อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                    ๗๑. มหากรุณาาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๑๗] มหากรุณาาณนิทฺเทเส พหุเกหิ อากาเรหีติ อิทานิ วุจฺจมาเนหิ
เอกูนนวุติยา ปกาเรหิ. ปสฺสนฺตานนฺติ าณจกฺขุนา จ พุทฺธจกฺขุนา จ
โอโลเกนฺตานํ โอกฺกมตีติ โอตรติ ปวิสติ. อาทิตฺโตติ ทุกฺขลกฺขณวเสน ปีฬาโยคโต
สนฺตาปนฏฺเน อาทีปิโต "ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺ"ติ ๑- วุตฺตตฺตา สพฺพสงฺขตสฺส เจว
ทุกฺขลกฺขณวเสน ปีฬิตตฺตา ทุกฺขสฺส จ กรุณาย มูลภูตตฺตา ปมํ ทุกฺขลกฺขณวเสน
"อาทิตฺโต"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ราคาทีหิ อาทิตฺตตํ ปน อุปริ วกฺขติ.
     อถ วา อาทิตฺโตติ ราคาทีหิเยว อาทิตฺโต. อุปริ ปน "ตสฺส นตฺถญฺโ
โกจิ นิพฺพาเปตา"ติ อตฺถาเปกฺขนวเสน ปุน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โลกสนฺนิวาโสติ
ปญฺจกฺขนฺธา ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก, ตณฺหาทิฏฺิวเสน สนฺนิวสนฺติ เอตฺถ
สตฺตาติ สนฺนิวาโส, โลโกว สนฺนิวาโส โลกสนฺนิวาโส. ทุกฺขิตํ ขนฺธสนฺตานํ
อุปาทาย สตฺตโวหารสพฺภาวโต โลกสนฺนิวาสโยคโต สตฺตสมูโหปิ โลกสนฺนิวาโส,
โสปิ จ สหขนฺธโกเยว. อุยฺยุตฺโตติ อเนเกสุ กิจฺเจสุ นิจฺจพฺยาปารตาย
กตโยโค กตอุสฺสาโห, สตตกิจฺเจสุ ๒- สอุสฺสุกฺโกติ อตฺโถ. ฆฏฺฏนยุตฺโต วา
อุยฺยุตฺโต. ปยาโตติ ปพฺพเตยฺยา นที วิย อนวฏฺิตคมเนน มรณาย ยาตุํ อารทฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๑๕/๑๙  ๒ ก. สตฺตกิจฺเจสุ
กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ กุจฺฉิตํ มิจฺฉามคฺคํ ปฏิปนฺโน. อุปริ ปน
"วิปถปกฺขนฺโท"ติ ๑- นานาปเทหิ วิเสสตฺวา วุตฺตํ.
     อุปนียตีติ ชราวเสน มรณาย อุปนียติ หรียติ. ชรา หิ "อายุโน สํหานี"ติ ๒-
วุตฺตา. อทฺธุโวติ น ถิโร, สทา ตเถว น โหติ ยสฺมา อทฺธุโว, ตสฺมา อุปนียตีติ
ปุริมสฺส การณวจนเมตํ. เอเตน สการณํ ชราทุกฺขํ วุตฺตํ. ตํ ชราทุกฺขํ ทิสฺวา
ชราปาริชุญฺรหิตาปิ วิญฺู ปพฺพชนฺติ. อตาโณติ ตายิตุํ รกฺขิตุํ สมตฺเถน รหิโต,
อนารกฺโขติ วุตฺตํ โหติ. อนภิสฺสโรติ อภิสริตฺวา อภิคนฺตฺวา พฺยาหรเณน อสฺสา
เสตุํ สมตฺเถน รหิโต, อสหาโยติ วา อตฺโถ. ยสฺมา อนภิสฺสโร, ตสฺมา อตาโณติ
ปุริมสฺส การณวจนเมตํ. เอเตน สการณํ ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ วุตฺตํ. ตํ
ปิยวิปฺปโยคทุกฺขํ ทิสฺวา าติปาริชุญฺรหิตาปิ วิญฺู ปพฺพชนฺติ. อสฺสโกติ
สกภณฺฑรหิโต. สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ สกภณฺฑนฺติ สลฺลกฺขิตํ สพฺพํ ปหาย โลกเกน
คนฺตฺพฺพํ. ยสฺมา สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ตสฺมา อสฺสโกติ ปุริมสฺส การณวจนเมตํ.
