อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                           ๔. อินฺทฺริยกถา
                      ๑. ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๔] อิทานิ อานาปานสฺสติกถานนฺตรํ กถิตาย อินฺทฺริยกถาย
อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ อินฺทฺริยกถา อานาปานสฺสติภาวนาย
อุปการกานํ อินฺทฺริยานํ อภาเว อานาปานสฺสติภาวนาย อภาวโต ตทุปการกานํ
อินฺทฺริยานํ วิโสธนาทิวิธิทสฺสนตฺถํ อานาปานสฺสติกถานนฺตรํ กถิตาติ ตญฺจ
กเถตพฺพํ อินฺทฺริยกถํ อตฺตนา ภควโต สมฺมุขา สุตํ วิญฺาตาธิปฺปายสุตฺตนฺติกเทสนํ
ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ตทตฺถปฺปกาสนวเสน กเถตุกาโม ปมํ ตาว เอวํ เม
สุตฺตนฺติอาทิมาห.
     ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํ. เมติอาทีนิ นามปทานิ. วิหรตีติ เอตฺถ วิอิติ
อุปสคฺคปทํ, หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
     อตฺถโต ปน อุปมูปเทสครหปสํสนาการวจนคฺคหเณสุ เอวํสทฺโท ทิสฺสติ
นิทสฺสนตฺเถ จ อวธารณตฺเถ จ. อิธ ปน เอวํสทฺโท อาการตฺเถ
นิทสฺสนตฺเถ จ วิญฺุชเนน ปวุตฺโต, ๑- ตเถว อวธารณตฺเถ จ.
     ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:-
นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ
ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต
โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ
วิญฺาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ
เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺตฺโต
     นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต
"เอวํ เม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติ.
     อวธารณตฺเถน เถโร สาริปุตฺโต "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ
มหาปญฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ, ๑-  "นาหํ ภิกฺขเว อญฺ เอกปุคฺคลมฺปิ
สมนุปสฺสามิ, โย เอวํ ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว
อนุปฺปวตฺเตติ. ยถยิทํ ภิกฺขเว สาริปุตฺโต. สาริปุตฺโต ภิกฺขเว ตถาคเตน อนุตฺตรํ
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี"ติ เอวมาทินา ๒- นเยน ภควตา
ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามตํ ชเนติ
"เอวํ เม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ,
เอวเมว, น อญฺถา ทฏฺพฺพนฺ"ติ.
     เมสทฺโท กรณสมฺปทานสามิอตฺเถสุ ทิสฺสติ. อิธ ปน "มยา สุตํ, มม
สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.
     สุตนฺติ อยํ สทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิสฺสุตคมนกิลินฺนอุปจิตอนุโยค-
โสตวิญฺเยฺเยสุ ทิสฺสติ วิญฺาเตปิ จ โสตทฺวารานุสาเรน. อิธ ปนสฺส
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ
อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ
สติ "เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ ยุชฺชติ.
     อปิจ "เอวํ เม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสวนํ
วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส
ทสพลธรสฺส อาสภฏฺานฏฺายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส
ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมปทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺเถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๙/๒๓  ๒ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๗/๒๓
วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา"ติ อิมสฺมึ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ
อุปฺปาเทตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "วินาสยติ อสฺสทฺธํ       สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
             เอวํ เม สุตมิจฺเจวํ      วทํ โคตมสาวโก"ติ.
     เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ สมยนฺติ
อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ สมยสทฺโท:-
             สมวาเย ขเณ กาเล     สมูเห เหตุทิฏฺิสุ
             ปฏิลาเภ ปหาเน จ      ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสทฺธมาสรตฺตินฺทิวปุพฺพณฺหมชฺฌนฺติก-
สายนฺหปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ ๑- กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ สมยนฺติ
ทีเปติ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ สํวจฺฉเร
อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ. สพฺพํ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ
สุววตฺถาปิตํ ปญฺาย. ยสฺมา ปน "เอวํ เม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส
อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน
ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ จ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา
เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
     เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย
ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย
เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติเอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....มชฺฌนฺหิก...
อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ
ทีเปติ. โย จายํ าณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ
ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ ธมฺมิกถาสมโย,
เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺตรํ สมยํ สนฺธาย
"เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
     ยสฺมา ปน "เอกํ สมยนฺ"ติ อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ สมยํ ภควา
อิมํ อญฺ สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ, ตสฺมา
ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ.
     เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา    ภุมฺเมน กรเณน จ
             อญฺตฺถ สมโย วุตฺโต     อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
     โปราณา ปน วณฺณยนฺติ:- "ตสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ วา
"ตํ สมยนฺ"ติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมวตฺโถติ. ตสฺมา "เอกํ
สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     ภควาติ ครุ. ครุํ หิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺตาย
สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา "ภควา"ติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ วุตฺตํ:-
             "ภควาติ วจนํ เสฏฺ     ภควาติ วจนมุตฺตมํ
             ครุ คารวยุตฺโต โส      ภควา เตน วุจฺจตี"ติ.
     อปิจ:-
             "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต  ภเคหิ จ วิภตฺตวา
             ภตฺตวา วนฺตคมโน       ภเวสุ ภควา ตโต"ติ
อิมิสฺสาปิ คาถาย วเสน อสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ
วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส ๑- วุตฺโตเยว.
     เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวนฺติ วจเนน เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ, เม
สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ, เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ, ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ.
     สาวตฺถิยนฺติ เอตฺถ จ สวตฺถสฺส อิสิโน นิวาสฏฺานภูตา นครี สาวตฺถี,
ยถา กากนฺที มากนฺทีติ เอวํ ตาว อกฺขรจินฺตกา. อฏฺกถาจริยา ปน
ภณนฺติ:- ยํ กิญฺจิ สมนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ สพฺพเมตฺถ อตฺถีติ สาวตฺถี,
สตฺถสมาโยเค จ กึ ภณฺฑมตฺถีติ ปุจฺฉิเต สพฺพมตฺถีติปิ วจนมุปาทาย สาวตฺถี.
             "สพฺพทา สพฺพูปกรณํ      สาวตฺถิยํ สโมหิตํ
             ตสฺมา สพฺพมุปาทาย      สาวตฺถีติ ปวุจฺจตี"ติ.
ตสฺสํ สาวตฺถิยํ. สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ. วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺม-
อริยวิหาเรสุ อญฺตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ, อิธ ปน านคมนาสนสยนปฺปเภเทสุ
อิริยาปเถสุ อญฺตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ. เตน ิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ
สยาโนปิ ภควา "วิหรติ"จฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ ภควา เอกํ อิริยาปถปโยคํ
อญฺเน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตมตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ ตสฺมา
"วิหรตี"ติ วุจฺจติ.
     เชตวเนติ เอตฺถ อตฺตโน ปจฺจตฺถิกชนํ ชินาตีติ เชโต, รญฺโ วา อตฺตโน
ปจฺจตฺถิกชเน ชิเต ชาโตติ ชาโต, มงฺคลกมฺยตาย วา ตสฺส เอวํ นามเมว กตนฺติ
เชโต, วนยตีติ วนํ, อตฺตสมฺปทาย สตฺตานํ ภตฺตึ ๒- กาเรติ, อตฺตนิ สิเนหํ
อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. วนุเต อิติ วา วนํ,
นานาวิธกุสุมคนฺธสมฺโมทมตฺตโกกิลาทิวิหงฺคาภิรุเตหิ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๒-๒๗๒  ๒ ม. รตึ  ๓ สี....วิหงฺคมวิรุเตหิ
มนฺทมารุตจลิตรุกฺขสาขาวิฏปปลฺลวปลาเสหิ "เอตฺถ มํ ปริภุญฺชถา"ติ ปาณิโน
ยาจติ วิยาติ อตฺโถ. เชตสฺส วนํ เชตวนํ. ตญฺหิ เชเตน ราชกุมาเรน โรปิตํ
สํวฑฺฒิตํ ปริปาลิตํ, โส จ ตสฺส สามี อโหสิ, ตสฺมา เชตวนนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ
เชตวเน. วนญฺจ นาม โรปิมํ สยํ ชาตนฺติ ทุวิธํ. อิทญฺจ เวฬุวนาทีนิ จ
โรปิมานิ, อนฺธวนมหาวนาทีนิ สยํ ชาตานิ.
     อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ สุทตฺโต นาม โส คหปติ มาตาปิตูหิ กตนามวเสน.
