺตํ. สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโต. อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส
อตฺถวิวรณํ. โย หิ อาจริยํ วินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. อนนุสฺสุเตสูติ อาจริยํ
อนนุสฺสุเตสุ. สามนฺติ สยเมว. อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิ. ตตฺถ จ
สพฺพญฺุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺุภาวํ ปาปุณิ. ยถา สจฺจานิ
ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺุโน โหนฺติ, ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํ.
สพฺพญฺุตํ ปตฺโตติปิ ปาโ. พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ อิสฺสรภาวํ
ปาปุณิ. โย โส เอวํ ภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สพฺเพสุ
ธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตํ ขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย
ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺุตปทฏฺานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก
สตฺตวิเสโส พุทฺโธ. เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหนฺติ.
     [๑๖๒] อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธติอาทิมาห.
ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา อวคโตติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ
พุทฺโธ. ยถา ปณฺณโสสา วาตา ปณฺณสุสาติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา
ปชายาติ พุทฺโธ. สพฺพญฺุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา
พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ าณจกฺขุนา
ทิฏฺตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อนญฺเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเน อโพธนียโต
สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิสวนโต ๑-
ปทุมมิว วิกสนฏฺเน พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ
ฉหิ ปริยาเยหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทกฺขยวิพุทฺโธ ปุริโส วิย
สพฺพกิเลสนิทฺทกฺขยวิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต
เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ตณฺหาเลปทิฏฺิเลปาภาเวน
นิรุปเลปสงฺขาเตน. สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา
เอกนฺตวีตราโคติอาทิ วุตฺตํ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ
@เชิงอรรถ:  ม. นานาคุณวิกสนโต
นิกฺกิเลโส. เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา
พุชฺฌนตฺถาปิ ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺติ, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ
วุตฺตํ โหติ. เอกายนมคฺโคติ เจตฺถ:-
            "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช  อญฺชสํ วฏุมายนํ
            นาวา อุตฺตรเสตุ จ       กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ ๑-
มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกมคฺคภูโต มคฺโค, น
เทฺวธาปถภูโตติ อตฺโถ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโค.
เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิเวเกน จิตฺเตน. อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ.
อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอเกสํ อยโน
เอกายโน. เอเกติ เสฏฺา, สพฺพสตฺตเสฏฺา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา
เอกายนมคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. อยตีติ วา อยโน,
คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโค, เอกสฺมึเยว
พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน มคฺโค, น อญฺตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. อปิ จ เอกํ
อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ
นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ
อตฺโถ. เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธติ น
ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ. กึ ปน สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺธตฺตา
พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ
โพโธติ ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ ยถา นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ รตฺโต ปโฏติ วุจฺจติ,
เอวํ พุทฺธคุณโยคา พุทฺโธติ าเปตุํ วุตฺตํ โหติ ๒-.
     ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ "อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺตฺตี"ติ าปนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. าตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา
@เชิงอรรถ:  ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๐๑/๒๑๑   ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
มาตุปกฺขิกา. สมณา ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา
วา. เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จ. วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข
อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตํ ๑-, ตสฺมึ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ
นาม. สพฺพญฺุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺโธ โหติ,
ตสฺมา สพฺพญฺุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติ. ตํ เนมิตฺติกมฺปิ ๒- นามํ วิโมกฺขนฺเต
ภวํ นาม โหติ. เตน วุตฺตํ "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานนฺ"ติ. โพธิยา
มูเล สห สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ
สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิลาเภน สห. สจฺฉิกา ปญฺตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย,
สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺตฺติ. ยทิทํ พุทฺโธติ อยํ พุทฺโธติ
ปญฺตฺติ, อยํ พฺยญฺชนโต พุทฺธวิภาวนา.
     "ยถา พุทฺเธน เทสิตา"ติ คาถาปาทสฺส ปน อิมินา ปทภาชนีเย วุตฺตตฺเถน
อยํ สํสนฺทนา:- อานาปานสฺสติโย จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน ปกาเรน
เทสิตา. ยถาสทฺเทน สงฺคหิตา ทส ยถตฺถา จ ยถา พุทฺเธน เทสิตา, เยน
ปกาเรน เทสิตาติ ปการตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส, สภาวตฺถสฺส จ ยถาสทฺทสฺส
สรูเปกเสสวเสน เอกเสสํ กตฺวา "ยถา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปทภาชนีเย ปนสฺส
ยถตฺเถสุ เอเกกสฺส โยชนาวเสน "เทสิโต"ติ เอกวจนํ กตํ.
     "โสติ คหฏฺโ วา โหติ ปพฺพชิโต วา"ติ วุตฺตตฺตา อาทิปเทปิ ยสฺส
คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ วุตฺตเมว โหติ. โลกตฺโถ วุตฺโตเยว.
ปภาเสตีติ อตฺตโน าณสฺส ปากฏํ กโรตีติ อตฺโถ. อภิสมฺพุทฺธตฺตาติ
สาวกปารมิาเณนปิ ปฏิวิทฺธภาเวน. โอภาเสตีติ  กามาวจรภูตํ โลกํ. ภาเสตีติ
รูปาวจรภูตํ โลกํ. ปภาเสตีติ อรูปาวจรภูตํ โลกํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรหตฺตผลํ   ม. เนมิตฺตกมฺปิ
     อริยาณนฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ. มหิกา มุตฺโตติ มหิกาย มุตฺโต. มหิกาติ
นีหาโร วุจฺจติ. มหิยา มุตฺโตติปิ ปาโ. ธูมรชา มุตฺโตติ ธูมโต จ รชโต
จ มุตฺโต. ราหุคหณา วิปฺปมุตฺโตติ ราหุโน จนฺทสฺส อาสนฺนุปกฺกิเลสตฺตา
ทฺวีหิ อุปสคฺเคหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. ภาสเต อิติ สโอภาสฏฺเน. ตปเต อิติ
สเตชฏฺเน. วิโรจเต อิติ รุจิรฏฺเน. เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํ. ยสฺมา ปน จนฺโทปิ
ภยํ ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ โอกาสโลกํ โอภาเสติ, ภิกฺขุ จ ปญฺาย
ภาสนฺโต ตปนฺโต วิโรจนฺโต อิมํ ขนฺธาทิโลกํ ปญฺาย โอภาเสติ, ตสฺมา
อุภยตฺราปิ "ภาเสตี"ติ อวตฺวา "ภาสเต "อิจฺเจว วุตฺตํ. เอวํ หิ วุตฺเต
เหตุอตฺโถปิ วุตฺโต โหติ. อติวิสทตราภสูริโยปมํ อคฺคเหตฺวา กสฺมา จนฺโทปมา
คหิตาติ เจ? สพฺพกิเลสปริฬาหวูปสเมน สนฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺตคุณยุตฺตจนฺโทปมา
อนุจฺฉวิกาติ คหิตาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ อานาปานสฺสติภาวนาสิทฺธิสาธกํ โยคาวจรํ
ถุนิตฺวา อิมานิ เตรส โวทาเน าณานีติ ตานิ าณานิ นิคเมตฺวา ทสฺเสตีติ.
                    โวทานาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       -------------------
                     ๕. สโตการิาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๖๓] สโตการิาณนิทฺเทเส มาติกายํ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน
ภิกฺขุ. อยํ หิ เอตฺถ อิธสทฺโท สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺส
ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน, อญฺสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จ. วุตฺตํ
เหตํ "อิเธว ภิกฺขเว สมโณ ฯเปฯ สุญฺา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเภี"ติ ๑-.
     อรญฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺาคารคโต วาติ อิทมสฺส
อานาปานสฺสติสมาธิภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํ. อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
ทีฆรตฺตํ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อนุวิสฏํ จิตฺตํ อานาปานสฺสติสมาธิอารมฺมณํ
อภิรูหิตุํ น อิจฺฉติ, กูฏโคณยุตฺตรโถ วิย อุปฺปถเมว ธาวติ. ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม
โคโป กูฏเธนุยา สพฺพํ ขีรํ ปิวิตฺวา วฑฺฒิตํ กูฏวจฺฉํ ทเมตุกาโม เธนุโต อปเนตฺวา
เอกมนฺเต มหนฺตํ ถมฺภํ นิขนิตฺวา ตตฺถ โยตฺเตน พนฺเธยฺย, อถสฺส โส วจฺโฉ
อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺโต ตเมว ถมฺภํ อุปนิสีเทยฺย วา
อุปนิปชฺเชยฺย วา, เอวเมว อิมินาปิ ภิกฺขุนา ทีฆรตฺตํ รูปารมฺมณาทิรสปานวฑฺฒิตํ
ทุฏฺจิตฺตํ ทเมตุกาเมน รูปาทิอารมฺมณโต อปเนตฺวา อรญฺ วา รุกฺขมูลํ วา
สุญฺาคารํ วา ปเวเสตฺวา ตตฺถ อสฺสาสปสฺสาสถมฺเภ สติโยตฺเตน พนฺธิตพฺพํ.
เอวมสฺส ตํ จิตฺตํ อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทิตฺวาปิ ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณํ อลภมานํ
สติโยตฺตํ ฉินฺทิตฺวา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตํ ตเมวารมฺมณํ อุปจารปฺปนาวเสน อุปนิสีทติ
เจว อุปนิปชฺชติ จ. เตนาหุ โปราณา:-
             "ยถา ถมฺเภ นิพนฺเธยฺย    วจฺฉํ ทมํ ๑- นโร อิธ
             พนฺเธยฺเยวํ สกํ จิตฺตํ      สติยารมฺมเณ ทฬฺหนฺ"ติ ๒-.
เอวมสฺส ตํ เสนาสนํ ภาวนานุรูปํ โหติ. อถ วา ยสฺมา อิมํ กมฺมฏฺานปฺปเภเท
มุทฺธภูตํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ๓- วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานํ
อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ อิตฺถิปุริสหตฺถิอสฺสาทิสทฺทสมากุลํ คามนฺตํ
อปริจฺจชิตฺวา น สุกรํ ภาเวตุํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺส. อคามเก ปน อรญฺเ สุกรํ
โยคาวจเรน อิทํ กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา อานาปานจตุกฺกชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ. ตสฺมา
ตสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสนฺโต ภควา "อรญฺคโต วา"ติอาทิมาห, ตเถว
เถโร.
@เชิงอรรถ:  สี. ทมฺมํ   วิสุทฺธิ. ๒/๕๖ (สฺยา), วิ.อ. ๑/๔๙๗ (สฺยา), ที.อ. ๒/๓๗๗, ม.อ.
@๑/๒๖๓   ฉ.ม. ---ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ
     วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย หิ ภควา, โส ยถา วตฺถุวิชฺชาจริโย นครภูมึ ปสฺสิตฺวา
สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ นครํ มาเปถา"ติ อุปทิสติ, โสตฺถินา จ นคเร
นิฏฺิเต ราชกุลโต มหาสกฺการํ ลภติ, เอวเมวํ โยคาวจรสฺส อนุรูปํ เสนาสนํ
อุปปริกฺขิตฺวา "เอตฺถ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชิตพฺพนฺ"ติ อุปทิสติ, ตโต ตตฺถ
กมฺมฏฺานมนุยุตฺเตน โยคินา กเมน อรหตฺเต ปตฺเต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส
ภควา"ติ มหนฺตํ สกฺการํ ลภติ. อยํ ปน ภิกฺขุ "ทีปิสทิโส"ติ วุจฺจติ. ยถา
หิ มหาทีปิราชา อรญฺเ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย
นิลียิตฺวา วนมหึสโคกณฺณสูกราทโย มิเค คณฺหาติ, เอวเมวํ อยํ อรญฺาทีสุ
กมฺมฏฺานมนุยุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ยถากฺกเมน โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิอรหตฺตมคฺเค
เจว อริยผลานิ จ คณฺหาตีติ เวทิตพฺโพ. เตนาหุ โปราณา:-
             ยถาปิ ทีปิโก นาม        นิลียิตฺวา คณฺหตี ๑- มิเค
             ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต       ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก
             อรญฺ ปวิสิตฺวาน         คณฺหาติ ผลมุตฺตมนฺ"ติ ๒-.
เตนสฺส ปรกฺกมชวโยคฺคภูมึ อรญฺเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต "อรญฺคโต วา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ อรญฺคโตติ อุปริ วุตฺตลกฺขณํ ยํ กิญฺจิ ปวิเวกสุขํ อรญฺ คโต.
รุกฺขมูลคโตติ รุกฺขสมีปํ คโต. สุญฺาคารคโตติ สุญฺ วิวิตฺโตกาสํ คโต. เอตฺถ
จ เปตฺวา อรญฺญฺจ รุกฺขมูลญฺจ อวเสสสตฺตวิธเสนาสนํ คโตปิ "สุญฺาคารคโต"ติ
วตฺตุํ วฏฺฏติ. นววิธํ หิ เสนาสนํ. ยถาห "โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ
อรญฺ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ
ปลาลปุญฺชนฺ"ติ ๓-. เอวมสฺส อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลญฺจ
อานาปานสฺสติภาวนานุรูปํ เสนาสนํ อุปทิสิตฺวา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกํ
สนฺตมิริยาปถํ อุปธิสนฺโต นิสีทตีติ อาห.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คณฺหเต   วิสุทฺธิ. ๒/๕๖   อภิ.วิ. ๓๕/๕๐๘/๒๙๔
อถสฺส นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสมตฺถตํ ๑-
อารมฺมณปริคฺคหูปายญฺจ ทสฺเสนฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ ปลฺลงฺกนฺติ
สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ. อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมสรีรํ
อุชุกํ เปตฺวา อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทตฺวา. เอวํ หิ
นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติ. อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา น อุปฺปชฺชนฺติ. ตาสุ อนุปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ,
กมฺมฏฺานํ น ปริปตติ, วุทฺธึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ
กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ ปยิตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสตีติ โส ภิกฺขุ
เอวํ นิสีทิตฺวา เอวญฺจ สตึ อุปฏฺเปตฺวา ตํ สตึ อวิชหนฺโต สโต เอว อสฺสสติ
สโต ปสฺสสติ, สโตการี โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ เยหิ ปกาเรหิ สโตการี โหติ, เต ปกาเร ทสฺเสตุํ ทีฆํ วา
อสฺสสนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโตติ ทีฆํ วา อสฺสาสํ
ปวตฺตยนฺโต. ตถา รสฺสํ. ยา ปน เนสํ ทีฆรสฺสตา, สา กาลวเสน เวทิตพฺพา.
กทาจิ หิ มนุสฺสา หตฺถิอหิอาทโย วิย กาลวเสน ทีฆํ อสฺสสนฺติ จ ปสฺสสนฺติ
จ, กทาจิ สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ. อญฺถา หิ จุณฺณวิจุณฺณา อสฺสาสปสฺสาสา
ทีฆรสฺสา นาม น โหนฺติ. ตสฺมา เต ทีฆํ กาลํ ปวิสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา
จ ทีฆา, รสฺสํ กาลํ ปวิสนฺตา จ นิกฺขมนฺตา จ รสฺสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺรายํ
ภิกฺขุ อุปริ วุตฺเตหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ ทีฆํ
อสฺสสามิ, ปสฺสสามีติ ปชานาติ, ตถา รสฺสํ.