เอเตน สการณํ มรณทุกฺขํ วุตฺตํ. ตํ ทิสฺวา โภคปาริชุญฺรหิตาปิ วิญฺู ปพฺพชนฺติ.
อญฺตฺถ "กมฺมสฺสกา มาณว สตฺตาติ ๓- วุตฺตํ, อิธ จ รฏฺปาลสุตฺเต จ "อสฺสโก
โลโก"ติ ๔- วุตฺตํ, ตํ กถํ ยุชฺชตีติ เจ? ปหาย คมนียํ สนฺธาย "อสฺสโก"ติ วุตฺตํ,
กมฺมํ ปน น ปหาย คมนียํ. ตสฺมา "กมฺมสฺสกา"ติ วุตฺตํ. รฏฺปาลสุตฺเตเยว
จ เอวเมตํ วุตฺตํ "ตฺวํ ปน ยถากมฺมํ คมิสฺสสี"ติ ๕-. อูโนติ ปาริปูริรหิโต.
อติตฺโตติ ภิยฺโย ภิยฺโย ปตฺถนายปิ น สุหิโต. อิทํ อูนภาวสฺส การณวจนํ.
ตณฺหาทาโสติ ตณฺหาย วเส วตฺตนโต ตณฺหาย ทาสภูโต. อิทํ อติตฺตภาวสฺส
การณวจนํ. เอเตน อิจฺฉาโรคาปเทเสน สการณํ พฺยาธิทุกฺขํ วุตฺตํ. ตํ พฺยาธิทุกฺขํ
ทิสฺวา พฺยาธิปาริชุญฺรหิตาปิ วิญฺู ปพฺพชนฺติ. อตายโนติ ปุตฺตาทีหิปิ ตายนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี ---ปกฺขนฺโต  ๒ สํ.นิ. ๑๖/๒/๓
@๓ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒  ๔ ม.ม. ๑๓/๓๐๕/๒๘๑  ๕ ม.ม. ๑๓/๓๐๖/๒๘๓
อภาวโต อตายโน อนารกฺโข, อลพฺภเนยฺยเขโม วา. อเลโณติ อลฺลียิตุํ นิสฺสิตุํ
อนรโห อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการโก. อสรโณติ นิสฺสิตานํ น ภยสารโก
น ภยวินาสโก. อสรณีภูโตติ ปุเร อุปฺปตฺติยา อตฺตโน อภาเวเนว อสรโณ,
อุปฺปตฺติสมกาลเมว อสรณีภูโตติ อตฺโถ.
     อุทฺธโตติ สพฺพากุสเลสุ อุทฺธจฺจสฺส อุปฺปชฺชนโต สตฺตสนฺตาเน จ อกุสลุปฺปตฺติ
พาหุลฺลโต อกุสลสมงฺคี โลโก เตน อุทฺธจฺเจน อุทฺธโต. อวูปสนฺโตติ
อวูปสมนลกฺขณสฺส อุทฺธจฺจสฺเสว โยเคน อวูปสนฺโต ภนฺตมิคปฏิภาโค. "อุปนียติ
โลโก"ติอาทีสุ จตูสุ จ "อุทฺธโต โลโก"ติ จ ปญฺจสุ าเนสุ โลโกติ อาคตํ, เสเสสุ
โลกสนฺนิวาโสติ. อุภยถาปิ โลโกเยว. สสลฺโลติ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย
ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลาติ สงฺขํ คเตหิ ราคาทีหิ สลฺเลหิ สหวตฺตนโก.