สพฺพกามสมิทฺธตาย ปน วิคตมจฺเฉรตาย กรุณาทิคุณสมงฺคิตาย จ นิจฺจกาลํ
อนาถานํ ปิณฺฑมทาสิ. เตน อนาถปิณฺฑิโกติ สงฺขํ คโต. อารมนฺติ เอตฺถ
ปาณิโน, วิเสเสน วา ปพฺพชิตาติ อาราโม, ตสฺส ปุปฺผผลาทิโสภาย
นาติทูรนจฺจาสนฺนตาทิปญฺจวิธเสนาสนงฺคสมฺปตฺติยา จ ตโต ตโต อาคมฺม รมนฺติ
อภิรมนฺติ, อนุกฺกณฺิตา หุตฺวา นิวสนฺตีติ อตฺโถ. วุตฺตปฺปการาย วา สมฺปตฺติยา
ตตฺถ ตตฺถ คเตปิ อตฺตโน อพฺภนฺตรํ อาเนตฺวา รมาเปตีติ อาราโม. โส หิ
อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา เชตสฺส ราชกุมารสฺส หตฺถโต อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ
โกฏิสนฺถเรน กีณิตฺวา อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ เสนาสนานิ การาเปตฺวา
อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ วิหารมหํ ๑- นิฏฺาเปตฺวา เอวํ จตุปญฺาสหิรญฺโกฏิ-
ปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิยฺยาทิโต, ตสฺมา "อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราโม"ติ วุจฺจติ. ตสฺมึ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม.
     เอตฺถ จ "เชตวเน"ติ วจนํ ปุริมสามิปริกิตฺตนํ, "อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม"ติ
ปจฺฉิมสามิปริกิตฺตนํ. กิเมเตสํ ปริกิตฺตเน ปโยชนนฺติ? ปุญฺกามานํ
ทิฏฺานุคติอาปชฺชนํ. ตตฺถ หิ ทฺวารโกฏฺกปาสาทมาปเน ภูมิวิกฺกยลทฺธา อฏฺารส
หิรญฺโกฏิโย อเนกโกฏิอคฺฆนกา รุกฺขา จ เชตสฺส ปริจฺจาโค, จตุปญฺาส หิรญฺโกฏิโย
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วิหารมคฺคํ
อนาถปิณฺฑิกสฺส. อิติ เตสํ ปริกิตฺตเนน เอวํ ปุญฺกามา ปุญฺานิ กโรนฺตีติ
ทสฺเสนฺโต อายสฺมา สาริปุตฺโต อญฺเปิ ปุญฺกาเม เตสํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชเน
นิโยเชติ.
     ตตฺถ สิยา:- ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, "เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราเม"ติ น วตฺตพฺพํ. อถ ตตฺถ วิหรติ, "สาวตฺถิยนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ.
น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ,
นนุ อโวจุมฺห "สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺ"ติ. ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป
โคยูถานิ จรนฺตานิ "คงฺคาย จรนฺติ, ยมุนาย จรนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ ยทิทํ
สาวตฺถิยา สมีเป เชตวนํ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม, ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ
"สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม"ติ. โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส
สาวตฺถิวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสฏฺานนิทสฺสนตฺถํ เสสวจนํ.
     ตตฺถ สาวตฺถิกิตฺตเนน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต คหฏฺานุคฺคหกรณํ
ทสฺเสติ, เชตวนาทิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ. ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต
อตฺตกิลมถนานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยคํ
วิวชฺชนูปายํ. อถ วา ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ.
ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺาย อปคมนํ. ปุริเมน สตฺตานํ
หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตํ, ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรเณ นิรุปเลปตํ.
ปุริเมน ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตํ ผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ. ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน
เทวานํ. ปุริเมน โลเก ชาตสฺส โลเก สํวทฺธภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเกน
อนุปลิตฺตตํ. ปุริเมน "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว โลเก อุปฺปชฺชมาโน
อุปฺปชฺชติ พหุชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย
เทวมนุสฺสานํ. กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ ๑- วจนโต ยทตฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๑
ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปริทีปนํ ๑-, ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน,
ตทนุรูปวิหารปริทีปนํ. ภควา หิ ปมํ ลุมฺพินิวเน, ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ
โลกิยโลกุตฺตรสฺส อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว
วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา นเยเนตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา.
     ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํ. ตํ หิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย, ยสฺมึ
จ เชตวเน วิหรติ, ตตฺร เชตวเนติ ทีเปติ. ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล ทีเปติ.
น หิ ภควา อยุตฺเต เทเส กาเล วา ธมฺมํ เทเสติ. "อกาโล โข ตาว
พาหิยา"ติอาทิ ๒- เจตฺถ สาธกํ. โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ อาทิกาลตฺเถ
วา นิปาโต. ภควาติ โลกครุทีปนํ. ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํ. อปิเจตฺถ
"ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขู"ติอาทินา ๓- นเยน วจนตฺโถ
เวทิตพฺโพ. อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสิ, อยเมตฺถ อตฺโถ. อญฺตฺร ปน
าปเนปิ ปกฺโกสเนปิ. ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการทีปนํ. เตน เตสํ ภิกฺขูนํ
ภิกฺขนสีลตาภิกฺขนธมฺมตาภิกฺขเนสาธุการิตาทิคุณโยคสิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ
วุตฺตึ ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติ. "ภิกฺขโว"ติ อิมินา จ
กรุณาวิปฺผารโสมฺมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน มุขาภิมุเข กโรนฺโต
เตเนว กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน เนสํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ. เตเนว จ สมฺโพธนตฺเถน
วจเนน สาธุกสวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติ. สาธุกสวนมนสิการายตฺตา หิ
สาสนสมฺปตฺติ.
     อปเรสุ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ?
เชฏฺเสฏฺาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาชนภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต
ธมฺมเทสนา. ปริสาย จ เชฏฺา ภิกฺขู ปมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺา อนคาริยภาวํ อาทึ
@เชิงอรรถ: ๑ ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ (องฺ.อ. ๑/๑๔)  ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๑๐/๑๐๒
@๓ วิ.มหาวิ. ๑/๔๕/๓๐, อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๐/๒๙๖
กตฺวา สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ, อาสนฺนา ตตฺถ
นิสินฺเนสุ สตฺถุสนฺนิกตฺตา, สทาสนฺนิหิตา สตฺถุสนฺติกาวจรตฺตา, ธมฺมเทสนาย จ
เต เอว ภาชนํ ยถานุสิฏฺ ปฏิปตฺติสพฺพาวโต.
     ตตฺถ สิยา:- กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ปมํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ,
น ธมฺมเมว เทเสตีติ? สติชนนตฺถํ. ปริสาย หิ ภิกฺขู อญฺ จินฺเตนฺตาปิ
วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา
โหนฺติ, เต อนามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กึ นิทานา กึ ปจฺจยา
กตมาย อฏฺุปฺปตฺติยา เทสิตา"ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา วิกฺเขปํ อาปชฺเชยฺยุํ,
ทุคฺคหิตํ วา คเณฺหยฺยุํ. เตน เตสํ สติชนนตฺถํ ภควา ปมํ อามนฺเตตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ
เทเสติ.
     ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, สตฺถุโน ปฏิวจนทานํ วา. อปิเจตฺถ "ภิกฺขโว"ติ
วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ, "ภทนฺเต"ติ วทมานา เต ภควนฺตํ ปจฺจาลปนฺติ.
ตถา "ภิกฺขโว"ติ ภควา อาภาสติ, "ภทนฺเต"ติ เต ปจฺจาภาสนฺติ. "ภิกฺขโว"ติ
ปฏิวจนํ ทาเปติ, ภทนฺเตติ ปฏิวจนํ เทนฺติ. เต ภิกฺขูติ เย ภควา อามนฺเตสิ.
ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุํ, อภิมุขา หุตฺวา สุณึสุ
สมฺปฏิจฺฉึสุ ปฏิคฺคเหสุนฺติ อตฺโถ. ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ
วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ อโวจ.
     เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน กมลกุวลยุชฺชลวิมลสาธุรสสลิลาย
โปกฺขรณิยา สุขาวตรณตฺถํ นิมฺมลสิลาตลรจนวิลาสโสปานํ วิปฺปกิณฺณมุตฺตาชาล-
สทิสวาลิกากิณฺณปณฺฑรภูมิภาคํ ติตฺถํ วิย, สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺรเวทิกา-
ปริกฺขิตฺตสฺส นกฺขตฺตปถํ ผุสิตุกามตาย วิย, วิชมฺภิตสมุสฺสยสฺส ปาสาทวรสฺส
สุขาโรหณตฺถํ ทนฺตมยสณฺหมุทุผลกกญฺจนลตาวินทฺธมณิคณปฺปภาสมุทยุชฺชลโสภํ
โสปานํ วิย, สุวณฺณวลยนูปุราทิสงฺฆฏฺฏนสทฺทสมฺมิสฺสิตกถิตหสิตมธุรสฺสรเคหชน-
วิจริตสฺส อุฬาริสฺสริยวิภวโสภิตสฺส มหาฆรสฺส สุขปฺปเวสนตฺถํ
สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาปวาฬาทิชุติวิสทวิชฺโชติตสุปฺปติฏฺิตวิสาลทฺวารกวาฏํ
มหาทฺวารํ วิย อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส พุทฺธานํ เทสนาาณคมฺภีรภาวสํสูจกสฺส
อิมสฺส สุตฺตสฺส สุขาวคาหณตฺถํ กาลเทสเทสกปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ
ภาสิตํ, ตสฺส อตฺถวณฺณนา สมตฺตา.