     เอวํ ปชานโต จ:-
             ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส    ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส
             จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ    นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ.
@เชิงอรรถ:  ปวตฺตนสุขตํ (วิสุทฺธิ ๒/๕๘)
     นวนฺนญฺจสฺส ๑- อาการานํ เอเกนากาเรน กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา
สมฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพา. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.
สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ สกลสฺส อสฺสาสกายสฺสาทิมชฺฌปริโยสานํ
วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. สกลสฺส
ปสฺสาสกายสฺสาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺโต  ปากฏํ กโรนฺโต
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน
อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ. ตสฺมา "อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ วุจฺจติ.
เอกสฺส หิ ภิกฺขุโน จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏ ๒- อสฺสาสกาเย, ปสฺสาสกาเย วา อาทิ ปากโฏ
โหติ, น มชฺฌปริโยสานํ. โส อาทิเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, มชฺฌปริโยสาเน กิลมติ.
เอกสฺส มชฺฌํ ปากฏํ โหติ, น อาทิปริโยสานํ. โส มชฺฌเมว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ,
อาทิปริโยสาเน กิลมติ. เอกสฺส ปริโยสานํ ปากฏํ โหติ, น อาทิมชฺฌํ. โส
ปริโยสานํเยว ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, อาทิมชฺเฌ กิลมติ. เอกสฺส สพฺพํ ปากฏํ โหติ,
โส สพฺพมฺปิ ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, น กตฺถจิ กิลมติ. ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต
อาห "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติอาทิ.
     ตตฺถ สิกฺขตีติ เอวํ ฆฏติ วายมติ. โย วา ตถาภูตสฺส สํวโร. อยเมตฺถ
อธิสีลสิกฺขา. โย ตถาภูตสฺส สมาธิ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. ยา ตถาภูตสฺส ปญฺา,
อยํ อธิปญฺาสิกฺขาติ อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย ตสฺมึ อารมฺมเณ ตาย สติยา
เตน มนสิกาเรน สิกฺขติ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถ ยสฺมา ปุริมนเยน เกวลํ อสฺสสิตพฺพํ ปสฺสสิตพฺพเมว จ, น อญฺ กิญฺจิ
กาตพฺพํ, อิโต ปฏฺาย ปน าณุปฺปาทนาทีสุ โยโค กรณีโย. ตสฺมา ตตฺถ
"อสฺสสามีติ ปชานาติ ปสฺสสามีติ ปชานาติ"จฺเจว วตฺตมานกาลวเสน ปาฬึ
วตฺวา อิโต ปฏฺาย กตฺตพฺพสฺส าณุปฺปาทนาทิโน อาการสฺส ทสฺสนตฺถํ
@เชิงอรรถ:  ม. จตุนฺนญฺจสฺส วิสุทฺธิ. ๒/๖๒   จุณฺณสเฏ (คณฺิปเท) วิสุทฺธิ. ๒/๖๒
"สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี"ติอาทินา นเยน อนาคตกาลวเสน ปาฬิ
อาโรปิตาติ เวทิตพฺพา.
     ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ฯเปฯ สิกฺขตีติ โอฬาริกํ อสฺสาสปสฺสาสสงฺขาตํ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.
     ตเตฺรวํ โอฬาริกสุขุมตา จ ปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา:- อิมสฺส หิ
ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล กาโย จ จิตฺตญฺจ สทรถา โหนฺติ โอฬาริกา.
กายจิตฺตานํ โอฬาริกตฺเต อวูปสนฺเต อสฺสาสปสฺสาสาปิ โอฬาริกา โหนฺติ, พลวตรา
หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺติ.
ยทา ปนสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺติ, ตทา เต สนฺตา โหนฺติ
วูปสนฺตา. เตสุ วูปสนฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, "อตฺถิ นุ
โข, นตฺถี"ติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา โหนฺติ. เสยฺยถาปิ ปุริสสฺส ธาวิตฺวา ปพฺพตา
วา โอโรหิตฺวา มหาภารํ วา สีสโต โอโรเปตฺวา ิตสฺส โอฬาริกา
อสฺสาสปสฺสาสา โหนฺติ, นาสิกา นปฺปโหติ, มุเขน อสฺสสนฺโตปิ ปสฺสสนฺโตปิ ติฏฺติ.
ยทา ปเนส ตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ อลฺลสาฏกํ หทเย
กตฺวา สีตาย ฉายาย นิปนฺโน โหติ, อถสฺส เต อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมา โหนฺติ
"อตฺถิ นุ โข, นตฺถี"ติ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตา, เอวเมวํ อิมสฺส ภิกฺขุโน
อปริคฺคหิตกาเลติ วิตฺถาเรตพฺพํ. ตถา หิสฺส ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล
"โอฬาริโกฬาริเก กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภมี"ติ อาโภคสมนฺนาหารมนสิกาโร นตฺถิ,
ปริคฺคหิตกาเล ปน อตฺถิ. เตนสฺส อปริคฺคหิตกาลโต ปริคฺคหิตกาเล กายสงฺขาโร
สุขุโม โหติ. เตนาหุ โปราณา:-
             "สารทฺเธ กาเย จิตฺเต จ  อธิมตฺตํ ปวตฺตติ
             อสารทฺธมฺหิ กายมฺหิ       สุขุมํ สมฺปวตฺตตี"ติ ๑-.
     ปริคฺคเหปิ ๒- โอฬาริโก, ปมชฺฌานูปจาเร สุขุโม. ตสฺมิมฺปิ โอฬาริโก,
ปมชฺฌาเน สุขุโม. ปมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, ทุติยชฺฌาเน
สุขุโม. ทุติยชฺฌาเน จ ตติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, ตติยชฺฌาเน สุขุโม.
ตติยชฺฌาเน จ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโก, จตุตฺถชฺฌาเน อติสุขุโม
อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาติ. อิทํ ตาว ทีฆภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มตํ.
     มชฺฌิมภาณกา ปน "ปมชฺฌาเน โอฬาริโก, ทุติยชฺฌานูปจาเร สุขุโม"ติ
เอวํ เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต อุปรูปริชฺฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ.
สพฺเพสํเยว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล
ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปมชฺฌานูปจาเร ฯเปฯ
จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปวตฺตกายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อยํ ตาว
สมเถ นโย.
     วิปสฺสนายํ ปน อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร โอฬาริโก,
มหาภูตปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, อุปาทารูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, อรูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, ปจฺจยปริคฺคเห สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก,
สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสเน สุขุโม. โสปิ โอฬาริโก, ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย ๓- สุขุโม.
โสปิ ทุพฺพลวิปสฺสนาย โอฬาริโก, พลววิปสฺสนาย สุขุโม. ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
ปุริมสฺส ปุริมสฺส ปจฺฉิเมน ปจฺฉิเมน ปฏิปฺปสฺสทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวเมตฺถ
โอฬาริกสุขุมตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ เวทิตพฺพา. อยํ ตาเวตฺถ กายานุปสฺสนาวเสน
วุตฺตสฺส ปมจตุกฺกสฺส อนุปุพฺพปทวณฺณนา.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๒/๖๔, วิ.อ. ๑/๕๐๕   ม. ปริคฺคหิตกาเลปิ
@ ติลกฺขณารมฺมณิก...(คณฺิปเท)
     ยสฺมา ปเนตฺถ อิทเมว จตุกฺกํ อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺานวเสน วุตฺตํ, อิตรานิ
ปน ตีณิ จตุกฺกานิ เอตฺถ ปตฺตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน, ตสฺมา
อิมํ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อานาปานจตุกฺกชฺฌานปทฏฺานาย วิปสฺสนาย สห
ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน วิสุทฺธิมคฺเคน
วุตฺตนเยน สีลปริโสธนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา สตฺตงฺคสมนฺนาคตสฺส อาจริยสฺส
สนฺติเก ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตพฺพํ. ตตฺริเม ปญฺจ สนฺธโย อุคฺคโห
ปริปุจฺฉา อุปฏฺานํ อปฺปนา ลกฺขณนฺติ. ตตฺถ อุคฺคโห นาม กมฺมฏฺานสฺส
อุคฺคณฺหนํ. ปริปุจฺฉา นาม กมฺมฏฺานสฺส ปริปุจฺฉนํ ๑-. อุปฏฺานํ นาม
กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺานํ. อปฺปนา นาม กมฺมฏฺานสฺส อปฺปนา. ลกฺขณํ นาม
กมฺมฏฺานสฺส ลกฺขณํ, "เอวํ ลกฺขณมิทํ กมฺมฏฺานนฺ"ติ กมฺมฏฺานสภาวูปธารณนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
     เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺานํ อุคฺคณฺหนฺโต อตฺตนาปิ น กิลมติ, อาจริยมฺปิ
น วิเหเสติ ๒-. ตสฺมา โถกํ อุทฺทิสาเปตฺวา พหุํ กาลํ สชฺฌายิตฺวา เอวํ ปญฺจสนฺธิกํ
กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตฺวา อาจริยสฺส สนฺติเก วา อญฺตฺถ วา อฏฺารส โทสยุตฺเต
วิหาเร วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน วสนฺเตน อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน
กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวา สุขานิสินฺเน รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน
จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อปริหาเปนฺเตน อิทํ
อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ มนสิ กาตพฺพํ. ตตฺรายํ มนสิการวิธิ:-
             "คณนา อนุพนฺธนา        ผุสนา ปนา สลฺลกฺขณา
             วิวฏฺฏนา ปาริสุทฺธิ        เตสญฺจ ปฏิปสฺสนา"ติ.
     ตตฺถ คณนาติ คณนาเยว. อนุพนฺธนาติ อนุคมนา. ผุสนาติ ผุฏฺฏฺานํ.
ปนาติ อปฺปนา. สลฺลกฺขณาติ วิปสฺสนา. วิวฏฺฏนาติ มคฺโค. ปาริสุทฺธีติ ผลํ.
@เชิงอรรถ:  ปริปุจฺฉนา (วิสุทฺธิ. ๒/๖๘)   ม. น วิเหเติ
เตสญฺจ ปฏิปสฺสนาติ ปจฺจเวกฺขณา. ตตฺถ อิมินา อาทิกมฺมิเกน กุลปุตฺเตน ปมํ
คณนาย อิทํ กมฺมฏฺานํ มนสิ กาตพฺพํ. คเณนฺเตน ปน ปญฺจนฺนํ เหฏฺา
น เปตพฺพํ, ทสนฺนํ อุปริ น เนตพฺพํ, อนฺตรา ขณฺฑํ น ทสฺเสตพฺพํ. ปญฺจนฺนํ
เหฏฺเปนฺตสฺส หิ สมฺพาเธ โอกาเส จิตฺตุปฺปาโท วิปฺผนฺทติ สมฺพาเธ วเช
สนฺนิรุทฺธโคคโณ วิย. ทสนฺนํ อุปริ เนนฺตสฺส คณนนิสฺสิโตว จิตฺตุปฺปาโท โหติ.
อนฺตรา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส "สิขาปฺปตฺตํ นุ โข เม กมฺมฏฺานํ, โน"ติ จิตฺตํ
วิกมฺปติ, ตสฺมา เอเต โทเส วชฺเชตฺวา คเณตพฺพํ.
     คเณนฺเตน จ ปมํ ทนฺธคณนาย ธญฺมาปกคณนาย คเณตพฺพํ. ธญฺมาปโก
หิ นาฬึ ปูเรตฺวา "เอกนฺ"ติ วตฺวา โอกิรติ, ปุน ปูเรนฺโต กิญฺจิ กจวรํ ทิสฺวา
ฉฑฺเฑนฺโต "เอกํ เอกนฺ"ติ วทติ. เอเสว นโย "เทฺว เทฺว"ติอาทีสุ. เอวเมวํ
อิมินาปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺาติ, ตํ คเหตฺวา "เอกํ เอกนฺ"ติอาทึ กตฺวา
ยาว "ทส ทสา"ติ ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานํ อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพํ. ตสฺส เอวํ
คณยโต นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺติ.
     อถาเนน ตํ ทนฺธคณนํ ธญฺมาปกคณนํ ปหาย สีฆคณนาย โคปาลกคณนาย
คเณตพฺพํ. เฉโก หิ โคปาลโก สกฺขราทโย อุจฺฉงฺเคน คเหตฺวา
รชฺชุทณฺฑหตฺโถ ปาโตว วชํ คนฺตฺวา คาโว ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา ปลิฆตฺถมฺภมตฺถเก
นิสินฺโน ทฺวารํ ปตฺตํ ปตฺตํเยว คาวํ "เอโก เทฺว"ติ สกฺขรํ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา
คเณติ. ติยามรตฺตึ สมฺพาเธ โอกาเส ทุกฺขํ วุตฺถโคคโณ นิกฺขมนฺโต อญฺมญฺ
อุปนิฆํสนฺโต ๑- เวเคน เวเคน ปุญฺชปุญฺโช หุตฺวา นิกฺขมติ. โส เวเคน เวเคน
"ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ทสา"ติ คเณติเยว, เอวมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโต
อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา หุตฺวา สีฆํ สีฆํ ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺติ. ตโต
@เชิงอรรถ:  สี. อุปนิฆํเสนฺโต
เตน "ปุนปฺปุนํ สญฺจรนฺตี"ติ ตฺวา อนฺโต จ พหิ จ อคฺคเหตฺวา ทฺวารปฺปตฺตํ
ทฺวารปฺปตฺตํเยว คเหตฺวา "เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ. เอโก เทฺว ตีณิ
จตฺตาริ ปญฺจ ฉ, เอโก เทฺว ตีณิ จตฺตาริ ปญฺจ ฉ สตฺต, ฯเปฯ อฏฺ
นว ทสา"ติ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมว. คณนาปฏิพทฺเธ หิ กมฺมฏฺาเน คณนพเลเนว
จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ อริตฺตุปตฺถมฺภนวเสน จณฺฑโสเต นาวาปนมิว.
     ตสฺเสวํ สีฆํ สีฆํ คณยโต กมฺมฏฺานํ นิรนฺตรํ ปวตฺตํ วิย หุตฺวา อุปฏฺาติ.
อถ "นิรนฺตรํ ปวตฺตตี"ติ ตฺวา อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว
เวเคน เวเคน คเณตพฺพํ. อนฺโตปวิสนวาเตน หิ สทฺธึ จิตฺตํ ปเวสยโต อพฺภนฺตรํ
วาตพฺภาหตํ เมทปูริตํ วิย โหติ. พหินิกฺขมนวาเตน สทฺธึ จิตฺตํ นีหรโต พหิทฺธา
ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติ. ผุฏฺผุฏฺโกาเส ปน สตึ เปตฺวา ภาเวนฺตสฺเสว
ภาวนา สมฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ  "อนฺโต จ พหิ จ วาตํ อปริคฺคเหตฺวา ปุริมนเยเนว
เวเคน เวเคน คเณตพฺพนฺ"ติ.
     กีวจิรํ ปเนตํ คเณตพฺพนฺติ? ยาว วินา คณนาย อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ
สติ สนฺติฏฺติ. พหิวิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทํ กตฺวา อสฺสาสปสฺสาสารมฺมเณ
สติสณฺาปนตฺถํเยว หิ คณนาติ.