วิทฺโธติ มิคาทโย กทาจิ ปเรหิ วิทฺธา โหนฺติ, อยํ ปน โลโก นิจฺจํ อตฺตนาว
วิทฺโธ. ปุถุสลฺเลหีติ "สตฺต สลฺลานิ ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ
ทิฏฺิสลฺลํ กิเลสสลฺลํ ทุจฺจริตสลฺลนฺ"ติ ๑- วุตฺเตหิ สตฺตหิ สลฺเลหิ. ตสฺสาติ
ตสฺส โลกสนฺนิวาสสฺส. สลฺลานํ อุทฺธตาติ เตสํ สลฺลานํ สตฺตสนฺตานโต อุทฺธริตา
ปุคฺคโล. อญฺตฺร มยาติ มํ เปตฺวา. เยปิ ภควโต สาวกา สลฺลานิ อุทฺธรนฺติ,
เตสํ ภควโต วจเนเนว อุทฺธรณโต ภควาว อุทฺธรติ นาม.
อวิชฺชนฺธการาวรโณติ อวิชฺชา เอว สภาวทสฺสนจฺฉาทเนน อนฺธํ วิย กโรตีติ
อวิชฺชนฺธกาโร โสว สภาวาคมนนิวารเณน อาวรณํ เอตสฺสาติ อวิชฺชาธการาวรโณ.
กิเลสปญฺชรปกฺขิตฺโตติ กิเลสา เอว กุสลคมนสนฺนิรุชฺฌนฏฺเน ปญฺชโรติ กิเลสปญฺชโร,
อวิชฺชาปภเว กิเลสปญฺชเร ปกฺขิตฺโต ปาติโต. อาโลกํ ทสฺเสตาติ ปญฺาโลกํ
ทสฺสนสีโล ปญฺาโลกสฺส ทสฺเสตาติ วา อตฺโถ. อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชํ คโต ปวิฏฺโ,
น เกวลํ อวิชฺชาย อาวรณมตฺตเมว, อถ โข คหนคโต วิย อวิชฺชาโกสสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.มหา. ๒๙/๘๐๖/๕๐๑
อนฺโต ปวิฏฺโติ ปุริมโต วิเสโส. อณฺฑภูโตติอาทโย จ วิเสสาเยว.
อณฺฑภูโตติ อณฺเฑ ภูโต นิพฺพตฺโต. ยถา หิ อณฺเฑ นิพฺพตฺตา เอกจฺเจ สตฺตา
"อณฺฑภูตา"ติ วุจฺจนฺติ, เอวมยํ โลโก อวิชฺชณฺฑโกเส นิพฺพตฺตตฺตา "อณฺฑภูโต"ติ
วุจฺจติ. ปริโยนทฺโธติ เตน อวิชฺชณฺฑโกเสน สมนฺตโต โอนทฺโธ พทฺโธ เวิโต.
     ตนฺตากุลกชาโตติ ตนฺตํ วิย อากุลภูโต. ยถา นาม ทุนฺนิกฺขิตฺตํ มูสิกจฺฉินฺนํ
เปสการานํ ตนฺตํ ตหึ ตหึ อากุลํ โหติ, อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺติ อคฺเคน วา
อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ โหติ, เอวเมว สตฺตา ปจฺจยากาเร
ขลิตา อากุลา พฺยากุลา โหนฺติ, น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ. ตตฺถ
ตนฺตํ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา สกฺกาปิ ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา ปน เทฺว
โพธิสตฺเต อญฺโ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ
นาม นตฺถิ. ยถา ปน อากุลํ ตนฺตํ กญฺชิกํ ทตฺวา โกจฺเฉน ปหฏํ ตตฺถ
ตตฺถ กุลกชาตํ โหติ คณฺิพทฺธํ, เอวมยํ โลโก ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวา ๑- ปจฺจเย
อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺวาสฏฺิคตวเสน กุลกชาโต โหติ คณฺิพทฺโธ. เย หิ
เกจิ ทิฏฺิโย นิสฺสิตา. สพฺเพ เต ปจฺจยํ อุชุํ กาตุํ น สกฺโกนฺติเยว.