     สุตฺตนฺเต ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท. อิมานิ อินฺทฺริยานีติ
ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. อินฺทฺริยฏฺโ เหฏฺา วุตฺโต.
     [๑๘๕] อิทานิ อิมํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสตฺวา อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต วุตฺตานํ
อินฺทฺริยานํ วิสุทฺธิภาวนาวิธานํ ภาวิตตฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิญฺจ ทสฺเสตุกาโม อิมานิ
ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทิมาห. ตตฺถ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธึ ปาปุณนฺติ. อสฺสทฺเธติ
ตีสุ รตเนสุ สทฺธาวิรหิเต. สทฺเธติ ตีสุ รตเนสุ สทฺธาสมฺปนฺเน. เสวโตติ จิตฺเตน
เสวนฺตสฺส. ภชโตติ อุปสงฺกมนฺตสฺส. ปยิรุปาสโตติ สกฺกจฺจํ อุปนิสีทนฺตสฺส.
ปสาทนีเย สุตฺตนฺเตติ ปสาทชนเก รตนตฺตยคุณปฏิสํยุตฺเต สุตฺตนฺเต. กุสีเตติ
กุจฺฉิเตน อากาเรน สีทนฺตีติ กุสีทา, กุสีทา เอว กุสีตา. เต กุสีเต.
สมฺมปฺปธาเนติ จตุกิจฺจสาธกวีริยปฏิสํยุตฺตสุตฺตนฺเต. มุฏฺสฺสตีติ นฏฺสฺสติเก.
สติปฏฺาเนติ สติปฏฺานาธิการเก สุตฺตนฺเต. ฌานวิโมกฺเขติ
จตุตฺถชฺฌานอฏฺวิโมกฺขติวิธวิโมกฺขาธิการเก สุตฺตนฺเต. ทุปฺปญฺเติ
นิปฺปญฺเ, ปญฺาภาวโต วา ทุฏฺา ปญฺา เอเตสนฺติ ทุปฺปญฺา.
เต ทุปฺปญฺเ. คมฺภีราณจริยนฺติ จตุสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺเต
สุตฺตนฺเต, าณกถาสทิเส วา. สุตฺตนฺตกฺขนฺเธติ สุตฺตนฺตโกฏฺาเส.
อสฺสทฺธิยนฺติอาทีสุ อสฺสทฺธิยนฺติ อสฺสทฺธภาวํ. อสฺสทฺธิเย อาทีนวทสฺสาวี
อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริเย อานิสํสทสฺสาวี
สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ ปชหติ. เอส นโย เสเสสุ. โกสชฺชนฺติ กุสีตภาวํ.
ปมาทนฺติ สติวิปฺปวาสํ. อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธตภาวํ, วิกฺเขปนฺติ อตฺโถ. ปหีนตฺตาติ
อปฺปนาวเสน ฌานปาริปูริยา ปหีนตฺตา. สุปฺปหีนตฺตาติ วุฏฺานคามินิวเสน
วิปสฺสนาปาริปูริยา สุฏฺุ ปหีนตฺตา. ภาวิตํ โหติ สุภาวิตนฺติ วุตฺตกฺกเมเนว
โยเชตพฺพํ. วิปสฺสนาย หิ วิปกฺขวเสน ปหีนตฺตา "สุปฺปหีนตฺตา"ติ ๑- วตฺตุํ ยุชฺชติ.
ตสฺมาเยว จ "สุภาวิตนฺ"ติ, น ตถา ฌาเนน. ยสฺมา ปน ปหาตพฺพานํ ปหาเนน
ภาวนาสิทฺธิ, ภาวนาสิทฺธิยา จ ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ โหติ, ตสฺมา ยมกํ
กตฺวา นิทฺทิฏฺ.
     [๑๘๖] ปฏิปฺปสฺสทฺธิวาเร ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จาติ
ภาวิตานํเยว สุภาวิตตา. ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จาติ
ปฏิปฺปสฺสทฺธานํเยว สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตา วุตฺตา. ผลกฺขเณ มคฺคกิจฺจนิพฺพตฺติวเสน
ภาวิตตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตา จ เวทิตพฺพา. สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโยติ มคฺควิสุทฺธิโยเยว.
ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโยติ ผลวิสสุทฺธิโย เอว.
     อิทานิ ๒- ตถา วุตฺตวิธานานิ อินฺทฺริยานิ การกปุคฺคลวเสน โยเชตฺวา
ทสฺเสตุํ กตินํ ปุคฺคลานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สวเนน พุทฺโธติ สมฺมาสมฺพุทฺธโต
ธมฺมกถาสวเนน จตุสจฺจํ พุทฺธวา, าตวาติ อตฺโถ. อิทํ ภาวิตินฺทฺริยภาวสฺส
การณวจนํ. ภาวนาภิสมยวเสน หิ มคฺคสฺส พุทฺธตฺตา ผลกฺขเณ ภาวิตินฺทฺริโย
โหติ. อฏฺนฺนมฺปิ อริยานํ ตถาคตสฺส สาวกตฺตา วิเสเสตฺวา อรหตฺตผลฏฺเมว
ทสฺเสนฺโต ขีณาสโวติ อาห. โสเยว หิ สพฺพกิจฺจนิปฺผตฺติยา ภาวิตินฺทฺริโยติ
วุตฺโต. อิตเรปิ ปน ตํตํมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติยา ปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยา เอว. ตสฺมา
เอว จ จตูสุ ผลกฺขเณสุ "ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จา"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สุปฺปหีนตฺตา สุปหีนนฺติ  ๒ สี. เอวํ อิทานิ
วุตฺตํ. ยสฺมา ปน เตสํ อุปริมคฺคตฺถาย อินฺทฺริยภาวนา อตฺถิเยว, ตสฺมา เต
น นิปฺปริยาเยน ภาวิตินฺทฺริยา. สยมฺภูตฏฺเนาติ อนาจริโย หุตฺวา สยเมว
อริยาย ชาติยา ภูตฏฺเน ชาตฏฺเน ภควา. โสปิ หิ ภาวนาสิทฺธิวเสน ผลกฺขเณ
สยมฺภู นาม โหติ. เอวํ สยํภูตฏฺเน ๑- ภาวิตินฺทฺริโย. อปฺปเมยฺยฏฺเนาติ
อนนฺตคุณโยคโต ปมาเณตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเน. ภควา ผลกฺขเณ ภาวนาสิทฺธิโต
อปฺปเมยฺโยติ. ตสฺมาเยว ภาวิตินฺทฺริโย.
                    ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       -------------------
                      ๒. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๗] ปุน อญฺ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม
ปญฺจิมานิ ภิกฺขเวติอาทิกํ สุตฺตนฺตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ เย หิ เกจีติ
อนวเสสปริยาทานํ, หิกาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. สมณา วา พฺราหฺมณา วาติ
โลกโวหารวเสน วุตฺตํ. สมุทยนฺติ ปจฺจยํ. อตฺถงฺคมนฺติ อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนํ,
อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วา. อสฺสาทนฺติ อานิสํสํ. อาทีนวนฺติ โทสํ. นิสฺสรณนฺติ
นิคฺคมนํ. ยถาภูตนฺติ ยถาสภาวํ. สมเณสูติ สมิตปาเปสุ. สมณสมฺมตาติ น มยา สมณาติ
สมฺมตา. "สมฺมตา"ติ วตฺตมานกาลวเสน วุจฺจมาเน สทฺทลกฺขณวเสน "เม"ติ เอตฺถ
สามิวจนเมว โหติ. พฺราหฺมเณสูติ พาหิตปาเปสุ. สามญฺตฺถนฺติ ๒- สมณภาวสฺส
อตฺถํ. พฺรหฺมญฺตฺถนฺติ พฺราหฺมณภาวสฺส อตฺถํ. ทฺวเยนาปิ อรหตฺตผลเมว วุตฺตํ.
อถ วา สามญฺตฺถนฺติ เหฏฺา ตีณิ ผลานิ. พฺรหฺมญฺตฺถนฺติ อรหตฺตผลํ.