     เอวํ คณนาย มนสิ กตฺวา อนุพนฺธนาย ๑- มนสิ กาตพฺพํ. อนุพนฺธนา นาม
คณนํ ปฏิสํหริตฺวา สติยา นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนํ. ตญฺจ โข น
อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน. อาทิมชฺฌปริโยสานานิ ตสฺสานุคมเน อาทีนวา จ
เหฏฺา วุตฺตาเยว.
     ตสฺมา อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน น อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน มนสิ
กาตพฺพํ, อปิจ โข ผุสนาวเสน จ ปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  สี. อนุพนฺธนาวเสน
คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ,
ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว ปน คเณนฺโต คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรติ, ตตฺเถว
คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต, อปฺปนาวเสน จ จิตฺตํ เปนฺโต
"อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ปนาย จ มนสิ กโรตี"ติ วุจฺจติ. สฺวายมตฺโถ
อฏฺกถาสุ วุตฺตปงฺคุฬโทวาริโกปมาหิ อิเธว ปาฬิยํ วุตฺตกกจูปมาย จ เวทิตพฺโพ.
     ตตฺรายํ ปงฺคุโฬปมา:- เสยฺยถาปิ ปงฺคุโฬ โทลาย กีฬตํ มาตาปุตฺตานํ
โทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว โทลาถมฺภมูเล นิสินฺโน กเมน อาคจฺฉนฺตสฺส จ คจฺฉนฺตสฺส
จ โทลาผลกสฺส อุโภ โกฏิโย มชฺฌญฺจ ปสฺสติ, น จ อุโภโกฏิมชฺฌานํ ทสฺสนตฺถํ
พฺยาวโฏ โหติ, เอวเมว  ภิกฺขุ สติวเสน อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเล ตฺวา
อสฺสาสปสฺสาสโทลํ ขิปิตฺวา ตตฺเถว นิมิตฺเต สติยา นิสีทนฺโต กเมน อาคจฺฉนฺตานญฺจ
คจฺฉนฺตานญฺจ ผุฏฺฏฺาเน อสฺสาสปสฺสาสานํ อาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา
อนุคจฺฉนฺโต ตตฺเถว จิตฺตํ เปตฺวา ปสฺสติ, น จ เตสํ ทสฺสนตฺถํ พฺยาวโฏ
โหติ. อยํ ปงฺคุโฬปมา.
     อยํ ปน โทวาริโกปมา:- เสยฺยถาปิ โทวาริโก นครสฺส อนฺโต จ พหิ
จ ปุริเส "โก ตฺวํ, กุโต วา อาคโต, กุหึ วา คจฺฉสิ, กึ วา เต หตฺเถ"ติ
น วีมํสติ. น หิ ตสฺส เต ภารา, ทฺวารปฺปตฺตํ ทฺวารปฺปตฺตํเยว ปน วีมํสติ,
เอวเมว อิมสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตปวิฏฺวาตา จ พหินิกฺขนฺตวาตา จ น ภารา
โหนฺติ, ทฺวารปฺปตฺตา ทฺวารปฺปตฺตาเยว ภาราติ อยํ โทวาริโกปมา.
     กกจูปมา ปน "นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา"ติอาทินา ๑- นเยน อิธ วุตฺตาเยว.
อิธ ปนสฺส อาคตาคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๕๕/๑๗๗
     อิทํ กมฺมฏฺานํ มนสิกโรโต กสฺสจิ นจิเรเนว นิมิตฺตญฺจ อุปฺปชฺชติ,
อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ปนา จ สมฺปชฺชติ. กสฺสจิ ปน
คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุติ [๑]- ยถา สารทฺธกายสฺส มญฺเจ วา
ปีเ วา นิสีทโต มญฺจปี โอนมติ วิกูชติ, ปจฺจตฺถรณํ วลึ คณฺหาติ,
อสารทฺธกายสฺส ปน นิสีทโต เนว มญฺจปี โอนมติ น วิกูชติ, น ปจฺจตฺถรณํ วลึ
คณฺหาติ, ตูลปิจุปูริตํ วิย มญฺจปี โหติ. กสฺมา? ยสฺมา อสารทฺโธ กาโย
ลหุโก โหติ, เอวเมวํ คณนาวเสน มนสิการกาลโต ปภุติ อนุกฺกมโต
โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺโต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหติ,
สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติ.
     ตสฺส โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธ สุขุมอสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ
จิตฺตํ ปวตฺตติ. ตสฺมิมฺปิ นิรุทฺเธ อปราปรํ ตโต สุขุมตรํ สุขุมตรํ
อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณํ ปวตฺตติเยว. สฺวายมตฺโถ อุปริ วุตฺตกํสถาโลปมาย
เวทิตพฺโพ.
     ยถา หิ อญฺานิ กมฺมฏฺานานิ อุปรูปริ วิภูตานิ โหนฺติ, น ตถา อิทํ.
อิทํ ปน อุปรูปริ ภาเวนฺตสฺส ๒- สุขุมตฺตํ คจฺฉติ, อุปฏฺานมฺปิ น อุปคจฺฉติ.
เอวํ อนุปฏฺหนฺเต ปน ตสฺมึ เตน ภิกฺขุนา "อาจริยํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ วา "นฏฺ
ทานิ เม กมฺมฏฺานนฺ"ติ วา อุฏฺายาสนา น คนฺตพฺพํ. อิริยาปถํ วิโกเปตฺวา
คจฺฉโต หิ กมฺมฏฺานํ นวนวเมว โหติ. ตสฺมา ยถานิสินฺเนเนว เทสโต อาหริตพฺพํ.
     ตตฺรายํ อาหรณูปาโย:- เตน ภิกฺขุนา กมฺมฏฺานสฺส อนุปฏฺานภาวํ
ตฺวา อิติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺตํ  "อิเม อสฺสาสปสฺสาสา นาม กตฺถ อตฺถิ, กตฺถ
นตฺถิ. กสฺส วา อตฺถิ, กสฺส วา นตฺถี"ติ. อเถวํ ปฏิสญฺจิกฺขโต ๓- "อิเม
@เชิงอรรถ:  (อนุกฺกมโต โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสน กายทรเถ วูปสนฺเต กาโยปิ จิตฺตมฺปิ
@ลหุกํ โหติ, สรีรํ อากาเส ลงฺฆนาการปฺปตฺตํ วิย โหติ.) (วิสุทฺธิ. ๒/๗๔)   สี.
@ภาเวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส   ม. ปฏิสญฺจิกฺขตา
อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ นตฺถิ, อุทเก นิมุคฺคานํ นตฺถิ, ตถา อสญฺีภูตานํ มตานํ
จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ รูปารูปภวสมงฺคีนํ นิโรธสมาปนฺนานนฺ"ติ ตฺวา เอวํ
อตฺตนาว อตฺตา ปฏิโจเทตพฺโพ "นนุ ตฺวํ ปณฺฑิต เนว มาตุกุจฺฉิคโต, น อุทเก
นิมุคฺโค, น อสญฺีภูโต, น มโต, น จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺโน, น รูปารูปภวสมงฺคี,
น นิโรธสมาปนฺโน. อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา, มนฺทปญฺตาย ปน ปริคฺคเหตุํ
น สกฺโกสี"ติ. อถาเนน ปกติผุฏฺวเสน จิตฺตํ เปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
อิเม หิ ทีฆนาสิกสฺส นาสาปุฏํ ฆฏฺเฏนฺตา ปวตฺตนฺติ, รสฺสนาสิกสฺส อุตฺตโรฏฺ.
ตสฺมาเนน อิมํ นาม านํ ฆฏฺเฏนฺตีติ นิมิตฺตํ เปตพฺพํ. อิมเมว หิ อตฺถวสํ
ปฏิจฺจ วุตฺตํ ภควตา "นาหํ ภิกฺขเว มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติภาวนํ
วทามี"ติ ๑-. กิญฺจาปิ หิ ยํ กิญฺจิ กมฺมฏฺานํ สตสฺส สมฺปชานสฺเสว
สมฺปชฺชติ, อิโต อญฺ ปน มนสิกโรนฺตสฺส ปากฏํ โหติ. อิทมฺปน อานาปานสฺสติ-
กมฺมฏฺานํ ครุกํ ครุกภาวนํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธปุตฺตานํ มหาปุริสานํเยว
มนสิการภูมิภูตํ, น เจว อิตฺตรํ, น จ อิตฺตรสตฺตสมาเสวิตํ. ยถา ยถา
มนสิ กรียติ, ตถา ตถา สนฺตญฺเจว โหติ สุขุมญฺจ. ตสฺมา เอตฺถ พลวตี สติ
จ ปญฺา จ อิจฺฉิตพฺพา.
     ยถา หิ มฏฺสาฏกสฺส ตุนฺนกรณกาเล สูจิปิ สุขุมา อิจฺฉิตพฺพา,
สูจิปาสเวธนมฺปิ ตโต สุขุมตรํ, เอวเมวํ มฏฺสาฏกสทิสสฺส อิมสฺส กมฺมฏฺานสฺส
ภาวนากาเล สูจิปฏิภาคา สติปิ สูจิปาสเวธนปฏิภาคา ตํสมฺปยุตฺตา ปญฺาปิ
พลวตี อิจฺฉิตพฺพา. ตาหิ จ ปน สติปญฺาหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา น เต
อสฺสาสปสฺสาสา อญฺตฺร ปกติผุฏฺโกาสา ปริเยสิตพฺพา.
     ยถา หิ กสฺสโก เขตฺตํ กสิตฺวา พลีพทฺเท มุญฺจิตฺวา โคจรมุเข กตฺวา
ฉายาย นิสินฺโน วิสฺสเมยฺย, อถสฺส เต พลีพทฺทา เวเคน อฏวึ ปวิเสยฺยุํ. โย
@เชิงอรรถ:  ม. ๑๔/๑๔๙/๑๓๓, สํ.มหา. ๑๙/๙๙๒/๒๙๑
โหติ เฉโก กสฺสโก, โส ปุน เต คเหตฺวา โยเชตุกาโม น เตสํ อนุปทํ คนฺตฺวา
อฏวึ อาหิณฺฑติ, อถ โข รสฺมิญฺจ ปโตทญฺจ คเหตฺวา อุชุกเมว เตสํ นิปาตนติตฺถํ
คนฺตฺวา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, อถ เต โคเณ ทิวสภาคํ จริตฺวา นิปาตนติตฺถํ
โอตริตฺวา นฺหาตฺวา จ ปิวิตฺวา จ ปจฺจุตฺตริตฺวา ิเต ทิสฺวา รสฺมิยา พนฺธิตฺวา
ปโตเทน วิชฺฌนฺโต อาเนตฺวา โยเชตฺวา ปุน กมฺมํ กโรติ, เอวเมวํ เตน ภิกฺขุนา
น เต อสฺสาสปสฺสาสา อญฺตฺร ปกติผุฏฺโกาสา ปริโยสิตพฺพา. สติรสฺมึ ปน
ปญฺาปโตทญฺจ คเหตฺวา ปกติผุฏฺโกาเส จิตฺตํ เปตฺวา มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ.
เอวํ หิสฺส มนสิกโรโต นจิรสฺเสว เต อุปฏฺหนฺติ นิปาตนติตฺเถ วิย โคณา.
ตโต เตน สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โยเชตฺวา ปญฺาปโตเทน
วิชฺฌนฺเตน ปุนปฺปุนํ กมฺมฏฺานํ อนุยุญฺชิตพฺพํ. ตสฺเสวมนุยุญฺชโต นจิรสฺเสว
นิมิตฺตํ อุปฏฺาติ. ตํ ปเนตํ น สพฺเพสํ เอกสทิสํ โหติ, อปิจ โข กสฺสจิ
สุขสมฺผสฺสํ อุปฺปาทยมาโน ตูลปิจุ วิย กปฺปาสปิจุ วิย วาตธารา วิย จ
อุปฏฺาตีติ เอกจฺเจ อาหุ.
     อยํ ปน อฏฺกถาสุ วินิจฺฉโย:- อิทํ หิ กสฺสจิ ตารกรูปํ วิย มณิคุฬิกา
วิย มุตฺตาคุฬิกา วิย จ, กสฺสจิ ขรสมฺผสฺสํ หุตฺวา กปฺปาสฏฺิ วิย ทารุสารสูจิ
วิย จ, กสฺสจิ ทีฆปามงฺคสุตฺตํ วิย กุสุมทามํ วิย ธูมสิขา วิย จ, กสฺสจิ
วิตฺถตํ มกฺกฏกสุตฺตํ ๑- วิย วลาหกปฏลํ วิย ปทุมปุปฺผํ วิย รถจกฺกํ วิย
จนฺทมณฺฑลํ วิย สูริยมณฺฑลํ วิย จ อุปฏฺาติ, ตญฺจ ปเนตํ ยถา สมฺพหุเลสุ ภิกฺขูสุ
สุตฺตนฺตํ สชฺฌายิตฺวา นิสินฺเนสุ เอเกน ภิกฺขุนา "ตุมฺหากํ กีทิสํ หุตฺวา อิทํ
สุตฺตํ อุปฏฺาตี"ติ วุตฺเต เอโก "มยฺหํ มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิย หุตฺวา
อุปฏฺาตี"ติ อาห. อปโร ๒- "มยฺหํ เอกา วนราชิ วิย "อญฺโ "มยฺหํ เอโก สีตจฺฉาโย
สาขาสมฺปนฺโน ผลภารภริโต รุกฺโข วิยา"ติ. เตสํ หิ ตํ เอกเมว  สุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  อิ. วิตฺถํ มกฺกฏสุตฺตํ   อิ. อญฺโ
สญฺานานตาย นานโต อุปฏฺาติ. เอวํ เอกเมว กมฺมฏฺานํ สญฺานานตาย
นานโต อุปฏฺาติ. สญฺชํ หิ เอตํ สญฺานิทานํ สญฺาปภวํ, ตสฺมา
สญฺานานตาย นานโต อุปฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ.
     เอวํ อุปฏฺิเต ปน นิมิตฺเต เตน ภิกฺขุนา อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
อาโรเจตพฺพํ "มยฺหํ ภนฺเต เอวรูปํ นาม อุปฏฺาตี"ติ. อาจริเยน ปน "นิมิตฺตมิทํ
อาวุโส, กมฺมฏฺานํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรหิ สปฺปุริสา"ติ วตฺตพฺโพ. อถาเนน
นิมิตฺเตเยว จิตฺตํ เปตพฺพํ. เอวมสฺสายํ อิโต ปภุติ ปนาวเสน ภาวนา โหติ.
วุตฺตํ เหตํ โปราเณหิ:-
             "นิมิตฺเต ปยํ จิตฺตํ       นานาการํ วิภาวยํ
             ธีโร อสฺสาสปสฺสาเส      สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตี"ติ ๑-.