กุลาคณฺิกชาโตติ ๒- กุลาคณฺิกํ วิย ภโต. กุลาคณฺิกํ วุจฺจติ
เปสการกญฺชิกสุตฺตํ. "กุลา นาม สกุณิกา, ตสฺสา กุลาวโก"ติปิ เอเก. ยถา
ตทุภยมฺปิ อากุลํ อคฺเคน วา อคฺคํ มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรนฺติ ปุริมนเยเนว
โยเชตพฺพํ. มุญฺชปพฺพชภูโตติ มุญฺชติณํ วิย ปพฺพชติณํ วิย จ ภูโต
มุญฺชติณปพฺพชติณสทิโส ชาโต. ยถา ตานิ ติณานิ ติณานิ โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา
กตรชฺชุ ชิณฺณกาเล กตฺถจิ ปติตํ คเหตฺวา เตสํ ติณานํ "อิทํ อคฺคํ อิทํ มูลนฺ"ติ
อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ ทุกฺกรํ, ตมฺปิ ปจฺจตฺตปุริสกาเร ตฺวา
สกฺกา ภเวยฺย อุชุํ กาตุํ, เปตฺวา ปน เทฺว โพธิสตฺเต อญฺโ สตฺโต อตฺตโน ธมฺมตาย
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปกฺขิปิตฺวา  ๒ กุลาคุณฺิกชาโตติปิ ปาโ, ที.มหา. ๑๐/๙๕/๔๙, สํ.นิ.
@๑๖/๖๐/๘๙
ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. เอวมยํ โลโก ปจฺจยาการํ อุชุํ
กาตุํ อสกฺโกนฺโต ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตวเสเนว คณฺิชาโต หุตฺวา อปายํ ทุคฺคตึ
วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ.
     ตตฺถ อปาโยติ นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย อสุรกาโย. สพฺเพปิ หิ
เต วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อายสฺส อภาวโต "อปาโย"ติ วุจฺจนฺติ. ตถา ทุกฺขสฺส คติภาวโต
ทุคฺคติ. สุขสฺส สมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาโต. อิตโร ปน:-
            ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ    ธาตุอายตนาน จ
            อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานํ    สํสาโรติ ปวุจฺจติ.
ตํ สพฺพมฺปิ นาติวตฺตติ นาติกฺกมติ. อถ โข จุติโต ปฏิสนฺธึ, ปฏิสนฺธิโต จุตินฺติ
เอวํ ปุนปฺปุนํ จุติปฺปฏิสนฺธิโย คณฺหมาโน ตีสุ จ ภเวสุ จตูสุ จ โยนีสุ ปญฺจสุ
จ คตีสุ สตฺตสุ จ วิญฺาณฏฺิตีสุ นวสุ จ สตฺตาวาเสสุ มหาสมุทฺเท
วาตุกฺขิตฺตนาวา วิย ยนฺตโคโณ วิย จ ปริพฺภมติเยว. อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโตติ
อวิชฺชาเยว อกุสลุปฺปาทเนน กุสลชีวิตนาสนโต วิสนฺติ อวิชฺชาวิสํ, ตเทว
สนฺตานทูสนโต อวิชฺชาวิสโทโส, เตน อนุสยปริยุฏฺานทุจฺจริตภูเตน ภุสํ ลิตฺโต
มกฺขิโตติ อวิชฺชาวิสโทสสลฺลิตฺโต. กิเลสกลลีภูโตติ อวิชฺชาทิมูลกา กิเลสา เอว
โอสีทนฏฺเน กลลํ กทฺทโมติ กิเลสกลลํ, ตทสฺส อตฺถีติ กิเลสกลลี, เอวํ ภูโต.