สามญฺพฺรหฺมญฺนฺติ หิ อริยมคฺโคเยว. ทิฏฺเว ธมฺเมติ ปจฺจกฺเขเยว
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สยํ ภูตฏฺเน  ๒ อิ. สามญฺตฺตนฺติ, พฺรหฺมญฺตฺตนฺติ
อตฺตภาเว. สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว อธิเกน าเณน ปจฺจกฺขํ
กตฺวา. อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา, นิปฺผาเทตฺวา วา.
     [๑๘๘] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปมํ อินฺทฺริยสมุทยาทีนํ ปเภทคณนํ ปุจฺฉิตฺวา
ปุน ปเภทคณนา วิสฺสชฺชิตา. ตตฺถ อสีติสตนฺติ ๑- อสีติอุตฺตรํ สตํ. ปณฺฑิเตหิ
"อสีติสตนฺ"ติ วุตฺเตหิ อากาเรหีติ โยชนา.
     ปุน ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม คณนานิทฺเทเส อธิโมกฺขตฺถายาติ
อธิมุจฺจนตฺถาย สทฺทหนตฺถาย. อาวชฺชนาย สมุทโยติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตสฺส
สมุทโย, สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโยติ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย, สทฺธํ
อุปฺปาเทสฺสามีติ ปุพฺพภาคาวชฺชนํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย,
สทฺธินฺทฺริยชวนสฺส อาวชฺชนํ ปมสฺส ชวนสฺส อนนฺตรปจฺจโย,
ทุติยชวนาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโย. อธิโมกฺขวเสนาติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตอธิโมกฺขวเสน.
ฉนฺทสฺส สมุทโยติ ปุพฺพภาคาวชฺชนปจฺจยา อุปฺปนฺนสฺส อธิโมกฺขสมฺปยุตฺตสฺส
เยวาปนกภูตสฺส ธมฺมจฺฉนฺทสฺส สมุทโย. โส ปน สทฺธินฺทฺริยสฺส สหชาตอญฺมญฺนิสฺสย-
สมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ปจฺจโย โหติ, ฉนฺทาธิปติกาเล อธิปติปจฺจโย จ โหติ,
โสเยว ทุติยสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยาเสวนนตฺถิวิคตวเสน ปจฺจโย
โหติ. อิมินาว นเยน มนสิการสฺสปิ โยชนา กาตพฺพา. เกวลํ เหตฺถ
มนสิกาโรติ สารลกฺขโณ เยวาปนกมนสิกาโร. อธิปติปจฺจยตา ปนสฺส น โหติ.
สมฺปยุตฺเตสุ อิเมสํ ทฺวินฺนํเยว คหณํ พลวปจฺจตฺตาติ เวทิตพฺพํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส
วเสนาติ ภาวนาภิวุทฺธิยา อินฺทฺริยภาวํ ปตฺตสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน.
เอกตฺตุปฏฺานนฺติ เอการมฺมเณ อจลภาเวน ภุสํ านํ อุปรูปริ
สทฺธินฺทฺริยสฺส ปจฺจโย โหติ. สทฺธินฺทฺริเย วุตฺตนเยเนว เสสินฺทฺริยานิปิ
เวทิตพฺพานิ. เอวเมเกกสฺส อินฺทฺริยสฺส จตฺตาโร จตฺตาโร สมุทยาติ ปญฺจนฺนํ
@เชิงอรรถ: ๑ โป. อสีติสตากาเรหิ
อินฺทฺริยานํ วีสติ สมุทยา โหนฺติ. ปุน จตุนฺนํ สมุทยานํ เอเกกสฺมึ สมุทเย
ปญฺจ ปญฺจ อินฺทฺริยานิ โยเชตฺวา วีสติ สมุทยา วุตฺตา. ปมวีสติ นานามคฺควเสน
ทฏฺพฺพา, ทุติยวีสติ เอกมคฺควเสน ทฏฺพฺพาติ วทนฺติ. เอวํ จตฺตาฬีส อาการา
โหนฺติ. อตฺถงฺคมวาโรปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺโพ. โส ปน อตฺถงฺคโม
อินฺทฺริยภาวนํ อนนุยุตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธา ปฏิลาภตฺถงฺคโม, อินฺทฺริยภาวนาย
ปริหีนสฺส ปฏิลทฺธปริหานิ อตฺถงฺคโม, ผลปฺปตฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิอตฺถงฺคโม.
เอกตฺตํ อนุปฏฺานนฺติ เอกตฺเต อนุปฏฺานํ.
                        ----------------
                       ก. อสฺสาทนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๘๙] อสฺสาทนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺานนฺติ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล
ปริวชฺชยโต สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต ตตฺถ
โยนิโสมนสิการํ พหุลีกโรโต จ อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺานํ โหติ. อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส
อนุปฏฺานนฺติ ๑- เอตฺถ อสฺสทฺธสฺส สทฺธากถาย ปวตฺตมานาย ทุกฺขํ โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ. อยํ อสฺสทฺธิยปริฬาโห. อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชนฺติ สทฺธาวตฺถุวเสน
วา ภาวนาย วา วสิปฺปตฺตสฺส สทฺธาปวตฺติยา วิสารทภาโว โหติ. สนฺโต จ
วิหาราธิคโมติ สมถสฺส วา วิปสฺสนาย วา ปฏิลาโภ. สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอตฺถ
เจตสิกาสุขภาวทสฺสนตฺถํ โสมนสฺสวจนํ. สทฺธินฺทฺริยสมุฏฺิตปณีตรูปผุฏฺกายสฺส
กายิกสุขมฺปิ ลพฺภติเยว. สุขโสมนสฺสสฺส ปธานสฺสาทตฺตา "อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส
อสฺสาโท"ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. อิมินาว นเยน เสสินฺทฺริยสฺสาทาปิ โยเชตฺวา
เวทิตพฺพา.
                        ----------------
@เชิงอรรถ: ๑ โป. อสทฺธิยสฺส ปริฬาหสฺส อนุปฏฺานนฺติ
                       ข. อาทีนวนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๐] อาทีนวนิทฺเทเส อนิจฺจฏฺเนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนิจฺจฏฺเน. โส
อนิจฺจฏฺโ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโวติ วุตฺตํ โหติ. อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิเม
สมุทยตฺถงฺคมสฺสาทาทีนวา โลกิยอินฺทฺริยานเมวาติ เวทิตพฺพา.
                        -----------------
                       ค. นิสฺสรณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๑] นิสฺสรณนิทฺเทเส อธิโมกฺขฏฺเนาติอาทีสุ เอเกกสฺมึ อินฺทฺริเย ปญฺจ
ปญฺจ กตฺวา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจวีสติ นิสฺสรณานิ มคฺคผลวเสน นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภาติ ตโต วิปสฺสนากฺขเณ
ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต มคฺคกฺขเณ ปณีตตรสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภวเสน.
ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหตีติ ตสฺมึ มคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ปุริมตรโต
วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตสทฺธินฺทฺริยโต นิกฺขนฺตํ โหติ. อิมินาว นเยน ผลกฺขเณ
สทฺธินฺทฺริยมฺปิ อุภยตฺถ เสสินฺทฺริยานิปิ โยเชตพฺพานิ.
     [๑๙๒] ปุพฺพภาเค ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหีติ ปมชฺฌานูปจาเร ปญฺจหิ
อินฺทฺริเยหิ ปมชฺฌานาทิอฏฺสมาปตฺติวเสน อฏฺ นิสฺสรณานิ,
อนิจฺจานุปสฺสนาทิอฏฺารสมหาวิปสฺสนาวเสน อฏฺารส นิสฺสรณานิ,
โสตาปตฺติมคฺคาทิวเสน อฏฺ โลกุตฺตรนิสฺสรณานิ. เอวํ ฌานสมาปตฺติมหาวิปสฺสนา-
มคฺคผลวเสน จตุตฺตึส นิสฺสรณานิ ปุริมปุริมสมติกฺกมโต นิทฺทิฏฺานิ. เนกฺขมฺเม ๑-
ปญฺจินฺทฺริยานีติอาทีนิ ปน สตฺตตึส นิสฺสรณานิ ปฏิปกฺขปหานวเสน ปฏิปกฺขโต
นิทฺทิฏฺานิ. ตตฺถ เนกฺขมฺมาทีสุ สตฺตสุ สตฺต นิสฺสรณานิ อุปจารภูมิวเสน
วุตฺตานิ, ผลานิ ปน ปฏิปกฺขปหานาภาวโต น วุตฺตานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ โป. นิกฺขมฺเม
     [๑๙๓] ทิฏฺเกฏฺเหีติ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา ทิฏฺิยา สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล
ิตาติ ทิฏฺเกฏฺา. เตหิ ทิฏฺเกฏฺเหิ. โอฬาริเกหีติ ถูเลหิ กามราคพฺยาปาเทหิ.