     ตสฺเสวํ นิมิตฺตุปฏฺานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺติ, กิเลสา
สนฺนิสินฺนาว, จิตฺตํ อุปจารสมาธินา สมาหิตเมว. อถาเนน ตํ นิมิตฺตํ เนว วณฺณโต
มนสิ กาตพฺพํ, น ลกฺขณโต ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ, อปิจ โข ขตฺติยมเหสิยา จกฺกวตฺติคพฺโภ
วิย กสฺสเกน สาลิยวคพฺโภ วิย จ อาวาสาทีนิ สตฺต อสปฺปายานิ วชฺเชตฺวา
ตาเนว สตฺต สปฺปายานิ เสวนฺเตน สาธุกํ รกฺขิตพฺพํ, อถ นํ เอวํ รกฺขิตฺวา
ปุนปฺปุนํ มนสิการวเสน วุทฺธึ วิรุฬฺหึ คมยิตฺวา ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ
สมฺปาเทตพฺพํ, วีริยสมตา โยเชตพฺพา. ตสฺเสวํ ฆเฏนฺตสฺส วิสุทฺธิมคฺเค
วุตฺตานุกฺกเมน ตสฺมึ นิมิตฺเต จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺตนฺติ. เอวํ
นิพฺพตฺตจตุกฺกปญฺจกชฺฌาโน ปเนตฺถ ภิกฺขุ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน กมฺมฏฺานํ
วฑฺเฒตฺวา ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโม ตเทว ฌานํ ปญฺจหากาเรหิ วสิปฺปตฺตํ ปคุณํ กตฺวา
นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺเปติ. กถํ? โส หิ สมาปตฺติโต วุฏฺาย
@เชิงอรรถ:  วิ.อ. ๑/๕๓๒, (วิสุทฺธิ. ๒/๗๙)
อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทโย กรชกาโย จ จิตฺตญฺจาติ ปสฺสติ. ยถา หิ
กมฺมารคคฺคริยา ธมมานาย ภสฺตญฺจ ปุริสสฺส จ ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺจ วาโต สญฺจรติ,
เอวเมวํ กายญฺจ จิตฺตญฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสาติ. ตโต อสฺสาสปสฺสาเส จ
กายญฺจ รูปนฺติ, จิตฺตญฺจ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อรูปนฺติ ววตฺถเปติ.
     เอวํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสติ, ปริเยสนฺโต จ ตํ
ทิสฺวา ตีสุปิ อทฺธาสุ นามรูปสฺส ปวตฺตึ อารพฺภ กงฺขํ วิตรติ, วิติณฺณกงฺโข
กลาปสมฺมสนวเสน "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย
อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ "มคฺโค"ติ ววตฺถเปตฺวา อุทยํ ปหาย
ภงฺคานุปสฺสนํ ปตฺวา นิรนฺตรํ ภงฺคานุปสฺสเนน ภยโต อุปฏฺิเตสุ สพฺพสงฺขาเรสุ
นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต ยถากฺกเมน จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา
อรหตฺตผเล ปติฏฺาย เอกูนวีสติเภทสฺส ปจฺจเวกฺขณาาณสฺส ปริยนฺตํ ปตฺโต
สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺคทกฺขิเณยฺโย โหติ. เอตฺตาวตา จสฺส คณนํ อาทึ
กตฺวา วิปสฺสนาปริโยสานา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา สมตฺตา โหตีติ อยํ
สพฺพาการโต ปมจตุกฺกวณฺณนา.
     อิตเรสุ ปน ตีสุ จตุกฺเกสุ ยสฺมา วิสุํ กมฺมฏฺานภาวนานโย นาม นตฺถิ,
ตสฺมา อนุปทวณฺณนานเยเนว เตสํ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปีติปฏิสํเวทีติ ปีตึ
ปฏิสํวิทิตํ กโรนฺโต ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ตตฺถ
ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จ.
     กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ,
ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ
อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา.
     กถํ อสมฺโมหโต? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย
ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน
อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต
เวทิตพฺพานิ. อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ:- ติณฺณํ ฌานานํ วเสน สุขปฏิสํวิทิตา
โหติ. จตุนฺนมฺปิ ฌานานํ วเสน จิตฺตสงฺขารปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา.
จิตฺตสงฺขาโรติ เวทนาสญฺากฺขนฺธา. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารนฺติ โอฬาริกํ โอฬาริกํ
จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต, นิโรเธนฺโตติ อตฺโถ. โส วิตฺถารโต กายสงฺขาเร
วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ปีติปเท ปีติสีเลน เวทนา วุตฺตา, สุขปเท
สรูเปเนว เวทนา. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสุ "สญฺา จ เวทนา จ เจตสิกา
เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ๑- วจนโต สญฺาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ
เอวํ เวทนานุปสฺสนานเยน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     ตติยจตุกฺเกปิ จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา. อภิปฺปโมทยํ
จิตฺตนฺติ จิตฺตํ โมเทนฺโต ปโมเทนฺโต หาเสนฺโต ปหาเสนฺโต อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ อภิปฺปโมโท โหติ สมาธิวเสน จ
วิปสฺสนาวเสน จ.
     กถํ สมาธิวเสน? สปฺปีติเก เทฺว ฌาเน สมาปชฺชติ, โส สมาปตฺติกฺขเณ
สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ. กถํ วิปสฺสนาวเสน? สปฺปีติเก
เทฺว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ ขยโต วยโต สมฺมสติ.
เอวํ วิปสฺสนากฺขเณ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ อาโมเทติ ปโมเทติ.
เอวํ ปฏิปนฺโน "อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ
วุจฺจติ.
     สมาทหํ จิตฺตนฺติ ปมชฺฌานาทิวเสน อารมฺมเณ จิตฺตํ สมํ อาทหนฺโต
สมํ เปนฺโต, ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๕/๒๐๓
จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสโต วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฏิเวเธน อุปฺปชฺชติ
ขณิกจิตฺเตกคฺคตา, เอวํ อุปฺปนฺนาย ขณิกจิตฺเตกคฺคตาย วเสนปิ อารมฺมเณ จิตฺตํ
สมํ อาทหนฺโต สมํ เปนฺโต "สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตี"ติ วุจฺจติ.
     วิโมจยํ จิตฺตนฺติ ปมชฺฌาเนน นีวรเณหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต,
ทุติเยน วิตกฺกวิจาเรหิ, ตติเยน ปีติยา, จตุตฺเถน สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต, ตานิ วา ปน ฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ฌานสมฺปยุตฺตํ
จิตฺตํ ขยโต วยโต สมฺมสติ. โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺาโต
จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺาโต, อนตฺตานุปสฺสานาย
อตฺตสญฺาโต, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิโต, วิราคานุปสฺสนาย ราคโต,
นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต
วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ. เตน วุจฺจติ "วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ. เอวํ จิตฺตานุปสฺสนาวเสน อิทํ จตุกฺกํ ภาสิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     จตุตฺถจตุกฺเก ปน อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ ตาว อนิจฺจํ เวทิตพฺพํ,
อนิจฺจตา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสนา เวทิตพฺพา, อนิจฺจานุปสฺสี เวทิตพฺโพ. ตตฺถ
อนิจฺจนฺติ ปญฺจกฺขนฺธา. กสฺมา? อุปฺปาทวยญฺถตฺตภาวา. อนิจฺจตาติ เตสํเยว
อุปฺปาทายญฺถตฺตํ, หุตฺวา อภาโว วา, นิพฺพตฺตานํ เตเนวากาเรน อฏฺตฺวา
ขณภงฺเคน เภโทติ อตฺโถ. อนิจฺจานุปสฺสนาติ ตสฺสา อนิจฺจตาย วเสน รูปาทีสุ
"อนิจฺจนฺ"ติ อนุปสฺสนา. อนิจฺจานุปสฺสีติ ตาย อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต. ตสฺมา
เอวํ ภูโต อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ อิธ "อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
     วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน เทฺว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค
จ. ตตฺถ ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโค. อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพานํ.
วิราคานุปสฺสนาติ ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนา จ มคฺโค จ. ตาย
ทุวิธายปิ อนุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต จ ปสฺสสนฺโต จ
"วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
นิโรธานุปสฺสีปเทปิ เอเสว นโย.
     ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถาปิ เทฺว ปฏินิสฺสคฺคา ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ
ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จ, ปฏินิสฺสคฺโคเยว อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา,
วิปสฺสนามคฺคานเมตํ อธิวจนํ. วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ
กิเลเส ปริจฺจชติ, สงฺขตโทสทสฺสเนน จ ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย
ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ วุจฺจติ. มคฺโค
สมุจฺเฉทวเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชติ. อารมฺมณกรเณน จ
นิพฺพาเน ปกฺขนฺทตีติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จาติ
วุจฺจติ. อุภยมฺปิ ปน ปุริมปุริมาณานํ อนุอนุ ปสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติ. ตาย
ทุวิธายปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคโต หุตฺวา อสฺสสนฺโต ปสฺสสนฺโต จ
"ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตี"ติ เวทิตพฺโพ.
     เอตฺถ จ "อนิจฺจานุปสฺสี"ติ ตรุณวิปสฺสนาย วเสน วุตฺตํ, "วิราคานุปสฺสี"ติ
ตโต พลวตราย สงฺขาเรสุ วิรชฺชนสมตฺถาย วิปสฺสนาย วเสน, "นิโรธานุปสสี"ติ
ตโต พลวตราย กิเลสนิโรธนสมตฺถาย วิปสฺสนาย วเสน, "ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี"ติ
มคฺคสฺส อาสนฺนภูตาย อติติกฺขาย ๑- วิปสฺสนาย วเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยตฺถ
ปน มคฺโคปิ ลพฺภติ, โส อภินฺโนเยว. เอวมิทํ จตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตํ,
ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสนาติ.
                   อานาปานสฺสติมาติกาวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ:  อิ. ติติกฺขาย
     [๑๖๔] อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตํ มาติกํ ปฏิปาฏิยา ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ อิธาติ
อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิมิสฺสา ทิฏฺิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ
สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺุพุทฺธสาสนเมว กถิตํ. ตํ หิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺตฺตา
ทิฏฺีติ วุจฺจติ, ตสฺเสว ๑- ขมนวเสน ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน
อาทาโย, สภาวฏฺเน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย,
ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺจริยฏฺเน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺิทานวเสน
สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา "อิมิสฺสา ทิฏฺิยา"ติอาทีสุ อิมิสฺสา
พุทฺธทิฏฺิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมึ พุทฺธอาทาเย
อิมสฺมึ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมึ พุทฺธวินเย อิมสฺมึ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมึ
พุทฺธปาวจเน อิมสฺมึ พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ พุทฺธสตฺถุสาสเนติ อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อปิเจตํ ๒- สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลปาวจนํ ภควตา ทิฏฺตฺตา
สมฺมาทิฏฺิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺิ. ภควโต ขมนวเสน
ขนฺติ. รุจฺจนวเสน รุจิ. คหณวเสน อาทาโย. อตฺตโน การกํ อปาเย
อปตมานํ ธาเรตีติ ธมฺโม. โสว ๓- สงฺกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโย. ธมฺโม
จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโย, กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ
ธมฺมวินโย. เตเนว วุตฺตํ "เย จ โข ตฺวํ โคตมิ ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา
วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย ฯเปฯ เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ เอโส ธมฺโม
เอโส วินโย เอตํ สตฺถุสาสนนฺ"ติ. ๔-  ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโย.
วุตฺตมฺปิ เจตํ:-
             "ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ      องฺกุเสหิ กสาหิ จ
             อทณฺเฑน อสตฺเถน        นาโค ทนฺโต มเหสินา"ติ ๕-.
@เชิงอรรถ:  สี. ตญฺเ สี. อปิเจตฺถ   สี. ตสฺเสว
@ องฺ.อฏฺก. ๒๓/๕๓/๒๓๓, วิ.จูฬ. ๗/๔๐๖/๒๓๙   ม.ม. ๑๓/๓๕๒/๓๓๗, วิ.จูฬ.
@๗/๓๔๒/๑๓๔
ตถา "ธมฺเมน นยมานานํ, กา อุสูยา วิชานตนฺ"ติ ๑-. ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโย.
อนวชฺชธมฺมตฺถํ เหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํ เตนาห ภควา "นยิทํ ภิกฺขเว
พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถนฺ"ติ ๒- วิตฺถาโร. ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห "อนุปาทา-
ปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ ๓-. วิสุทฺธํ วา นยตีติ
วินโย, ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโย. สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส
วิสุทฺธํ นิพฺพานํ นยติ, ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย. ธมฺมภูโต
หิ ภควา, ตสฺเสว เอส วินโย. ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิญฺเยฺยา ปริญฺเยฺยา
ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ
น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโย. สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเสํ วจนโต ปธานํ
วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํ. สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํ.
เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํ, สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ
สตฺถุสาสนํ. "โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺตฺโต,
โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ ๔- หิ ธมฺมวินโยว สตฺถาติ วุตฺโต. เอวเมเตสํ ปทานํ
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน อิมสฺมึเยว สาสเน สพฺพาการอานาปานสฺสติสมาธิ-
นิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ วิชฺชติ, น อญฺตฺร, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ "อิมิสฺสา"ติ จ
"อิมสฺมินฺ"ติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพ. อยํ "อิธา"ติมาติกาย นิทฺเทสสฺส
อตฺโถ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วาติอาทินา จ ภิกฺขุสทฺทสฺส วจนตฺถํ อวตฺวา
อิธาธิปฺเปตภิกฺขุเยว ทสฺสิโต. ตตฺถ ปุถุชฺชโน จ โส กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนตฺตา,
กลฺยาโณ จ สีลาทิปฏิปตฺติยุตฺตตฺตาติ ปุถุชฺชนกลฺยาโณ, ปุถุชฺชนกลฺยาโณ เอว ๕-
ปุถุชฺชนกลฺยาณโก. อธิสีลาทีนิ สิกฺขตีติ เสกฺโข. โสตาปนฺโน วา สกทาคามี
@เชิงอรรถ:  วิ.มหา. ๔/๖๓/๕๖   องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๕/๓๐, ขุ.อิติ. ๒๕/๓๕/๒๔๕
@ ม.มู. ๑๒/๒๕๙/๒๒๑   ที.มหา. ๑๐/๒๑๖/๑๓๕   ฉ.ม. ว
วา อนาคามี วา. อกุปฺโป จลยิตุมสกฺกุเณยฺโย อรหตฺตผลธมฺโม  อสฺสาติ
อกุปฺปธมฺโม. โสปิ หิ อิมํ สมาธึ ภาเวติ.
     อรญฺนิทฺเทเส วินยปริยาเยน ตาว "เปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ
อรญฺนฺ"ติ ๑- อาคตํ. สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย "อารญฺกํ นาม
เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมนฺ"ติ ๒- อาคตํ. วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา
นาม, อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนาติ อภิธมฺมปริยาเยน ๓- อรญฺ ทสฺเสตุํ นิกฺขมิตฺวา
พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ, อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. นิกฺขมิตฺวา พหิ
อินฺทขีลนฺติปิ ปาโ, อินฺทขีลํ อติกฺกมิตฺวา พหีติ วุตฺตํ โหติ. อินฺทขีโลติ
เจตฺถ คามสฺส วา นครสฺส วา อุมฺมาโร.
     รุกฺขมูลนิทฺเทเส รุกฺขมูลสฺส ปากฏตฺตา ตํ อวตฺวา ยตฺถาติอาทิมาห. ตตฺถ
ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺขมูเล. อาสนฺติ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนํ. ปญฺตฺตนฺติ ปิตํ.