ราคโทสโมหชฏาชฏิโตติ โลภปฺปฏิฆาวิชฺชาสงฺขาตา ราคโทสโมหา เอว รูปาทีสุ
อารมฺมเณสุ เหฏฺุปริยวเสน ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สํสิพฺพนฏฺเน เวฬุคุมฺพาทีนํ
สาขาชาลสงฺขาตา ชฏา วิยาติ ชฏา, ตาย ราคโทสโมหชฏาย ชฏิโต. ยถา นาม
เวฬุชฏาทีหิ เวฬุอาทโย, เอวํ ตาย ชฏาย อยํ โลโก ชฏิโต วินทฺโธ ๑- สํสิพฺพิโตติ
อตฺโถ. ชฏํ วิชเฏตาติ อิมํ เอวํ เตธาตุกํ โลกํ ชเฏตฺวา ิตํ ชฏํ วิชเฏตา
สญฺฉินฺทิตา สมฺปทาลยิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วินิวิทฺโธ
     ตณฺหาสํฆาฏปฏิมุกฺโกติ ตณฺหา เอว อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺติโต สํฆฏิตฏฺเน
สํฆาโฏติ ตณฺหาสํฆาโฏ, ตสฺมึ ตณฺหาสํฆาเฏ ปฏิมุกฺโก อนุปวิฏฺโ อนฺโตคโตติ
ตณฺหาสํฆาฏปฏิมุกฺโก. ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏติ ๑- ตณฺหา เอว ปุพฺเพ วุตฺตนเยน
สํสิพฺพนฏฺเน ชาลนฺติ ตณฺหาชาลํ, เตน ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ สมนฺตโต ฉาทิโต
ปลิเวิโต. ตณฺหาโสเตน วุยฺหตีติ ตณฺหา เอว สํสาเร อากฑฺฒนฏฺเน โสโตติ
ตณฺหาโสโต, เตน ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ อากฑฺฒียติ. ตณฺหาสญฺโชเนน
สญฺุตฺโตติ ตณฺหา เอว โลกํ วฏฺฏสฺมึ สํโยชนโต พนฺธนโต สํโยชนนฺติ
ตณฺหาสํโยชนํ, เตน ตณฺหาสํโยชเนน สญฺุตฺโต พทฺโธ. ตณฺหานุสเยน อนุสโฏติ
ตณฺหา เอว อนุสยนฏฺเน อนุสโยติ ตณฺหานุสโย, เตน ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ
อนุคโต ถามคโต. ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปตีติ ตณฺหา เอว ปวตฺติกาเล
ผลกาเล จ โลกํ สนฺตาเปตีติ สนฺตาโป, เตน ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ
สนฺตาปียติ. ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหตีติ ตณฺหา เอว พลวภูตา ปวตฺติกาเล
ผลกาเล จ สมนฺตโต ทหนฏฺเน มหาปริฬาโหติ ตณฺหาปริฬาโห, เตน
ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ สมนฺตโต ฑหียติ ๒-. ทิฏฺิสงฺฆาฏาทโย อิมินาว นเยน
โยเชตพฺพา.
     อนุคโตติ อนุปวิฏฺโ. อนุสโฏติ อนุธาวิโต. อภิภูโตติ ปีฬิโต. อพฺภาหโตติ
อภิอาหโต อภิมุขํ ภุสํ ปหโต. ทุกฺเข ปติฏฺิโตติ ทุกฺเข ขนฺธปฺปญฺจเก
สุขวิปลฺลาเสน ปติฏฺิโต อภินิวิฏฺโ.
     ตณฺหาย อุฑฺฑิโตติ ตณฺหาย อุลฺลงฺฆิโต ๓-. จกฺขุ หิ ตณฺหารชฺชุนา อาวุนิตฺวา
รูปนาคทนฺเต อุฑฺฑิตํ, โสตาทีนิ ตณฺหารชฺชุนา อาวุนิตฺวา สทฺทาทินาคทนฺเตสุ
อุฑฺฑิตานิ. ตํสมงฺคีโลโกปิ ๔- อุฑฺฑิโตเยว นาม. ชราปาการปริกฺขิตฺโตติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โอตฺตโต  ๒ สี. ฑยฺหติ  ๓ ม. อุลฺลงฺคิโต  ๔ อิ. ตํสมงฺคีปุคฺคโล
อนติกฺกมนียฏฺเน ปาการภูตาย ชราย ปริวาสิโต. มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโตติ
ทุมฺโมจนียฏฺเน ปาสภูเตน มรเณน พทฺโธ. มหาพนฺธนพทฺโธติ ทฬฺหตฺตา
ทุจฺเฉทตฺตา จ มหนฺเตหิ พนฺธเนหิ พทฺโธ. ราคพนฺธเนนาติ ราโค เอว
พนฺธติ สํสารโต จลิตุํ น เทตีติ ราคพนฺธนํ. เตน ราคพนฺธเนน. เสเสสุปิ
เอเสว นโย. กิเลสพนฺธเนนาติ วุตฺตาวเสเสน กิเลสพนฺธเนน.