อณุสหคเตหีติ สุขุมภูเตหิ กามราคพฺยาปาเทหิเยว. สพฺพกิเลเสหีติ รูปราคาทีหิ.
เตสุ หิ ปหีเนสุ สพฺพกิเลสา ปหีนา โหนฺติ, ตสฺมา "สพฺพกิเลเสหี"ติ วุตฺตํ.
อวุตฺตตฺถานิ ปเนตฺถ ปทานิ เหฏฺา วุตฺตตฺถาเนวาติ. สพฺเพสญฺเว ขีณาสวานํ
ตตฺถ ตตฺถ ปญฺจินฺทฺริยานีติ "อธิโมกฺขฏฺเนา"ติอาทีสุ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ าเนสุ
ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ปญฺจินฺทฺริยานิ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ ขีณาสวานํ ยถาโยคํ
ตโต ตโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ. อิมสฺมึ วาเร ปมํ วุตฺตนยา เอว ยถาโยคํ
ขีณาสววเสน วุตฺตา.
     กถํ ปเนตานิ นิสฺสรณานิ อสีติสตํ โหนฺตีติ. วุจฺจเต:- มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ
ปญฺจวีสติ, สมติกฺกมวเสน วุตฺตานิ จตุตฺตึส, ปฏิปกฺขวเสน วุตฺตานิ สตฺตตึสาติ
ปมวาเร สพฺพานิ ฉนฺนวุติ นิสฺสรณานิ โหนฺติ, เอตานิเยว ทุติยวาเร ขีณาสวานํ
วเสน ทฺวาทสสุ อปนีเตสุ จตุราสีติ โหนฺติ. อิติ ปุริมานิ ฉนฺนวุติ,
อิมานิ จ จตุราสีตีติ อสีติสตํ โหนฺติ. กตมานิ ปน ทฺวาทส ขีณาสวานํ
อปเนตพฺพานิ? สมติกฺกมโต วุตฺเตสุ มคฺคผลวเสน วุตฺตานิ อฏฺ นิสฺสรณานิ,
ปฏิปกฺขโต วุตฺเตสุ มคฺควเสน วุตฺตานิ จตฺตารีติ อิมานิ ทฺวาทส อปเนตพฺพานิ.
อรหตฺตผลวเสน วุตฺตานิ กสฺมา อปเนตพฺพานีติ เจ? สพฺพปมํ วุตฺตานํ ปญฺจวีสติยา
นิสฺสรณานํ มคฺคผลวเสเนว ลพฺภนโต. อรหตฺตผลวเสน นิสฺสรณานิ
วุตฺตาเนว โหนฺติ. เหฏฺิมํ ปน ผลสมาปตฺตึ อุปริมา อุปริมา น สมาปชฺชนฺติเยวาติ
เหฏฺา ตีณิปิ ผลานิ น ลพฺภนฺติเยว. ฌานสมาปตฺติวิปสฺสนาเนกฺขมฺมาทีนิ
จ กิริยาวเสน ลพฺภนฺติ. ปญฺจปิ เจตานิ อินฺทฺริยานิ ปุพฺพเมว ปฏิปกฺขานํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ปฏิปกฺขโต นิสฺสฏาเนว โหนฺตีติ.
                    ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      ๓. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๔] ปุน อญฺ สุตฺตนฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม
ปญฺจิมานิ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ เอตฺถ โสโต อริโย
อฏฺงฺคิโก มคฺโค, โสตสฺส อาปตฺติ ภุสํ ปาปุณนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา
องฺคานิ สมฺภารานิ โสตาปตฺติองฺคานิ. โสตาปนฺนตาย ปุพฺพภาคปฏิลาภองฺคานิ
สปฺปุริสสํเสโว โสตาปตฺติองฺคํ, สทฺธมฺมสฺสวนํ โสตาปตฺติองฺคํ, โยนิโสมนสิกาโร
โสตาปตฺติองฺคํ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ โสตาปตฺติองฺคํ, อิมานิ จตฺตาริ
โสตาปตฺติองฺคานิ. เสสา เหฏฺา วุตฺตา เอว. อิทญฺจ อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สกวิสเย
เชฏฺกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺิปุตฺตา ราชาติราชปญฺจเมสุ
สหาเยสุ "นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา"ติ วีถึ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส เคหํ
คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ
เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ, ทุติยสฺส ตติยสฺส
จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว "อิเมสํ
ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาการาทีนิ เทถา"ติ เคเห วิจาเรติ, อถ
สพฺพปจฺฉา รญฺโ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโรว ๑-, อิมสฺมึ ปน
กาเล อตฺตโน เคเหเยว "อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ
เทถา"ติ วิจาเรติ, เอวเมว สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ
เอกโต วีถึ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปมสฺส เคเห
อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ โสตาปตฺติองฺคานิ
ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ
โหนฺติ. ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ,
เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหณลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ
ปุพฺพงฺคมํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิสฺสโรปิ
เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺานานิ ปตฺวา อุปฏฺานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว
เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติ. ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร
จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานานิ ปตฺวา
อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ
โหนฺติ. สพฺพปจฺฉา รญฺโ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ,
ราชาว วิจาเรติ, เอวํ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺินฺทฺริยเมว เชฏฺกํ
โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติ.
                        -----------------
                      ก. ปเภทคณนนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๕] สุตฺตนฺตสฺส ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเมว ปเภทคณนนิทฺเทเส
สปฺปุริสสํเสเวติ โสภนานํ ปุริสานํ สมฺมา เสวเน. อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเนาติ
อธิโมกฺขสงฺขาเตน เสสินฺทฺริเยสุ อธิปติภาวฏฺเน, เสสินฺทฺริยานํ
ปุพฺพงฺคมฏฺเนาติ อตฺโถ. สทฺธมฺมสฺสวเนติ สตํ ธมฺโม, โสภโน วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโม.
ตสฺส สทฺธมฺมสฺส สวเน. โยนิโสมนสิกาเรติ อุปาเยน มนสิกาเร.
ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยาติ เอตฺถ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุคโต ธมฺโม ธมฺมานุธมฺโม,
สีลสมาธิปญฺาสงฺขาตสฺส ธมฺมานุธมฺมสฺส ปฏิปตฺติ ปฏิปชฺชนํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ.
สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย.
                       ------------------
                         ข. จริยาวารวณฺณนา
     [๑๙๖] จริยาวาเรปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลํ ปมวาโร
อินฺทฺริยานํ อุปฺปาทนกาลวเสน วุตฺโต, จริยาวาโร อุปฺปนฺนานํ อาเสวนกาลวเสน
จ ปาริปูริกาลวเสน จ วุตฺโต. จริยา ปกติ อุสฺสนฺนตาติ หิ อตฺถโต เอกํ.
     [๑๙๗] อิทานิ จริยาจารวิหารนิทฺเทสวณฺณนาสมฺพนฺเธเนว
จารวิหารนิทฺเทสวเสน อปเรน ปริยาเยน อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม จาโร จ
วิหาโร จาติอาทิกํ อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสมาห. ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว ยถา
จรนฺตํ วิหรนฺตํ วิญฺู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ าเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ:- อทฺธา
อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ ๑-, ตถา อินฺทฺริยสมฺปนนสฺส จาโร จ
วิหาโร จ วิญฺูหิ สพฺรหฺมจารีหิ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธติ อุทฺเทสสฺส สมฺพนฺโธ
เวทิตพฺโพ. อุทฺเทสนิทฺเทเส จริยา จาโรเยว. จาโร จริยาติ หิ อตฺถโต เอกํ.
ตสฺมา "จาโร"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "จริยา"ติ วุตฺตํ. อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ
จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อายตนจริยา ปน อายตเนสุ
สติสมฺปชญฺานํ จริยา. ปตฺตีติ ผลานิ. ตานิ หิ ปาปุณิยนฺตีติ "ปตฺตี"ติ
วุตฺตา. สตฺตโลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโส.
     อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมึ ทสฺเสนฺโต จตูสุ อิริยาปเถสูติอาทิมาห.
สติปฏฺาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺาเนสุ. สติปฏฺาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต
อนญฺานิ โวหารวเสน อญฺานิ วิย กตฺวา วุตฺตํ. อริยสจฺเจสูติ
ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํ. อริยมคฺเคสุ
สามญฺผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํ. ปเทเสติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเส.
นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติ. ปุน ตา เอว จริยาโย
การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนานนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม
อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถคุตฺติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา
ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ
จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตเอเกกทฺวารวเสน
คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวารา. เตสํ คุตฺตทฺวารานํ. ทฺวารนฺติ เจตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ โป.,ม. ปาปุณิสฺสติ วา
อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอว. อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํ.
อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธิมนุยุตฺตานํ.
พุทฺธิสมฺปนฺนานนฺติ นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว โคตฺรภุ, ตาว ปวตฺเตน
าเณน สมฺปนฺนานํ. สมฺมาปฏิปนฺนานนฺติ จตุมคฺคกฺขเณ. อธิคตผลานนฺติ
จตุผลกฺขเณ.
     อธิมุจฺจนฺโตติ อธิโมกฺขํ กโรนฺโต. สทฺธาย จรตีติ สทฺธาวเสน ปวตฺตติ.
ปคฺคณฺหนฺโตติ จตุสมฺมปฺปธานวีริเยน ปทหนฺโต. อุปฏฺาเปนฺโตติ สติยา
อารมฺมณํ อุปฏฺาเปนฺโต. อวิกฺเขปํ กโรนฺโตติ สมาธิวเสน วิกฺเขปํ อกโรนฺโต.
ปชานนฺโตติ จตุสจฺจปชานนปญฺาย ปกาเรน ชานนฺโต. วิชานนฺโตติ
อินฺทฺริยสมฺปยุตฺตชวนปุพฺพงฺคเมน อาวชฺชนวิญฺาเณน อารมฺมณํ วิชานนฺโต.
วิญฺาณจริยายาติ อาวชฺชนวิญฺาณจริยาวเสน. เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาติ สหชวนาย
อินฺทฺริยจริยาย ปฏิปนฺนฺสฺส. กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ สมถวิปสฺสนาวเสน ปวตฺตา
กุสลา ธมฺมา ภุสํ ยาเปนฺติ, ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. อายตนจริยายาติ กุสลานํ ธมฺมานํ
ภุสํ ยตนจริยาย, ฆฏนจริยาย ปวตฺตนจริยายาติ วุตฺตํ โหติ. วิเสสมธิคจฺฉตีติ
วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วิเสสํ อธิคจฺฉติ. ทสฺสนจริยาทโย
วุตฺตตฺถาเยว.
     สทฺธาย วิหรตีติอาทีสุ สทฺธาทิสมงฺคิสฺส อิริยาปถวิหาโร ทฏฺพฺโพ.
อนุพุทฺโธติ อนุมานพุทฺธิยา. ปฏิวิทฺโธติ ปจฺจกฺขพุทฺธิยา. ยสฺมา
อธิโมกฺขฏฺาทีสุ อนุพุทฺเธสุ ปฏิวิทฺเธสุ จ จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ
โหติ ปฏิวิทฺโธ, ตสฺมา อนุโพธปฏิเวเธสุปิ อธิโมกฺขฏฺาทโย จ นิทฺทิฏฺา.
     เอวํ สทฺธาย จรนฺตนฺติอาทีสุ เอวนฺติ วุตฺตปฺปการํ นิทฺทิสนฺโต ยถาสทฺทสฺส
อตฺถํ นิทฺทิสติ. วิญฺูติอาทีสุปิ ยถาสภาวํ ชานนฺตีติ วิญฺู. วิญฺาตํ
สภาวํ วิภาเวนฺติ ปากฏํ กโรนฺตีติ วิภาวี. อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ
หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา, เมธา เอเตสํ อตฺถีติ
เมธาวี. าณคติยา ปณฺฑนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ปณฺฑิตา. พุทฺธิสมฺปทาย
สมนฺนาคตตฺตา พุทฺธิสมฺปนฺนา. สห พฺรหฺมํ จริยํ อุตฺตมํ ปฏิปทํ จรนฺตีติ
สพฺรหฺมจาริโน. อปโลกนกมฺมาทิจตุพฺพิธํ กมฺมํ เอกโต กรณวเสน เอกํ
กมฺมํ. ตถา ปญฺจวิโธ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกุทฺเทโส. สมา สิกฺขา เอเตสนฺติ
สมสิกฺขา, สมสิกฺขานํ ภาโว สมสิกฺขตา. สมสิกฺขาตาติปิ ปนฺติ. เยสํ เอกํ
กมฺมํ เอโก อุทฺเทโส สมสิกฺขตา, เต สพฺรหหฺมจารีติ วุตฺตํ โหติ. "ฌานานี"ติ
วตฺตพฺเพ ฌานาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. วิโมกฺขาติ ตโย วา อฏฺ วา
วิโมกฺขา. สมาธีติ สวิตกฺกสวิจารอวิตกฺกวิจารมตฺตอวิตกฺกาวิจารา ตโย สมาธี.
สมาปตฺติโยติ สุญฺตานิมิตฺตาปฺปณิหิตา. อภิญฺาโยติ ฉ อภิญฺา.
     เอโก อํโส ภาโค, น ทุติโยติ เอกํโส, เอกํสสฺส อตฺถสฺส วจนํ เอกํสวจนํ.
เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. วิเสสโต ปน สมํ, สมนฺตา วา เสติ
ปวตฺตตีติ สํสโย, นตฺเถตฺถ สํสโยติ นิสฺสํสโย.
     เอกสฺมึเยว อนิจฺฉยตา หุตฺวา อิตรมฺปิ กงฺขตีติ กงฺขา, นตฺเถตฺถ กงฺขาติ
นิกฺกงฺโข. ทฺวิธา ภาโว เทฺวชฺฌํ, นตฺเถตฺถ เทฺวชฺฌนฺติ อเทฺวชฺโฌ. ทฺวิธา
เอลยติ ๑- กมฺเปตีติ เทฺวฬฺหกํ, นตฺเถตฺถ เทฺวฬฺหกนฺติ อเทฺวฬฺหโก. นิโยเคน
นิยเมน วจนํ นิโยควจนํ. นิยฺโยควจนนฺติปิ ปนฺติ. อปณฺณกสฺส อวิรทฺธสฺส
นิยฺยานิกสฺส อตฺถสฺส วจนํ อปณฺณกวจนํ. อวตฺถาปนวจนนฺติ นิจฺฉยวจนํ. สพฺพมฺปิ
เหตํ วิจิกิจฺฉาภาวสฺส เววจนํ. ปิยสฺส อตฺถสฺส สพฺภาวโต วจนํ, ปิยเมวาติ ปิยวจนํ.
ตถา ครุวจนํ. สห คารเวน ครุภาเวน สคารวํ. ปติสฺสยนํ วา ปติสฺสโย, ปรํ ครุํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จลยติ
กตฺวา นิสฺสยนํ อปสฺสยนนฺติ อตฺโถ. ปติสฺสวนํ วา ปติสฺสโว, นิวาตวุตฺติตาย
ปรวจนสวนนฺติ อตฺโถ. อุภยถาปิ ปรเชฏฺกภาวสฺเสตํ นามํ. สห คารเวน วตฺตตีติ
สคารวํ. สห ปติสฺสเยน, ปติสฺสเวน วา วตฺตตีติ สปฺปติสฺสยํ. "สปฺปติสฺสวนฺ"ติ
วา วตฺตพฺเพ ยการํ, วการํ วา โลปํ กตฺวา "สปฺปติสฺสนฺ"ติ วุตฺตํ. อธิกํ
วิสิฏฺ วจนํ อธิวจนํ, สคารวญฺจ ตํ สปฺปติสฺสญฺจาติ สคารวสปฺปติสฺสํ,
สคารวสปฺปติสฺสํ อธิวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนํ. อุภยตฺถาปิ
เววจนวิกปฺปนานตฺตวเสน ปุนปฺปนํ เอตนฺติ วุตฺตํ. ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ
ฌานาทีนิเยวาติ.
                    ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------
                     ๔. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๘] ปุน ปมสุตฺตเมว นิกฺขิปิตฺวา อปเรน อากาเรน อินฺทฺริยานิ
นิทฺทิสฺสติ. ตตฺถ กติหากาเรหิ เกนฏฺเน ทฏฺพฺพานีติ กติหิ อากาเรหิ
ทฏฺพฺพานิ. เกนฏฺเน ทฏฺพฺพานีติ ทฏฺพฺพากาเร จ ทฏฺพฺพฏฺญฺจ ปุจฺฉติ.
ฉหากาเรหิ เตนฏฺเน ทฏฺพฺพานีติ ฉหิ อากาเรหิ ทฏฺพฺพานิ, เตเนว
ฉอาการสงฺขาเตนฏฺเน ทฏฺพฺพานิ. อาธิปเตยฺยฏฺเนาติ อธิปติภาวฏฺเน.