มญฺโจ วาติอาทีนิ อาสนสฺส ปเภทวจนานิ. มญฺโจปิ หิ นิสชฺชายปิ โอกาสตฺตา
อิธ อาสเนสุ วุตฺโต. โส ปน มสารกพุนฺทิกาพทฺธกุฬีรปาทกอาหจฺจปาทกานํ
อญฺตโร. ปี เตสํ อญฺตรเมว. ภิสีติ อุณฺณาภิสิโจฬภิสิวากภิสิติณภิสิปณฺณภิสีนํ
อญฺตรา. ตฏฺฏิกาติ ตาลปณฺณาทีหิ จินิตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑติ
นิสชฺชารโห โย โกจิ จมฺมขณฺโฑ. ติณสนฺถราทโย ติณาทีนิ คุมฺเพตฺวา กตา. ตตฺถาติ
ตสฺมึ รุกฺขมูเล. จงฺกมติ วาติอาทีหิ รุกฺขมูลสฺส จตุอิริยาปถปวตฺตนโยคฺยตา
กถิตา. "ยตฺถา"ติอาทีหิ สพฺพปเทหิ รุกฺขมูลสฺส สนฺทจฺฉายตา ชนวิวิตฺตตา ๔-
จ วุตฺตา โหติ. เกนจีติ เกนจิ สมูเหน. ตํ สมูหํ ภินฺทิตฺวา วิตฺถาเรนฺโต
คหฏฺเหิ วา ปพฺพชิเตหิ วาติ อาห. อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํ.
ยสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ปพฺพตคหนํ วนคหนํ นทีคหนํ
@เชิงอรรถ:  วิ.มหาวิ. ๑/๙๒/๖๑  วิ.มหาวิ. ๒/๕๗๓/๓๗๖  อภิ.วิ. ๓๕/๕๓๕/๓๐๓  ม.
@วิวิตฺตตตา
โหติ, น โกจิ อเวลาย อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกติ, อิทํ สนฺติเกปิ อนากิณฺณํ นาม.
ยํ ปน อฑฺฒโยชนิกํ วา โยชนิกํ วา โหติ. อิทํ ทูรตาย เอว อนากิณฺณํ
นาม.
     วิหาโรติ อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส. อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํ.
ปาสาโทติ เทฺว กณฺณิกา คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ อุปริอากาสตเล
ปติฏฺิตกูฏาคารปาสาโทเยว. คุหาติ อิฏฺกาคุหา สิลาคุหา ทารุคุหา ปํสุคุหาติ
เอวํ หิ ขนฺธกฏฺกายํ ๑- วุตฺตํ. วิภงฺคฏฺกถายํ ๒- ปน วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ
อนฺโตเยว รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ จ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํ. คุหาติ ภูมิคุหา,
ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาติ อิทํ ทฺวยํ
วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. มาติกาย สพฺพกาลสาธารณลกฺขณวเสน "นิสีทตี"ติ วตฺตมานวจนํ
กตํ, อิธ ปน นิสินฺนสฺส ภาวนารมฺภสพฺภาวโต นิสชฺชารมฺภปริโยสานทสฺสนตฺถํ
นิสินฺโนติ นิฏฺานวจนํ กตํ. ยสฺมา ปน อุชุํ กายํ ปณิธาย นิสินฺนสฺส กาโย
อุชุโก โหติ. ตสฺมา พฺยญฺชเน อาทรํ อกตฺวา อธิปฺเปตเมว ทสฺเสนฺโต
อุชุโกติอาทิมาห. ตตฺถ ิโต สุปณิหิโตติ อุชุกํ ปณิหิตตฺตา ๓- อุชุโก หุตฺวา
ิโต, น สยเมวาติ อตฺโถ. ปริคฺคหฏฺโติ ปริคฺคหิตฏฺโ. กึ ปริคฺคหิตํ? นิยฺยานํ.
กึ นิยฺยานํ? อานาปานสฺสติสมาธิเยว ยาว อรหตฺตมคฺคา นิยฺยานํ. เตนาห
นิยฺยานฏฺโติ. มุขสทฺทสฺส เชฏฺกตฺถวเสน สํสารโต นิยฺยานฏฺโ วุตฺโต.
อุปฏฺานฏฺโติ สภาวฏฺโเยว. สพฺเพหิ ปเนเตหิ ปเทหิ ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตึ
กตฺวาติ อตฺโถ วุตฺโต โหติ. เกจิ ปน "ปริคฺคหฏฺโติ สติยา ปริคฺคหฏฺโ,
นิยฺยานฏฺโติ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารฏฺโ"ติ วณฺณยนฺติ.
ปริคฺคหิตอสฺสาสปสฺสาสนิยฺยานํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  วิ.อ. ๓/๓๕๓ (สฺยา)   อภิ.อ. ๒/๓๙๒   สี. ปณิหิตตฺตา ปิตตฺตา
     [๑๖๕] พาตฺตึสาย อากาเรหีติ ตาสุ ตาสุ อวตฺถาสุ ยถากฺกเมน
ลพฺภมานานํ อนวเสสปริยาทานวเสน วุตฺตํ. ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ มาติกาย
"ทีฆนฺ"ติ วุตฺตอสฺสาสวเสน. เอวํ เสเสสุ. เอกคฺคตนฺติ เอกคฺคภาวํ. อวิกฺเขปนฺติ
อวิกฺขิปนํ. เอกคฺคตา เอว หิ นานารมฺมเณสุ จิตฺตสฺส อวิกฺขิปนโต อวิกฺเขโปติ
วุจฺจติ. ปชานโตติ อสมฺโมหวเสน ปชานนฺตสฺส, วินฺทนฺตสฺสาติ วา อตฺโถ
"อวิกฺเขโป เม ปฏิลทฺโธ"ติ อารมฺมณกรณวเสน ปชานนฺตสฺส วา. ตาย
สติยาติ ตาย อุปฏฺิตาย สติยา. เตน าเณนาติ เตน อวิกฺเขปชานนาเณน.
สโตการี โหตีติ เอตฺถ ยสฺมา าณสมฺปยุตฺตา เอว สติ สตีติ อธิปฺเปตา,
ยถาห "สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต"ติ ๑-. ตสฺมา "สโต"ติ
วจเนเนว าณมฺปิ คหิตเมว โหติ.
     [๑๖๖] อทฺธานสงฺขาเตติ ทีฆสงฺขาเต กาเล. ทีโฆ หิ มคฺโค อทฺธาโนติ
วุจฺจติ. อยมฺปิ กาโล ทีฆตฺตา อทฺธาโน วิย อทฺธาโนติ วุตฺโต. "อสฺสสตี"ติ
จ "ปสฺสสตี"ติ จ อสฺสาสญฺจ ปสฺสาสญฺจ วิสุํ วิสุํ วตฺวาปิ ภาวนาย
นิรนฺตรปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ "อสฺสสติปิ ปสฺสสติปี"ติ ปุน สมาเสตฺวา วุตฺตํ. ฉนฺโท
อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาภิวุทฺธิยา ภิยฺโยภาวาย ฉนฺโท ชายติ. สุขุมตรนฺติ
ปสฺสมฺภนสพฺภาวโต วุตฺตํ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาปาริปูริยา ปีติ ชายติ.
อสฺสาสปสฺสาสาปิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย ปฏิภาคนิมิตฺเต
อุปฺปชฺชนฺเต ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติ. อุเปกฺขา สณฺาตีติ ตสฺมึ
ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาสมาธิปตฺติยา ปุน สมาธาเน พฺยาปาราภาวโต
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา สณฺาติ นาม. นวหากาเรหีติ เอตฺถ ภาวนารมฺภโต ปภุติ
ปุเร ฉนฺทุปฺปาทา "อสฺสสติปิ ปสฺสสติปี"ติ วุตฺตา ตโย อาการา, ฉนฺทุปฺปาทโต
ปภุติ ปุเร ปาโมชฺชุปฺปาทา ตโย, ปาโมชฺชุปฺปาทโต ปภุติ ตโยติ นว อาการา.
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๒๗๔
กาโยติ จุณฺณวิจุณฺณาปิ อสฺสาสปสฺสาสา สมูหฏฺเน กาโย. ปกติอสฺสาสปกติปสฺสาเส
นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺปิ อสฺสาสปสฺสาสาติ นามํ ลภติ. อุปฏฺานํ
สตีติ ตํ อารมฺมณ อุเปจฺจ ติฏฺตีติ สติ อุปฏฺานํ นาม. อนุปสฺสนา
าณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตกายานุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน นามกายรูปกายานุปสฺสนา
าณนฺติ อตฺโถ. กาโย อุปฏฺานนฺติ โส กาโย อุเปจฺจ ติฏฺติ
เอตฺถ สตีติ อุปฏฺานํ นาม. โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหตีติ อตฺโถ.
ตาย สติยาติ อิทานิ วุตฺตาย สติยา. เตน าเณนาติ อิทาเนว วุตฺเตน
าเณน. ตํ กายํ อนุปสฺสตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ยถาวุตฺตํ กายํ อนุคนฺตฺวา
ฌานสมฺปยุตฺตาเณน วา วิปสฺสนาาเณน วา ปสฺสติ.
     มาติกาย กายาทีนํ ปทานํ อภาเวปิ อิมสฺส จตุกฺกสฺส กายานุปสฺสนาวเสน
วุตฺตตฺตา อิทานิ วตฺตพฺพํ "กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา"ติ วจนํ สนฺธาย
กายปทนิทฺเทโส กโต. กาเย กายานุปสฺสนาติ พหุวิเธ กาเย ตสฺส ตสฺส กายสฺส
อนุปสฺสนา. อถ วา กาเย กายานุปสฺสนา, น อญฺธมฺมานุปสฺสนาติ วุตฺตํ
โหติ. อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเต กาเย น นิจฺจสุขตฺตสุภานุปสฺสนา, อถ โข
อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภโต กายสฺเสว อนุปสฺสนา. อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ
วา อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต ตสฺเสว กายมตฺตสฺส
อนุปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติ. อุปริ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ ตีสุปิ เอเสว
นโย. สติเยว อุปฏฺานํ สติปฏฺานํ, กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตํ สติปฏฺานํ
กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ตสฺส ภาวนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา.
     [๑๖๗] ตํ กายนฺติ อนิทฺทิฏฺเปิ นามรูปกาเย กายสทฺเทน ตสฺสาปิ
สงฺคหิตตฺตา นิทฺทิฏฺ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อนิจฺจานุปสฺสนาทโย หิ นามรูปกาเย
เอว ลพฺภติ, น นิมิตฺตกาเย. อนุปสฺสนา จ ภาวนา จ วุตฺตตฺตา เอว.
ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ อานาปานสฺสติภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
ตสฺสา หิ สติเวปุลฺลตาาณเวปุลฺลตา จ อานิสํโส. ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ
ปชานโตติ ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส วิปสฺสนากาเล จิตฺเตกคฺคตํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิทิตา
เวทนาติ สามญฺโต อุทยทสฺสเนน วิทิตา เวทนา. วิทิตา อุปฏฺหนฺตีติ ขยโต
วยโต สุญฺโต วิทิตา อุปฏฺหนฺติ. วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตีติ สามญฺโต
วยทสฺสเนน วิทิตา วินาสํ คจฺฉนฺติ, ภิชฺชนฺตีติ อตฺโถ. สญฺาวิตกฺเกสุปิ เอเสว
นโย. อิเมสุ ปน ตีสุ วุตฺเตสุ เสสา รูปธมฺมาปิ วุตฺตา โหนฺติ. กสฺมา ปน
อิเม ตโย เอว วุตฺตาติ เจ? ทุปฺปริคฺคหตฺตา. เวทนาสุ ตาว สุขทุกฺขา ปากฏา,
อุเปกฺขา ปน สุขุมา ทุปฺปริคฺคหา, น สุฏฺุ ปากฏา. สาปิ จสฺส ปากฏา
โหติ, สญฺา อาการมตฺตคฺคาหกตฺตา น ยถาสภาวคฺคาหินี. สา จ
สภาวสามญฺลกฺขณคฺคาหเกน วิปสฺสนาาเณน สมฺปยุตฺตา อติวิย อปากฏา. สาปิ
จสฺส ปากฏา โหติ, วิตกฺโก าณปติรูปกตฺตา าณโต วิสุํ กตฺวา ทุปฺปริคฺคโห.