อาทิวิโสธนฏฺเนาติ กุสลานํ ธมฺมานํ อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนฏฺเน.
อธิมตฺตฏฺเนาติ พลวฏฺเน. พลวํ หิ อธิกา มตฺตา ปมาณํ อสฺสาติ อธิมตฺตนฺติ
วุจฺจติ. อธิฏฺานฏฺเนาติ ปติฏฺานฏฺเน ปริยาทานฏฺเนาติ เขปนฏฺเน.
ปติฏฺาปกฏฺเนาติ ปติฏฺาปนฏฺเน.
                     ก. อาธิปเตยฺยฏฺนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๙๙] อาธิปเตยฺยฏฺนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยํ ปชหโตติอาทิ เอเกกสฺเสว
อินฺทฺริยสฺส ปฏิปกฺขปชหนวจนํ เอกกฺขเณปิ อตฺตโน อตฺตโน
ปฏิปกฺขปหานกิจฺจสาธเน อธิปติภาวสาธนตฺถํ วุตฺตํ. เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ
ตํสมฺปยุตฺตาเนว วุตฺตานิ. นานากฺขเณสุ วา เอเกกํ อินฺทฺริยํ ธุรํ กตฺวา ตสฺส
ตสฺส ปฏิปกฺขสฺส ตํ ตํ อินฺทฺริยํ เชฏฺกํ กตฺวา เสสานิ ตทนฺวยานิ กตฺวา
วุตฺตนฺติปิ เวทิตพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโตติอาทิ ปน เอกกฺขณวเสเนว วุตฺตํ.
                     ข. อาทิวิโสธนฏฺนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๐] อาทิวิโสธนฏฺนิทฺเทเส อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธีติ อสฺสทฺธิยสฺส
นิวารณฏฺเน วิรติอตฺเถน สีลมลวิโสธนโต สีลวิสุทฺธิ นาม. สทฺธินฺทฺริยสฺส
อาทิวิโสธนาติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อุปนิสฺสยวเสน อาทิภูตสฺส สีลสฺส วิโสธนา. อิมินาว
นเยน เสสานิปิ กามจฺฉนฺทาทิสํวรณมูลกานิ จ อินฺทฺริยานิ เวทิตพฺพานิ.
                      ค. อธิมตฺตฏฺนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๑] อธิมตฺตฏฺนิทฺเทเส สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ
สทฺทสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมํ สุตฺวา วา สทฺธินฺทฺริยภาวนาย อสฺสาทํ
ทิสฺวา วา สทฺธินฺทฺริเย กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท ชายติ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ
ฉนฺทชาตตฺตา ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติ. ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ปมุทิตตฺตา พลวปีติ
อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชตีติ ปีติยา ปีณิตตฺตา กายจิตฺตปสฺสทฺธิ
อุปฺปชฺชติ. สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ปสฺสทฺธกายจิตฺตตฺตา เจตสิกํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.
โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ สุเขน อภิสนฺนตฺตา าโณภาโส อุปฺปชฺชติ. สํเวโค อุปฺปชฺชตีติ
าโณภาเสน วิทิตสงฺขาราทีนวตฺตา สงฺขารปฺปวตฺติยํ สํเวโค อุปฺปชฺชติ. สํเวเชตฺวา
จิตฺตํ สมาทหตีติ สํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา เตเนว สํเวเคน จิตฺตํ สมาหิตํ กโรติ.
สาธุกํ ปคฺคณฺหาตีติ ลีนุทฺธตภาวํ โมเจตฺวา สุฏฺุ ปคฺคณฺหาติ. สาธุกํ
อชฺฌุเปกฺขตีติ วีริยสฺส สมํ หุตฺวา ปวตฺตตฺตา ปุน วีริยสมตานิโยชเน พฺยาปารํ
อกโรนฺโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาวเสน สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. อุเปกฺขาวเสนาติ
สมวาหิตลกฺขณาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วเสน. นานตฺตกิเลเสหีติ วิปสฺสนาย
ปฏิปกฺขภูเตหิ นานาสภาเวหิ กิเลเสหิ วิโมกฺขวเสนาติ ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย
นานตฺตกิเลเสหิ วิมุจฺจนวเสน. วิมุตฺตตฺตาติ ๑- นานตฺตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา.
     เต ธมฺมาติ ฉนฺทาทโย ธมฺมา. เอกรสา โหนฺตีติ วิมุตฺติรเสน เอกรสา
โหนฺติ. ภาวนาวเสนาติ เอกรสภาวนาวเสน. ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺตีติ เตน
การเณน วิปสฺสนารมฺมณโต ปณีตตเร นิพฺพานารมฺมเณ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาสงฺขาเตน
โคตฺรภุาเณน ฉนฺทาทโย ธมฺมา นิวตฺตนฺติ, สงฺขารารมฺมณโต
อปคนฺตฺวา นิพฺพานารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. วิวฏฺฏนาวเสนาติ เอวํ
โคตฺรภุขเณ สงฺขารารมฺมณโต วิวฏฺฏนวเสน. วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชตีติ ๒-
มคฺคสมงฺคิปุคฺคโล มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ทุภโตวุฏฺานวเสน วิวฏฺฏิตตฺตา เตเนว
การเณน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชฺชติ. โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺตีติ มคฺคสฺส
อุปฺปาทกฺขเณเยว กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสชฺชิตตฺตา เตเนว การเณน กิเลสา
จ ขนฺธา จ อนุปฺปตฺตินิโรธวเสน นิรุชฺฌนฺติ. โวสชฺชิตตฺตาติ จ อาสํสายํ
ภูตวจนํ กตํ. กิเลสนิโรเธ สติ ขนฺธนิโรธสพฺภาวโต จ ขนฺธนิโรโธ วุตฺโต.
นิโรธวเสนาติ ยถาวุตฺตนิโรธวเสน. ตสฺเสว มคฺคสฺส อุปฺปาทกฺขเณ เทฺว โวสคฺเค
ทสฺเสตุกาโม นิโรธวเสน เทฺว โวสคฺคาติอาทิมาห. เทฺวปิ เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอว.
อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน วิตฺถารโต
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วีริยินฺทฺริยาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ เอเสว นโย. อิมินาว นเยน
อธิฏฺานฏฺนิทฺเทโสปิ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ. เกวลํ เหตฺถ อธิฏฺาตีติ วิเสโส,
ปติฏฺาตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิมุตฺตตฺถา  ๒ ก. โวสฺสชฺชติ
                ฆ-ง. ปริยาทานฏฺปติฏฺาปกฏฺนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๐๒-๒๐๓] ปริยาทานฏฺนิทฺเทเส ปริยาทิยตีติ เขเปติ.
ปติฏฺาปกฏฺนิทฺเทเส สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺโน
"สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา"ติ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข
ปติฏฺาเปติ. อิมินา ปุคฺคลวิเสเสน อินฺทฺริยภาวนาวิเสโส นิทฺทิฏฺโ. สทฺธสฺส
สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺาเปตีติ สทฺธาสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ
ตํเยว สทฺธํ ปติฏฺาเปติ. ตถา อธิมุจฺจนฺตํ อธิโมกฺเข ปติฏฺาเปตีติ. อิมินา
อินฺทฺริยภาวนาวิเสเสน ปุคฺคลวิเสโส นิทฺทิฏฺโ. เอวํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหนฺโต ปคฺคเห
ปติฏฺาเปติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต อุปฏฺาเน ปติฏฺาเปติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต
อวิกฺเขเป ปติฏฺาเปติ, อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต ทสฺสเน ปติฏฺาเปตีติ
เสเสสุปิ โยชนา เวทิตพฺพา. โยคาวจโรติ สมถโยเค, วิปสฺสนาโยเค วา
อวจรตีติ โยคาวจโร. อวจรตีติ ปวิสิตฺวา ๑- จรตีติ.
                   จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      --------------------
                       ๕. อินฺทฺริยสโมธานวณฺณนา
     [๒๐๔] อิทานิ สมาธึ ภาวยโต วิปสฺสนํ ภาวยโต จ อินฺทฺริยสโมธานํ ๒-
ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว อุปฏฺานโกสลฺลปฺปเภทํ นิทฺทิสิตุํ ปุถุชฺชโน สมาธึ
ภาเวนฺโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปุถุชฺชโน สมาธึ ภาเวนฺโตติ นิพฺเพธภาคิยํ
สมาธึ ภาเวนฺโต. เสกฺขสฺส วีตราคสฺส จ ปน โลกุตฺตโรปิ สมาธิ ลพฺภติ.
อาวชฺชิตตฺตาติ กสิณาทินิมิตฺตสฺส อาวชฺชิตตฺตา, กสิณาทิปริกมฺมํ กตฺวา ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปวิเสตฺวา  ๒ สี. อินฺทฺริยสมาธานํ
อุปฺปาทิตนิมิตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. อารมฺมณูปฏฺานกุสโลติ ตสฺส อุปฺปาทิตสฺส
นิมิตฺตสฺเสว อุปฏฺาเน กุสโล. สมถนิมิตฺตูปฏฺานกุสโลติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ
อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺโตปสมนิมิตฺตสฺส
อุปฏฺาเน กุสโล. ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺานกุสโลติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีเน จิตฺเต
ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคภาวนาวเสน จิตฺตปคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฏฺาเน กุสโล.
อวิกฺเขปูปฏฺานกุสโลติ อนุทฺธตาลีนจิตฺตสฺส สมฺปยุตฺตสฺส สมาธิสฺส อุปฏฺาเน
กุสโล. โอภาสูปฏฺานกุสโลติ ปญฺาปโยคมนฺทตาย นิรสฺสาเท จิตฺเต
อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน จิตฺตํ สํเวเชตฺวา าโณภาสสฺส อุปฏฺาเน กุสโล. อฏฺ
สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต
วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. สมฺปหํสนูปฏฺานกุสโลติ อุปสมสุขานธิคเมน นิรสฺสาเท จิตฺเต
พุทฺธธมฺมสํฆคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทนฺโต สมฺปหํสนสฺส อุปฏฺาเน กุสโล.
อุเปกฺขูปฏฺานกุสโลติ อุทฺธตาทิโทสวิรหิเต จิตฺเต นิคฺคหปคฺคหาทีสุ
พฺยาปาราภาวกรเณน อุเปกฺขาย อุปฏฺาเน กุสโล. เสกฺโขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขตีติ
เสกฺโข. เอกตฺตูปฏฺานกุสโลติ สกฺกายทิฏฺาทีนํ ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมาทิโน
เอกตฺตสฺส อุปฏฺาเน กุสโล.
     วีตราโคติ สพฺพโส ปหีนราคตฺตา วีตราโค ขีณาสโว. าณูปฏฺานกุสโลติ
อรหา ธมฺเมสุ วิคตสมฺโมหตฺตา ตตฺถ ตตฺถ อสมฺโมหาณสฺส อุปฏฺาเน
กุสโล. วิมุตฺตูปฏฺานกุสโลติ ๑- อรหตฺตผลวิมุตฺติยา อุปฏฺาเน กุสโล.
วิมุตฺตีติ หิ สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา อรหตฺตผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตา.
     [๒๐๕] วิปสฺสนาภาวนาย อุปฏฺานานุปฏฺาเนสุ อนิจฺจโตติอาทีนิ นิจฺจโตติอาทีนิ
จ สีลกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ปาโต ปน "อายูหนานุปฏฺานกุสโล
@เชิงอรรถ: ๑ โป. จิตฺตูปฏฺานกุสโล
วิปริณามูปฏฺานกุสโล อนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล นิมิตฺตานุปฏฺานกุสโล
อปฺปณิหิตูปฏฺานกุสโล ปณิธานุปฏฺานกุสโล ๑- อภินิเวสานุปฏฺานกุสโล"ติ
เอเตสุ สามิวจเนน สมาสปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. เสเสสุ ปน นิสฺสกฺกวจเนน ปาโ.
     [๒๐๖] สุญฺตูปฏฺานกุสโลติ ปเนตฺถ สุญฺโต อุปฏฺานกุสโลติ วา
สุญฺตาย อุปฏฺานกุสโลติ วา ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ยสฺมา ปน.
นิพฺพิทาวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อธิปญฺาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตาณทสฺสนํ
ปฏิสงฺขานุปสฺสนา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาติ อิมา อฏฺ มหาวิปสฺสนา อตฺตโน สภาววิเสเสน
วิเสสิตา, น อารมฺมวิเสเสน, ตสฺมา อิมาสํ อฏฺนฺนํ "อนิจฺจโต อุปฏฺานกุสโล
โหตี"ติอาทีนิ วจนานิ วิย "นิพฺพิทาโต อุปฏฺานกุสโล โหตี"ติอาทีนิ วจนานิ
น ยุชฺชนฺติ. ตสฺมา เอว อิมา อฏฺ น โยชิตา. อาทีนวานุปสฺสนา ปน
"สุญฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฏฺานกุสโล โหตี"ติ อิมินา ยุคลกวจเนเนว
อตฺถโต "อาทีนวโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, อาลยาภินิเวสานุปฏฺานกุสโล โหตี"ติ
โยชิตาว โหตีติ สรูเปน น โยชิตา. อิติ ปุริมา จ อฏฺ, อยญฺจ
อาทีนวานุปสฺสนาติ อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อิมา นว อโยเชตฺวา อิตรา เอว นว
โยชิตาติ เวทิตพฺพา. าณูปฏฺานกุสโลติ เสกฺโข วิปสฺสนูปกฺกิเลสานํ อภาวโต
วิปสฺสนาภาวนาย าณสฺส อุปฏฺาเน กุสโล. สมาธิภาวนาย ปน นิกนฺติสพฺภาวโต
าณูปฏฺาเน กุสโลติ น วุตฺโต.
     วิสญฺโคูปฏฺานกุสโลติ "กามโยควิสญฺโโค ภวโยควิสญฺโโค
ทิฏฺิโยควิสญฺโโค อวิชฺชาโยควิสญฺโโค"ติ ๒- จตุธา วุตฺตสฺส วิสญฺโคสฺส
อุปฏฺาเน กุสโล. สญฺโคานุปฏฺานกุสโลติ กามโยคภวโยคทิฏฺิโยคาวิชฺชาโยควเสน
จตุธา วุตฺตสฺส สญฺโคสฺส อนุปฏฺาเน กุสโล. นิโรธูปฏฺานกุสโลติ "ปุน จปรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปณิธิอนุปฏฺานกุสโล  ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๑๒/๒๐๔
ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน นิพฺพานนินฺนํ จิตฺตํ โหติ นิพฺพานโปณํ
นิพฺพานปพฺภารํ วิเวกฏฺ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ
ธมฺเมหี"ติ ๑- วุตฺตขีณาสวพลวเสน นิพฺพานนินฺนจิตฺตตฺตา ขีณาสโวว นิโรธสงฺขาตสฺส
นิพฺพานสฺส อุปฏฺาเน กุสโล.
     อารมฺมณูปฏฺานกุสลวเสนาติอาทีสุ กุสลนฺติ าณํ. าณมฺปิ หิ
กุสลปุคฺคลโยคโต กุสลํ ยถา ปณฺฑิตปุคฺคลโยคโต "ปณฺฑิตา ธมฺมา"ติ. ๒- ตสฺมา
โกสลฺลวเสนาติ อตฺโถ.
     [๒๐๗] อิทานิ จตุสฏฺิยา อากาเรหีติอาทิ าณกถายํ ๓- วุตฺตมฺปิ
อินฺทฺริยกถาสมฺพนฺเธน อิธาเนตฺวา วุตฺตํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
     [๒๐๘] ปุน สมนฺตจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม น ตสฺส
อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิญฺจีติอาทิมาห. ตตฺถ สมนฺตจกฺขูติ สพฺพญฺุตญฺาณํ.
ปญฺินฺทฺริยสฺส วเสนาติอาทินา ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวิโยคิตํ ทสฺเสติ.
สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาตีติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ ปญฺจนฺนํ
อินฺทฺริยานํ นินฺนปโยคกาเล วา มคฺคกฺขเณ วา เอกรสภาวํ อญฺมญฺปจฺจยภาวญฺจ
ทสฺเสติ. สทฺทหิตตฺตา ปคฺคหิตนฺติอาทีหิ เอเกกินฺทฺริยมูลเกหิ ปญฺจหิ จตุกฺเกหิ
ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติกาเล วา ผลกาเล วา เอกรสภาวํ อญฺมญฺปจฺจยภาวญฺจ
ทสฺเสติ. ปุน พุทฺธจกฺขุสมฺพนฺเธน อินฺทฺริยวิธานํ วตฺตุกาโม ยํ
พุทฺธจกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธจกฺขูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ
อาสยานุสยาณญฺจ. พุทฺธาณนฺติ จ อิทํ ตเทว ทฺวยํ, เสสํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมวาติ.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺกถาย
                      อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทสก. ๒๔/๙๐, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔๔/๓๘๗  ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๐๓/๑๗ ๓ ขุ.ปฏิ.
@๓๑/๑๐๖/๑๑๘

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๔๔-๑๗๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=3244&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=3244&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=423
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=5200
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=6053
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=6053
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31