าณปติรูปโก หิ วิตกฺโก. ยถาห:- "ยา จาวุโส วิสฺาข สมฺมาทิฏฺิ โย จ
สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺากฺขนฺเธ สงฺคหิตา"ติ ๑-. โสปิ จสฺส ปากโฏ
โหตีติ เอวํ ทุปฺปริคฺคเหสุ วุตฺเตสุ เสสา วุตฺตาว โหนฺตีติ. อิเมสํ ปน ปทานํ
นิทฺเทเส กถํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว
เวทนุปฺปาทสฺส วิทิตตฺเตเยว วิสฺสชฺชิเต เวทนาย วิทิตตฺตํ วิสฺสชฺชิตํ โหตีติ กถํ
เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหตีติอาทิมาห. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อวิชฺชาสมุทยา
อวิชฺชานิโรธาติอาทโย เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอว. อิมินาว นเยน สญฺาวิตกฺกาปิ
เวทิตพฺพา. วิตกฺกวาเร ปน "ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา"ติ อวตฺวา ผสฺสฏฺาเน
สญฺาสมุทยา สญฺานิโรธาติ วุตฺตํ. ตํ กสฺมา อิติ เจ? สญฺามูลกตฺตา
วิตกฺกสฺส. "สญฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตนฺ"ติ ๒- หิ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๖๒/๔๑๒   ที.ปา. ๑๑/๓๕๙/๒๗๔
     อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทีสุ จ "เวทนํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต"ติอาทินา
นเยน ตสฺมึ ตสฺมึ วาเร โส โสเยว ธมฺโม โยเชตพฺโพ. ยสฺมา ปน
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา เวทนา วิปสฺสนากิจฺจกรเณ อสมตฺถตฺตา วิปสฺสนาย อนุปการิกา,
ตสฺมาเยว จ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ นาคตา. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ปน สญฺาย
กิจฺจเมว อปริพฺยตฺตํ, ตสฺมา สา วิปสฺสนาย เอกนฺตมนุปการิกา เอว. วิตกฺกํ
ปน วินา วิปสฺสนากิจฺจเมว นตฺถิ. วิตกฺกสหายา หิ วิปสฺสนา สกกิจฺจํ
กโรติ. ยถาห:-
              "ปญฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ อารมฺมณํ
         นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ, วิตกฺเก ปน อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา เทนฺเต
         สกฺโกติ. กถํ? ยถา หิ เหรญฺิโก กหาปนํ หตฺเถ เปตฺวา สพฺพ-
         ภาเคสุ โอโลเกตุกาโม สมาโนปิ น จกฺขุตเลเนว ๑- ปริวตฺเตตุํ สกฺโกติ,
         องฺคุลิปพฺเพหิ ปน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกตุํ
         สกฺโกติ, เอวเมว น ปญฺา อตฺตโน ธมฺมตาย อนิจฺจาทิวเสน
         อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน ปน อาหนน-
         ปริยาหนนรเสน วิตกฺเกน อาโกเฏนฺเตน วิย ปริวตฺเตนฺเตน วิย จ
         อาทายาทาย ๒- ทินฺนเมว นิจฺเฉตุํ สกฺโกตี"ติ ๓-
ตสฺมา เวทนาสญฺานํ วิปสฺสนาย อนุปการตฺตา ลกฺขณมตฺตวเสเนว ทสฺเสตุํ
"เวทนาย สญฺายา"ติ ตตฺถ ตตฺถ เอกวจเนน นิทฺเทโส กโต. ยตฺตโก ปน
วิปสฺสนาย เภโท, ตตฺตโก เอว วิตกฺกสฺสาติ ทสฺเสตุํ "วิตกฺกานนฺ"ติ ตตฺถ ตตฺถ
พหุวจเนน นิทฺเทโส กโตติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
     [๑๖๘] ปุน ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ อานาปานสฺสติภาวนาย
สมฺปตฺตึ ภาวนาผลญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ สโมธาเนตีติ อารมฺมณํ เปติ,
@เชิงอรรถ:  ม. จกฺขุทเลเนว   ม. อาทาย   วิสุทฺธิ. ๓/๑๐๔ (สฺยา)
อารมฺมณํ ปติฏฺาเปตีติ วา อตฺโถ. สโมทหนพฺยาปาราภาเวปิ ภาวนาปาริปูริยา
เอว สโมทหติ นาม. โคจรนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ มคฺคกฺขเณ จ
ผลกฺขเณ จ นิพฺพานารมฺมณํ. สมตฺถนฺติ สมเมว อตฺโถ, สมสฺส วา อตฺโถติ
สมตฺโถ. ตํ สมตฺถํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มคฺคํ สโมธาเนตีติ
มคฺคผลกฺขเณเยว โคจรํ นิพฺพานเมว. อยํ ปุคฺคโลติ อานาปานสฺสติภาวนํ อนุยุตฺโต
โยคาวจโรว. อิมสฺมึ อารมฺมเณติ เอตฺถ ปน "กาเย"ติ ปเทน สงฺคหิเต
นามรูปกายสงฺขาเต สงฺขตารมฺมเณ เตเนว กเมน มคฺเค นิพฺพานารมฺมเณ จ. ยํ
ตสฺสาติอาทีหิ อารมฺมณโคจรสทฺทานํ เอกตฺถตา วุตฺตา. ตสฺสาติ ตสฺส
ปุคฺคลสฺส. ปชานาตีติ ปุคฺคโล ปชานนา ปญฺาติ ปุคฺคโล ปญฺาย
ปชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณสฺส อุปฏฺานนฺติ วิปสฺสนากฺขเณ
สงฺขารารมฺมณสฺส, มคฺคผลกฺขเณ นิพฺพานารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สติ. เอตฺถ จ กมฺมตฺเถ
สามิวจนํ ยถา รญฺโ อุปฏฺานนฺติ. อวิกฺเขโปติ สมาธิ. อธิฏฺานนฺติ
ยถาวุตฺตสงฺขารารมฺมณํ นิพฺพานารมฺมณญฺจ. ตํ หิ อธิฏฺาติ เอตฺถ จิตฺตนฺติ
อธิฏฺานํ. โวทานนฺติ าณํ. ตํ หิ โวทายติ วิสุชฺฌติ เตน จิตฺตนฺติ โวทานํ.
ลีนปกฺขิโก สมาธิ อลีนภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ, อุทฺธจฺจปกฺขิกํ าณํ
อนุทฺธตภาวปฺปตฺติยา สมภูตตฺตา สมํ. เตน วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ สมถวิปสฺสนานํ
ยุคนทฺธตา วุตฺตา โหติ. สติ ปน สพฺพตฺถิกตฺตา ตทุภยสมตาย อุปการิกาติ สมํ,
อารมฺมณํ สมตาธิฏฺานตฺตา ๑- สมํ. อนวชฺชฏฺโติ วิปสฺสนาย อนวชฺชสภาโว.
นิเกฺลสฏฺโติ มคฺคสฺส นิกฺกิเลสสภาโว. นิกฺกิเลเสฏฺโติ วา ปาโ. โวทานฏฺโติ
ผลสฺส ปริสุทฺธสภาโว. ปรมฏฺโติ นิพฺพานสฺส สพฺพธมฺมุตฺตมสภาโว. ปฏิวิชฺฌตีติ ตํ
ตํ สภาวํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌติ. เอตฺถ จ "อารมฺมณสฺส อุปฏฺานนฺ"ติอาทีหิ สมฺมา
ปฏิเวโธ ๒- วุตฺโต. เอตฺเถว จ โวทานฏฺปฏิเวธสฺส วุตฺตตฺตา เตน เอกลกฺขณา
อนวชฺชฏฺนิกฺกิเลสฏฺปรมฏฺา ลกฺขณหารวเสน วุตฺตาเยว โหนฺติ. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  สี. สมถาธิฏฺานตฺตา   สี. สมปฏิเวโธ
              "วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม   เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจิ
              วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพ   โส หาโร ลกฺขโณ นามา"ติ ๑-
     อนวชฺชฏฺโ นิกฺกิเลสฏฺโ เจตฺถ อวิกฺเขปสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถ ปโยชนนฺติ
สมตฺโถ, โวทานฏฺโ วิปสฺสนามคฺคโวทานํ สนฺธาย สมเมว อตฺโถติ สมตฺโถ,
ผลโวทานํ สนฺธาย มคฺคโวทานสงฺขาตสฺส สมสฺส อตฺโถติ สมตฺโถ, ปรมฏฺโ
ปน สมเมว อตฺโถติ วา นิพฺพานปโยชนตฺตา สพฺพสฺส สมสฺส อตฺโถติ วา
สมตฺโถ, ตํ วุตฺตปฺปการํ สมญฺจ สมตฺถญฺจ เอกเทสสรูเปกเสสํ กตฺวา สมตฺถญฺจ
ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ. อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคธมฺมา วิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณปิ ลพฺภนฺติ,
มคฺโค จ ติสฺโส จ วิสุทฺธิโย มคฺคผลกฺขเณเยว, วิโมกฺโข จ วิชฺชา จ ขเย
าณญฺจ มคฺคกฺขเณเยว, วิมุตฺติ จ อนุปฺปาเท าณญฺจ ผลกฺขเณเยว, เสสา
วิปสฺสนากฺขเณปีติ. ธมฺมวาเร อิเม ธมฺเม อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนตีติ
นิพฺพานํ เปตฺวา เสสา ยถาโยคํ เวทิตพฺพา. อิทํ ปน เยภุยฺยวเสน ๒- วุตฺตํ.
อวุตฺตตฺถา ปเนตฺถ เหฏฺา วุตฺตา เอว. เอเกกจตุกฺกวเสเนตฺถ นิยฺยาเน ทสฺสิเตปิ
จตุกฺกนฺโตคธสฺส เอเกกสฺสาปิ ภาคสฺส นิยฺยานสฺส อุปนิสฺสยตฺตา เอเกกภาควเสน
นิยฺยานํ ทสฺสิตํ. น หิ เอเกกํ วินา นิยฺยานํ โหตีติ.
                 ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
     [๑๖๙] รสฺสนิทฺเทเส อิตฺตรสงฺขาเตติ ปริตฺตสงฺขาเต กาเล. เสสเมตฺถ
วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๐] สพฺพกายปฏิสํเวทินิทฺเทเส อรูปธมฺเมสุ เวทนาย โอฬาริกตฺตา
สุขคฺคหณตฺถํ ปมํ อิฏฺานิฏฺารมฺมณสํเวทิกา เวทนา วุตฺตา, ตโต ยํ เวเทติ, ตํ
สญฺชานาตีติ เอวํ เวทนาวิสยสฺส อาการคฺคาหิกา สญฺา, ตโต สญฺาวเสน
@เชิงอรรถ:  เนตฺติอฏฺกถาย นิทฺเทสวารวณฺณนาย หารสงฺเขเป ทิสฺสติ   อิ. เยภุยฺเยน วเสน
อภิสงฺขาริกา เจตนา, ตโต "ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สญฺชานาติ, ผุฏฺโ
เจเตตี"ติ ๑- วจนโต ผสฺโส, ตโต สพฺเพสํ สาธารณลกฺขโณ มนสิกาโร, เจตนาทีหิ
สงฺขารกฺขนฺโธ วุตฺโต. เอวํ ตีสุ ขนฺเธสุ วุตฺเตสุ ตํนิสฺสโย วิญฺานกฺขนฺโธ
วุตฺโตว โหติ. นามญฺจาติ วุตฺตปฺปการํ นามญฺจ. นามกาโย จาติ อิทํ ปน นาเมน
นิพฺพานสฺสปิ สงฺคหิตตฺตา โลกุตฺตรานญฺจ อวิปสฺสนูปคตฺตา ตํ อปเนตุํ วุตฺตํ.
"กาโย"ติ หิ วจเนน นิพฺพานํ อปนีตํ โหติ นิพฺพานสฺส ราสิวินิมุตฺตตฺตา. เย
จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขาราติ "สญฺา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา
จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา"ติ ๒- เอวํ วุจฺจมานาปิ จิตฺตสงฺขารา อิธ นามกาเยเนว
สงฺคหิตาติ วุตฺตํ โหติ. มหาภูตาติ มหนฺตปาตุภาวโต มหาภูตสามญฺโต
มหาปริวารโต มหาวิการโต มหนฺตภูตตฺตา จาติ มหาภูตา เต ปน ปวี อาโป
เตโช วาโยติ จตฺตาโร. จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปนฺติ อุปโยคตฺเถ
สามิวจนํ, จตฺตาโร  มหาภูเต อุปาทาย นิสฺสาย อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตรูปนฺติ อตฺโถ.
ตํ ปน จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย รูปํ สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถินฺทฺริยํ
ปุริสินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํ หทยวตฺถุ โอชา กายวิญฺตฺติ วจีวิญฺตฺติ
อากาสธาตุ รูปสฺส ลหุตา มุทุตา กมฺมญฺตา อุปจโย สนฺตติ ชรตา อนิจฺจตาติ
จตุวีสติวิธํ. อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จาติ ปากติโกเยว. อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย
อุปฺปนฺนํ ปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ ตเทว นามํ ลภติ ปวีกสิณาทีนิ วิย. รูปสริกฺขกตฺตา
รูปนฺติ จ นามํ ลภติ "พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทีสุ ๓- วิย. นิมิตฺตญฺจ
อุปนิพนฺธนาติ สติอุปนิพนฺธนาย นิมิตฺตภูตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ผุสนฏฺานํ. เย จ
วุจฺจนฺติ กายสงฺขาราติ "อสฺสาสปสฺสาสา กายิกา เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา
กายสงฺขารา"ติ ๔- เอวํ วุจฺจมานาปิ กายสงฺขารา อิธ รูปกาเยเนว สงฺคหิตาติ
วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  สํ.สฬา. ๑๘/๙๓/๖๔   ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๔/๒๐๒
@ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๐๔/๖๔, ที.ปา. ๑๑/๓๓๘/๒๒๙   ม.มู. ๑๒/๔๖๓/๔๑๓, ขุ.ปฏิ.
@๓๑/๑๗๑/๑๙๗
     เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺตีติ ฌานกฺขเณ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตกายา
วิปสฺสนากฺขเณ อวเสสรูปารูปกายา อารมฺมณโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ, มคฺคกฺขเณ
อสมฺโมหโต ปฏิวิทิตา โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาสวเสน ปฏิลทฺธชฺฌานสฺส โยคิสฺส
อุปฺปนฺนวิปสฺสนามคฺเคปิ สนฺธาย ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสนาติอาทิ วุตฺตํ.
     อาวชฺชโต ปชานโตติอาทีนิ สีลกถายํ วุตฺตตฺถานิ. เต วุตฺตปฺปกาเร กาเย
อนฺโตกริตฺวา "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ วุตฺตํ.
     สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเนาติอาทีสุ "สพฺพกายปฏิสํเวที"ติ
วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสโต อุปฺปนฺนชฺฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ ๑- สํวโรเยว สํวรฏฺเน
สีลวิสุทฺธิ. อวิกฺเขโปเยว อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ. ปญฺาเยว ทสฺสนฏฺเน
ทิฏฺิวิสุทฺธิ. ฌานวิปสฺสนาสุ วิรติอภาเวปิ ปาปาภาวมตฺตเมว สํวโร นามาติ
เวทิตพฺพํ.
     [๑๗๑] ปสฺสมฺภยนฺติอาทีนํ นิทฺเทเส กายิกาติ รูปกาเย ภวา.
กายปฏิพทฺธาติ กายํ ปฏิพทฺธา กายํ นิสฺสิตา, กาเย สติ โหนฺติ. อสติ น
โหนฺติ, ตสฺมาเยว เต กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา. ปสฺสมฺเภนฺโตติ
นิพฺพาเปนฺโต สนฺนิสีทาเปนฺโต. ปสฺสมฺภนวจเนเนว โอฬาริกานํ ปสฺสมฺภนํ สิทฺธํ.
นิโรเธนฺโตติ โอฬาริกานํ อนุปฺปาทเนน นิโรเธนฺโต. วูปสเมนฺโตติ โอฬาริเกเยว
เอกสนฺตติปริณามนเยน สนฺตภาวํ นยนฺโต. สิกฺขตีติ อธิการวเสน อสฺสสิสฺสามีติ
สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ, ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ วา อตฺโถ.
     อิทานิ โอฬาริกปสฺสมฺภนํ ทสฺเสตุํ ยถารูเปหีติอาทิมาห. ตตฺถ
ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิ. อานมนาติ ปจฺฉโต นมนา. วินมนาติ อุภยปสฺสโต นมนา.
สนฺนมนาติ สพฺพโตปิ นมนฺตสฺส สุฏฺุ นมนา. ปณมนาติ ปุรโต นมนา.
@เชิงอรรถ:  อิ. อุปฺปชฺชนฌานวิปสฺสนามคฺเคสุ
อิญฺชนาติ กมฺปนา. ผนฺทนาติ อีสกํ จลนา. ปกมฺปนาติ ภุสํ กมฺปนา.
ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตถารูปํ กายสงฺขารํ
ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส อานมนา ฯเปฯ ปกมฺปนา, ตญฺจ ปสฺสมฺภยนฺติ
จ, สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. กายสงฺขาเรสุ หิ ปสฺสมฺภิเตสุ กายสฺส อานมนาทโย
จ ปสฺสมฺภิตาเยว โหนฺตีติ. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส น อานมนาทิกา
โหติ, ตถารูปํ สนฺตํ สุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ, ยา กายสฺส
น อานมนาทิกา, ตญฺจ ๑- สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยนฺติ จ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ.
สนฺตํ สุขุมนฺติ จ ภาวนปุํสกวจนเมตํ. อิติ กิราติ เอตฺถ อิติ เอวมตฺเถ,
กิร ยทิอตฺเถ. ยทิ เอวํ สุขุมเกปิ อสฺสาสปสฺสาเส ปสฺสมฺภยํ อสฺสสิสฺสามิ
ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ โจทเกน โจทนา อารทฺธา โหติ. อถ วา กิราติ
โจทกวจนตฺตา อสทฺทหนตฺเถ อสหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ ๒- จ ยุชฺชติเยว, เอวํ สุขุมานมฺปิ
ปสฺสมฺภนํ สิกฺขตีติ น สทฺทหามิ น สหามิ อปจฺจกฺขํ เมติ วุตฺตํ โหติ.
     เอวํ สนฺเตติ เอวํ สุขุมานํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต. วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา
น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสวาตสฺส อุปลทฺธิยา. อุปลทฺธีติ วิญฺาณํ.
อสฺสาสปสฺสาสวาตํ อุปลพฺภมานสฺส ตทารมฺมณสฺส ภาวนาวิญฺาณสฺส ปภาวนา
อุปฺปาทนา น โหติ, ตสฺส อารมฺมณสฺส ภาวนา น โหตีติ อตฺโถ.
อสฺสาสปสฺสาสานญฺจ ปภาวนา น โหตีติ ภาวนาย สุขุมกานมฺปิ
อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรธนโต เตสญฺจ อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหตีติ อตฺโถ.
อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหตีติ อสฺสาสปสฺสาสาภาวโตเยว
ตทารมฺมณาย ภาวนาวิญฺาณสมฺปยุตฺตา สติยา จ ปวตฺตนา น โหติ. ตสฺมาเยว
ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ภาวนา น โหติ. น จ นํ
ตนฺติ เอตฺถ จ นนฺติ นิปาตมตฺตํ "ภิกฺขุ จ นนฺ"ติอาทีสุ ๓- วิย. ตํ วุตฺตวิธึ ๔-
@เชิงอรรถ:  สี. ตถารูปํ   สี. อสทฺทหนตฺเถ ปโรกฺขตฺเถ   วิ.มหาวิ. ๑/๒๗๓/๑๙๖   อิ.
@วุตฺตวิธํ
สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา น สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺหนฺติปีติ สมฺพนฺโธ.
โจทนาปกฺขสฺส ปริหารวจเน อิติ กิราติ เอวเมว. เอตฺถ เอวการตฺเถ กิรสทฺโท
ทฏฺพฺโพ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สนฺเต เอว.
     ยถา กถํ วิยาติ ยถา ตํ วุตฺตวิธานํ โหติ, ตถา ตํ กถํ วิยาติ อุปมํ
ปุจฺฉติ. อิทานิปิ เสยฺยถาปีติ ตํ อุปมํ ทสฺเสติ. กํเสติ กํสมยภาชเน. นิมิตฺตนฺติ
เตสํ สทฺทานํ อาการํ. "นิมิตฺตนฺ"ติ จ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ, นิมิตฺตสฺสาติ
อตฺโถ. สทฺทนิมิตฺตญฺจ สทฺทโต อนญฺ. สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺุ อุคฺคหิตตฺตา.
สุคหิตตฺตาติปิ ปาโ, สุฏฺุ คหิตตฺตาติ อตฺโถ. สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺุ
อาวชฺชิตตฺตา. สูปธาริตตฺตาติ สุฏฺุ จิตฺเต ปิตตฺตา.
สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตฺตาปีติ ๑- ตทา สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ นิรุทฺธตฺตา
อนุคฺคหิตสทฺทนิมิตฺตสฺส อนารมฺมณมฺปิ สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตํ อารมฺมณํ
กตฺวา สุขุมตรํ สทฺทนิมิตฺตารมฺมณมฺปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ,
สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาวโตปีติ วา อตฺโถ. อิมินาว นเยน
อปฺปนายมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ปสฺสมฺภยนฺติอาทีสุ "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺตา อสฺสาสปสฺสาสา
กาโยติ วา "ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺ"ติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ วา
โยชนา เวทิตพฺพา. ภาวนาวิสุทฺธิยา กายสงฺขาเร ปสฺสมฺภมาเนปิ โอฬาริกํ
กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภมีติ โยคิโน อาโภเค สติ เตนาทเรน อติวิย ปสฺสมฺภติ.
อนุปฏฺหนฺตมฺปิ สุขุมํ สุอานยํ โหติ.
     อฏฺ อนุปสฺสนาาณานีติ "ทีฆํ รสฺสํ สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ
กายสงฺขารนฺ"ติ วุตฺเตสุ จตูสุ วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส, ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ
อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ. อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโยติ "ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส
เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหตี"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺเตสุ จตูสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๗๐/๑๙๕
วตฺถูสุ อสฺสาสวเสน จตสฺโส ปสฺสาสวเสน จตสฺโสติ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย.
อฏฺ อุปฏฺานานุสฺสติโยติปิ ปาโ จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ ภควตา
อานาปานสฺสติสุตฺตนฺเต ๑- วุตฺตตฺตา ปมจตุกฺกวเสน จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนีติ.
                    ปมจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
     [๑๗๒] ทุติยจตุกฺกสฺส ปีติปฏิสํเวทินิทฺเทเส อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชนฺติ
เอตฺถ ปีตีติ มูลปทํ. ปาโมชฺชนฺติ ตสฺส อตฺถปทํ, ปมุทิตภาโวติ อตฺโถ. ยา
ปีติ ปาโมชฺชนฺติอาทีสุ ยา "ปีตี"ติ จ "ปาโมชฺชนฺ"ติ จ เอวมาทีนิ นามานิ
ลภติ, สา ปีตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ปีตีติ สภาวปทํ. ปมุทิตสฺส ภาโว ๒-
ปาโมชฺชํ. อาโมทนากาโร อาโมทนา. ปโมทนากาโร ปโมทนา. ยถา วา
เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุโณฺหทกสีโตทานํ วา เอกโตกรณํ โมทนาติ วุจฺจติ.
เอวมยมฺปิ ธมฺมานํ เอกโตกรเณน โมทนา, อุปสคฺควเสน ปน ปทํ มณฺเฑตฺวา ๓-
อาโมทนา ปโมทนาติ วุตฺตํ. หาเสตีติ หาโส, ปหาเสตีติ ปหาโส,
หฏฺปหฏฺาการานเมตํ อธิวจนํ. วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํ. อยํ ปน
โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติ. ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีตึ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ. ตสฺมา "วิตฺตี"ติ
วุตฺตา. ตุฏฺิสภาวสณฺิตา หิ ปีติยา เอตํ นามํ. ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ
อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา "อุทคฺโค"ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโค โอทคฺยํ. อตฺตโน
มนตา อตฺตมนตา. อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม
โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา
อตฺตมนตา, สกมนตา สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถ. สา ปน ยสฺมา น อญฺสฺส
กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนโส ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา อตฺตมนตา
จิตฺตสฺสาติ วุตฺตา. เสสเมตฺถ จ อุปริ จ เหฏฺา วุตฺตนเยน โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๑๔๔/๑๒๘   สี. ปมุทิตภาโว   สี. วฑฺเฒตฺวา
     [๑๗๓] สุขปฏิสํเวทินิทฺเทเส เทฺว สุขานีติ สมถวิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
กายิกํ หิ สุขํ วิปสฺสนาย ภูมิ, เจตสิกํ สุขํ สมถสฺส จ วิปสฺสนาย จ ภูมิ.
กายิกนฺติ ปสาทกายํ วินา ๑- อนุปฺปตฺติโต กาเย นิยุตฺตนฺติ กายิกํ. เจตสิกนฺติ
อวิปฺปโยควเสน เจตสิ นิยุตฺตนฺติ เจตสิกํ. ตตฺถ กายิกปเทน เจตสิกํ สุขํ
ปฏิกฺขิปติ, สุขปเทน กายิกํ ทุกฺขํ. ตถา เจตสิกปเทน กายิกํ สุขํ ปฏิกฺขิปติ,
สุขปเทน เจตสิกํ ทุกฺขํ. สาตนฺติ มธุรํ สุมธุรํ. สุขนฺติ สุขเมว, น ทุกฺขํ.
กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺเส ชาตํ. สาตํ สุขํ เวทยิตนฺติ สาตํ เวทยิตํ, น
อสาตํ เวทยิตํ. สุขํ เวทยิตํ, น ทุกฺขํ เวทยิตํ. ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน
วุตฺตานิ. สาตา เวทนา, น อสาตา. สุขา เวทนา. น ทุกฺขาติ อยเมว
ปเนตฺถ อตฺโถ.
     เจตสิกสุขนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยน โยเชตพฺโพ. เต สุขาติ ลิงฺควิปลฺลาโส
กโต, ตานิ สุขานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสเมตฺถ จตุกฺเก เหฏฺา ปมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ทุติยจตุกฺกวเสน เวทิตพฺพานีติ.
                    ทุติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      ---------------------
     [๑๗๖] ตติยจตุกฺกนิทฺเทเส จิตฺตนฺติ มูลปทํ. วิญฺาณนฺติ อตฺถปทํ. ยํ
จิตฺตนฺติอาทิ ปีติยํ วุตฺตนเยน โยเชตพฺโพ. ตตฺถ จิตฺตนฺติอาทีสุ จิตฺตวิจิตฺตตาย
จิตฺตํ. อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโน. มานสนฺติ มโนเยว. "อนฺตลิกฺขจโร
ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส"ติ ๒- หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ๓- มานโสติ วุตฺโต.
@เชิงอรรถ:  สี. ปสาทกายํ, ตํ วินา   วิ.มหา. ๔/๓๓/๒๘, สํ.ส. ๑๕/๑๕๑/๑๓๕   ม.
@มนสมฺปยุตฺตกธมฺโม
              "กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ   สาวโก สาสเน รโต
              อปฺปตฺตมานโส เสโข  กาลํ กยิรา ชเน สุตาติ ๑-
เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ. พฺยญฺชนวเสน เหตํ
ปทํ วฑฺฒิตํ.
     หทยนฺติ จิตฺตํ. "จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี"ติ ๒-
เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. "ทหยา หทยํ มญฺเ อญฺาย คจฺฉตี"ติ ๓- เอตฺถ
จิตฺตํ. "วกฺกํ หทยนฺ"ติ เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน
"ทหยนฺ"ติ ๔- วุตฺตํ. ตเทว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ. ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห
"ปภสฺสรมิทํ ภิกฺขเว จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ
อุปกฺกิลิฏฺนฺ"ติ ๕-. ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา
วิย, โคธาวริโต ๖- นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ "ปณฺฑรนฺ"เตฺวว วุตฺตํ. ยสฺมา
ปน อารมฺมณวิชานนลกฺขณํ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสน กิเลโส น โหติ, สภาวโต
ปริสุทฺธเมว โหติ, อุปกฺกิเลสโยเค ปน สติ อุปกฺกิลิฏฺ นาม โหติ,
ตสฺมาปิ "ปณฺฑรนฺ"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
     มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ.
เตเนตํ ทีเปติ "น ยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ
โข มโน เอว อายตนํ มนายตนนฺ"ติ. อายตนฏฺโ เหฏฺา วุตฺโตเยว. มนเต
อิติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อฏฺกถาจริยา ปนาหุ:- นาฬิยา มินมาโน
วิย มหาตุลาย ธารยมาโน วิย จ อารมฺมณํ ชานาตีติ มโน, ตเทว
มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ ๗- อินฺทฺริยํ, มโนว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ.
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๑๕๙/๑๕๖   สํ.ส. ๑๕/๒๓๘/๒๔๙, ขุ.สุ. ๒๕/๓๖๙
@ ม.มู. ๑๒/๖๓/๔๑   ที.มหา. ๑๐/๓๗๗/๒๕๑, ม.มู. ๑๒/๑๑๐/๗๙
@ องฺ.เอกก. ๒๐/๕๑/๙   สี. โคทาวริโต   สี. กโรตีติ
     วิชานาตีติ วิญฺาณํ. วิญฺาณเมว ขนฺโธ วิญฺาณกฺขนฺโธ. รุฬฺหิโต
ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺาณํ. ตสฺมา
ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว
วิญฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺาณํ รุฬฺหิโต "วิญฺาณกฺขนฺโธ"ติ
วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ราสฏฺโเยว ขนฺธฏฺโ น โหติ, โกฏฺาสฏฺโปิ ขนฺธฏฺโเยว, ตสฺมา
โกฏฺาสฏฺเน วิญฺาณโกฏฺาโสติปิ อตฺโถ. ตชฺชา มโนวิญฺาณธาตูติ เตสํ
ผสฺสาทีนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺาณธาตุ. อิมสฺมึ หิ ปเท เอกเมว
จิตฺตํ มินนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิญฺาณํ, สภาวฏฺเน, นิสฺสตฺตฏฺเน วา
ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ.
     [๑๗๗] อภิปฺปโมโทติ อธิกา ตุฏฺิ.
     [๑๗๘] สมาธินิทฺเทเส อจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺตีติ ิติ. ปรโต ปททฺวยํ
อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. อปิจ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺตีติ
สณฺิติ. อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺตีติ อวฏฺิติ. กุสลปกฺขสฺมึ หิ
จตฺตาโร ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺาติ. เตเนว
สทฺธา "โอกปฺปนา"ติ วุตฺตา, สติ "อปิลาปนตา"ติ, สมาธิ "อวฏฺิตี"ติ, ปญฺา
"ปริโยคาหนา"ติ. อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา
ทิฏฺิ อวิชฺชาติ. เตเนว เต "โอฆา"ติ วุตฺตา. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส
วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโร, อวิสาหรณนฺติ อตฺโถ. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว
คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นาม, อยํ ปน ตถา ๑- น โหตีติ
อวิกฺเขโป. อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ
หรียติ, อยํ ปน อวิสาหฏสฺส มานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตา.
@เชิงอรรถ:  ตถาวิโธ (อภิ.อ. ๑/๑๙๕)
     สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติ. ตตฺถ
อฏฺสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ
จิตฺตวิปฺผนฺทนํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส "จิตฺตสมโถ"ติ วุจฺจติ.
สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ อธิกรณสมโถ นาม. ตํ หิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ
สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส "อธิกรณสมโถ"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา
นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ สพฺพสงฺขารสมโถติ วุจฺจติ.
อิมสฺมึ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโต. สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺ กาเรตีติ
สมาธินฺทฺริยํ. อุทฺธจฺเจ ๑- น กมฺปตีติ สมาธิพลํ. สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ
นิยฺยานิกสมาธิ กุสลสมาธิ.
     [๑๗๙] ราคโต วิโมจยํ จิตฺตนฺติอาทีหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ วิโมจนํ วุตฺตํ.
ถินคฺคหเณเนว เจตฺถ มิทฺธคฺคหณํ, อุทฺธจฺจคฺคหเณเนว จ กุกฺกุจฺจคฺคหณํ กตํ
โหตีติ อญฺเสุ ปาเสุ สหจาริตฺตา กิเลสวตฺถุโต วิโมจนวจเนเนว ปมชฺฌานาทีหิ
นีวรณาทิโต วิโมจนํ, อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ๒- นิจฺจสญฺาทิโต จ วิโมจนํ วุตฺตเมว
โหตีติ. กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ เอตฺถ เปยฺยาเล จ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ
นิจฺจสญฺาทีนํ ปหานํ วุตฺตเมว. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ตติยจตุกฺกวเสน
เวทิตพฺพานีติ.
                    ตติยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     ---------------------
     [๑๘๐] จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทเส "อนิทฺทิฏฺเ นปุํสกนฺ"ติ วจนโต อสุกนฺติ
อนิทฺทิฏฺตฺตา "อนิจฺจนฺติ กึ อนิจฺจนฺ"ติ นปุํสกวจเนน ปุจฺฉา กตา.
อุปฺปาทวยฏฺเนาติ อุปฺปาทวยสงฺขาเตน อตฺเถน, อุปฺปาทวยสภาเวนาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ
@เชิงอรรถ:  สี. อุทฺธจฺเจน   อิ. อนิจฺจานุปสฺสนาย
ปญฺจกฺขนฺธา สภาวลกฺขณํ, ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุปฺปาทวยา วิการลกฺขณํ. เอเตน
หุตฺวา อภาเวน อนิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. เตเนว จ อฏฺกถายํ "สงฺขตลกฺขณวเสน
อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยญฺถตฺตนฺ"ติ จ วตฺวาปิ "หุตฺวา อภาโว วา"ติ
วุตฺตํ. เอเตน หุตฺวา อภาวากาโร อนิจฺจลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติ. "ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ
อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปญฺาส ลกฺขณานี"ติ เปยฺยาลํ กตฺวา วุตฺตํ.
ธมฺมาติ รูปกฺขนฺธาทโย ๑- ยถาวุตฺตธมฺมา.
     วิราคานุปสฺสีนิทฺเทเส รูเป อาทีนวํ ทิสฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย
ปรโต วุตฺเตหิ อนิจฺจฏฺาทีหิ รูปกฺขนฺเธ อาทีนวํ ทิสฺวา. รูปวิราเคติ นิพฺพาเน.
นิพฺพานํ หิ อาคมฺม รูปํ วิรชฺชติ อปุนรุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปชฺชเนน นิรุชฺฌติ,
ตสฺมา นิพฺพานํ "รูปวิราโค"ติ วุจฺจติ. ฉนฺทชาโต โหตีติ อนุสฺสววเสน
อุปฺปนฺนธมฺมจฺฉนฺโท โหติ. สทฺธาธิมุตฺโตติ ตสฺมึเยว นิพฺพาเน สทฺธาย จ อธิมุตฺโต
นิจฺฉิโต. จิตฺตญฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตนฺติ อสฺส โยคิสฺส จิตฺตํ ขยวิราคสงฺขาเต
รูปภงฺเค อารมฺมณวเสน, อจฺจนฺตวิราคสงฺขาเต รูปวิราเค นิพฺพาเน อนุสฺสววเสน
สุฏฺุ อธิฏฺิตํ สุฏฺุ ปติฏฺิตํ โหตีติ สมฺพนฺธโต เวทิตพฺพํ. รูเป
วิราคานุปสฺสีติ รูปสฺส ขยวิราโค รูเป วิราโคติ ปกติภุมฺมวจเนน
วุตฺโต. รูปสฺส อจฺจนฺตวิราโค รูเป วิราโคติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจเนน
วุตฺโต. ตํ ทุวิธมฺปิ วิราคํ อารมฺมณโต อชฺฌาสยโต จ อนุปสฺสนสีโล
"รูเป วิราคานุปสฺสี"ติ วุตฺโต. เอส นโย เวทนาทีสุ. นิโรธานุปสฺสีปทนิทฺเทเสปิ
เอเสว นโย.
     [๑๘๑] กติหากาเรหีติอาทิ ปเนตฺถ วิเสโส:- ตตฺถ อวิชฺชาทีนํ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานํ อาทีนวนิโรธทสฺสเนเนว รูปาทีนมฺปิ อาทีนวนิโรธา ทสฺสิตา
โหนฺติ เตสมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานติวตฺตนโต. อิมินา เอว จ วิเสสวจเนน
วิราคานุปสฺสนโต นิโรธานุปสฺสนาย วิสิฏฺภาโว วุตฺโต โหติ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  สี. สญฺากฺขนฺธาทโย
อนิจฺจฏฺเนาติ ขยฏฺเน, หุตฺวา อภาวฏฺเน วา. ทุกฺขฏฺเนาติ ภยฏฺเน,
ปฏิปีฬนฏฺเน วา. อนตฺตฏฺเนาติ อสารกฏฺเน, อวสวตฺตนฏฺเน วา.
สนฺตาปฏฺเนาติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเน. วิปริณามฏฺเนาติ ชราภงฺควเสน ทฺวิธา
ปริณามนฏฺเน. นิทานนิโรเธนาติ มูลปจฺจยาภาเวน. นิรุชฺฌตีติ น ภวติ.
สมุทยนิโรเธนาติ อาสนฺนปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโย หิ พฺยาธิสฺส อสปฺปายโภชนํ วิย
นิทานนฺติ วุตฺโต, อาสนฺนปจฺจโย พฺยาธิสฺส วาตปิตฺตเสมฺหา วิย สมุทโยติ วุตฺโต.
นิทานํ หิ นิจฺฉเยน ททาติ ผลมิติ นิทานํ, สมุทโย ปน สุฏฺุ อุเทติ เอตสฺมา
ผลมิติ สมุทโย. ชาตินิโรเธนาติ มูลปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ปภวนิโรเธนาติ ๑-
อาสนฺนปจฺจยสฺส อุปฺปตฺติอภาเวน. ชาติเยว หิ ปภวติ เอตสฺมา ทุกฺขนฺติ ปภโวติ
วตฺตุํ ยุชฺชติ. เหตุนิโรเธนาติ ชนกปจฺจยาภาเวน. ปจฺจยนิโรเธนาติ
อุปตฺถมฺภกปจฺจยาภาเวน. มูลปจฺจโยปิ หิ อาสนฺนปจฺจโย จ ชนกปจฺจโย จ
อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จ โหติเยว. เอเตหิ ติกฺขวิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺคนิโรโธ,
มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทนิโรโธ วุตฺโต โหติ. าณุปฺปาเทนาติ
ติกฺขวิปสฺสนาาณสฺส วา มคฺคาณสฺส วา อุปฺปาเทน. นิโรธุปฏฺาเนนาติ
วิปสฺสนากฺขเณ ปจฺจกฺขโต ขยนิโรธสฺส อนุสฺสววเสน นิโรธสงฺขาตสฺส
นิพฺพานสฺส อุปฏฺาเนน, มคฺคกฺขเณ ปจฺจกฺขโต จ นิพฺพานสฺส อุปฏฺาเนน.
เอเตหิ วิสยวิสยินิยโมว กโต โหติ, ตทงฺคสมุจฺเฉทนิโรโธ
จ วุตฺโต โหติ.
     [๑๘๒] ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีปทนิทฺเทเส รูปํ ปริจฺจชตีติ อาทีนวทสฺสเนน
นิรเปกฺขตาย รูปกฺขนฺธํ ปริจฺจชติ. ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโคติ ปริจฺจาคฏฺเน
ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปริจฺจาคฏฺโ วุตฺโต, ตสฺมา
กิเลสานํ ปชหนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วุฏฺานคามินี วิปสฺสนา กิเลเส ตทงฺควเสน
ปริจฺจชติ, มคฺโค สมุจฺเฉทวเสน. รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ
@เชิงอรรถ:  โป. ภวนิโรเธน
วุฏฺานคามินี ตํนินฺนตาย ปกฺขนฺทติ, มคฺโค อารมฺมณกรเณน.
ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโคติ ปกฺขนฺทนฏฺเน ปฏินิสฺสคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน
ปฏินิสฺสคฺคปทสฺส ปกฺขนฺทนฏฺโ วุตฺโต, ตสฺมา จิตฺตสฺส นิพฺพาเน
วิสฺสชฺชนนฺติ อตฺโถ. จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จตุตฺถจตุกฺกวเสน
เวทิตพฺพานิ. อิมสฺมึ จตุกฺเก ชรามรเณ วตฺตพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. สติปฏฺาเนสุ จ "กาเย กายานุปสฺสนา, จิตฺเต
จิตฺตานุปสฺสนา"ติ กายจิตฺตานํ เอกตฺตโวหารวเสน เอกวจนนิทฺเทโส กโต. "เวทนาสุ
เวทนานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา"ติ เวทนาธมฺมานํ นานตฺตโวหารวเสน
พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพ.
                    จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                  นิฏฺิตา จ สโตการิาณนิทฺเทสวณฺณนา.
                      ---------------------
                     ๖. าณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๓] อิทานิ ฉหิ ราสีหิ อุทฺทิฏฺาเณสุ จตุวีสติสมาธิาณนิทฺเทเส ตาว
กายานุปสฺสนาทีนํ ติณฺณํ จตุกฺกานํ วเสน ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน
เอโก, ปสฺสาสวเสน เอโกติ เทฺว เทฺว สมาธีติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ จตุวีสติ
ธโย โหนฺติ. าณกฺขเณ เตหิ สมฺปยุตฺตานิ จตุวีสติสมาธิวเสน าณานิ.
     ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาาณนิทฺเทเส ทีฆํ อสฺสาสาติ "ทีฆนฺ"ติ วุตฺตอสฺสาสโต.
กึ วุตฺตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสเหตุ ฌานํ ปฏิลภิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน
วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนาติ วุตฺตํ โหติ. เอส นโย
อุตฺตรตฺราปิ. ๑- เตสํเยว ทฺวาทสนฺนํ วตฺถูนํ เอเกกสฺมึ
อสฺสาสวเสน ติสฺโส, ปสฺสาสวเสน ติสฺโสติ
@เชิงอรรถ:  ม. อุตฺตรตฺถาปิ
ฉ ฉ อนุปสฺสนาติ ทฺวาทสสุ วตฺถูสุ ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา โหนฺติ. ตา เอว
ทฺวาสตฺตติ อนุปสฺสนา ทฺวาสตฺตติวิปสฺสนาวเสน าณานิ.
     นิพฺพิทาาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ ๑- อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา
อสฺสสนฺโต, อนิจฺจานุปสฺสี หุตฺวา วตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. "อสฺสาสนฺ"ติ จ อิทํ วจนํ
เหตุอตฺเถ ทฏฺพฺพํ. ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ นิพฺพิทาาณนฺติ กลาปสมฺมสนโต
ปฏฺาย ยาว ภงฺคานุปสฺสนา ปวตฺตวิปสฺสนาาเณน สงฺขารานํ ยถาสภาวํ
ชานาติ, จกฺขุนา ทิฏฺมิว จ เตเนว าณจกฺขุนา ปสฺสติ. ตสฺมา นิพฺพิทาาณํ
นามาติ อตฺโถ, สงฺขาเรสุ นิพฺพิทาาณํ ๒- นามาติ วุตฺตํ โหติ. อุปริ
ภยตุปฏฺานาทีนํ มุญฺจิตุกมฺยตาทีนญฺจ าณานํ วิสุํ อาคตตฺตา อิธ ยถาวุตฺตาเนว
วิปสฺสนาาณานิ นิพฺพิทาาณานีติ เวทิตพฺพานิ.
     นิพฺพิทานุโลมาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ อนิจฺจานุปสฺสิโน
อสฺสสนฺตสฺส. สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ภยตุปฏฺาเน ปญฺาติ วจเนเนว
ภยตุปฏฺานอาทีนวานุปสฺสนานิพฺพิทานุปสฺสนาาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ
เอกลกฺขณตฺตา. อิมานิ ตีณิ าณานิ อนนฺตรา วุตฺตานํ นิพฺพิทาาณานํ
อนุกูลภาเวน อนุโลมโต นิพฺพิทานุโลมาณานีติ วุตฺตานิ.
     นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณนิทฺเทเส อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสนฺติ
อนนฺตรสทิสเมว. ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปญฺาติ วจเนเนว
มุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขาาณานิ วุตฺตานิ โหนฺติ ติณฺณํ
เอกลกฺขณตฺตา. "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา"ติ วจเนเนว อนุโลมาณมคฺคาณานิปิ คหิตานิ
โหนฺติ. สงฺขารุเปกฺขาาณอนุโลมาณานิปิ หิ นิพฺพิทาย สิขาปฺปตฺตตฺตา
นิพฺพิทาชนนพฺยาปารปฺปหาเนน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ นาม โหนฺติ.
มคฺคาณํ ปน นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปชฺชนโต นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อสฺสสนฺติ เอวมุปริปิ   ฉ.ม. นิพฺพินฺทาณํ
นาม โหตีติ อติวิย ยุชฺชตีติ. นิพฺพิทานุโลมาเณสุ วิย อาทิภูตํ
มุญฺจิตุกมฺยตาาณํ อคฺคเหตฺวา "ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา"ติ อนฺเต าณทฺวยคฺคหณํ
มคฺคาณสงฺคหณตฺถํ. มุญฺจิตุกมฺยตาติ หิ วุตฺเต อนุโลมาณํ สงฺคยฺหติ, น
มคฺคาณํ. มคฺคาณํ หิ มุญฺจิตุกมฺยตา นาม น โหติ. กิจฺจสิทฺธิยํ สนฺติฏฺนโต ปน
สนฺติฏฺนา นาม โหติ. อฏฺกถายมฺปิ จ "ผุสนาติ อปฺปนา"ติ วุตฺตํ. อิทญฺจ
มคฺคาณํ นิพฺพาเน อปฺปนาติ กตฺวา สนฺติฏฺนา นาม โหตีติ "สนฺติฏฺนา"ติ
วจเนน มคฺคาณมฺปิ สงฺคยฺหติ. นิพฺพิทานุโลมาณานิปิ อตฺถโต นิพฺพิทาาณาเนว ๑-
โหนฺตีติ ตานิปิ นิพฺพิทาาเณหิ สงฺคเหตฺวา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานีติ
นิพฺพิทาคหณเมว กตํ, น นิพฺพิทานุโลมมคฺคหณํ. ตีสุปิ เจเตสุ าณฏฺกนิทฺเทเสสุ
จตุตฺถสฺส ธมฺมานุปสฺสนาจตุกฺกสฺส วเสน วุตฺตานํ จตุนฺนํ วตฺถูนํ
เอเกกสฺมึ อสฺสาสวเสน เอกํ, ปสฺสาสวเสน เอกนฺติ เทฺว เทฺว าณานีติ จตูสุ
วตฺถูสุ อฏฺาณานิ โหนฺติ.
     วิมุตฺติสุขาณนิทฺเทเส ปหีนตฺตาติ ปหานํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส ปหานสฺส
สมุจฺเฉทปฺปหานตฺตํ ทสฺเสนฺโต สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อาห. วิมุตฺติสุเข าณนฺติ
ผลวิมุตฺติสุขสมฺปยุตฺตาณญฺจ ผลวิมุตฺติสุขารมฺมณปจฺจเวกฺขณาณญฺจ.
อนุสฺสยวตฺถุสฺส กิเลสสฺส ปหาเนน ปริยุฏฺานทุจฺจริตวตฺถุปฺปหานํ โหตีติ
ทสฺสนตฺถํ ปุน อนุสยานํ ปหานํ วุตฺตํ. เอกวีสติผลาณํ สนฺธาย ปหีนกิเลสคณนายปิ ๒-
าณคณนา กตา โหติ, ปจฺจเวกฺขณาณญฺจ สนฺธาย ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณคณนาย
ผลปจฺจเวกฺขณาณคณนา กตา โหตีติ.
                   าณราสิฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย
                    อานาปานสฺสติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ:  สี. นิพฺพิทาาเณเนว   อิ. ปหานกิเลสคณนายปิ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๘๐-๑๔๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=1781&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=1781&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=362              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=4070              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=4888              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=4888              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]