ทุจฺจริตพนฺธเนนาติ ติวิเธน ทุจฺจริตพนฺธเนน. สุจริตํ ปน พนฺธนโมกฺขสฺส จ อตฺถิ.
ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํ.
     พนฺธนํ โมเจตาติ ตสฺส พนฺธํ โมเจตา. พนฺธนา โมเจตาติปิ ปาโ,
พนฺธนโต ตํ โมเจตาติ อตฺโถ. มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโนติ กุสลสญฺจารปีฬเนน
มหาสมฺพาธสงฺขาตํ ราคโทสโมหมานทิฏฺิกิเลสทุจฺจริตคหนํ ปฏิปนฺโน. โอกาสํ
ทสฺเสตาติ โลกิยโลกุตฺตรสมาธิปญฺโกาสํ ทสฺเสตา. มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธติ
มหานิวารเณน นิวุโต. มหาเลเปน วา ลิตฺโต. ปลิโพโธติ จ ราคาทิสตฺตวิโธ
เอว. "ตณฺหาทิฏฺิปลิโพโธ"ติ เอเก. ปลิโพธํ เฉตาติ ตํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตา.
มหาปปาเตติ ปญฺจคติปปาเต, ชาติชรามรณปปาเต วา. ตํ สพฺพมฺปิ ทุรุตฺตรฏฺเน
ปปาโต. ปปาตา อุทฺธตาติ ตมฺหา ปปาตโต อุทฺธริตา. มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโนติ
ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ปฏิปนฺโน.
สพฺพมฺเปตํ ทุรติกฺกมนฏฺเน กนฺตาโร, ตํ กนฺตารํ ตาเรตา. กนฺตารา ตาเรตาติ
วา ปาโ. มหาสํสารปฺปฏิปนฺโนติ อพฺโพจฺฉินฺนํ ขนฺธสนฺตานํ ปฏิปนฺโน. สํสารา
โมเจตาติ สํสารโต โมเจตา. สํสารํ โมเจตาติ วา ปาโ. มหาวิทุคฺเคติ
สํสารวิทุคฺเค. สํสาโรเยว หิ ทุคฺคมนฏฺเน วิทุคฺโค. สมฺปริวตฺตตีติ ภุสํ
นิวตฺติตฺวา จรติ. มหาปลิเปติ มหนฺเต กามกทฺทเม ๑- กาโม หิ โอสีทนฏฺเน
ปลิโป. ปลิปนฺโนติ ลคฺโค. มหาปลฺเลปปลิปนฺโนติปิ ปาโ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. มหากามกทฺทเม
     อพฺภาหโตติ สพฺโพปทฺทเวหิ อพฺภาหโต. ราคคฺคินาติ ราคาทโยเยว
อนุทหนฏฺเน อคฺคิ. เตน ราคคฺคินา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อุนฺนีตโกติ
อุคฺคเหตฺวา ๑- นีโต, ชาติยา อุคฺคเหตฺวา ชราทิอุปทฺทวาย นีโตติ อตฺโถ. กกาโร
ปเนตฺถ อนุกมฺปาย ทฏฺพฺโพ. หญฺติ นิจฺจมตาโณติ ปริตฺตายเกน ๒- รหิโต สตตํ
ปีฬียติ. ปตฺตทณฺโฑติ ราชาทีหิ ลทฺธอาโณ. ตกฺกโรติ โจโร. วชฺชพนฺธนพทฺโธติ
ราคาทิวชฺชพนฺธเนหิ พทฺโธ. อาฆาตนปจฺจุปฏฺิโตติ มรณธมฺมคณฺิกฏฺานํ
อุเปจฺจ ิโต. โกจิ พนฺธนา โมเจตา. โกจิ พนฺธนํ โมเจตาติปิ ปาโ. อนาโถติ
นตฺถิ เอตสฺส นาโถ อิสฺสโร, สยํ วา น นาโถ อิสฺสโร อนาโถ, อสรโณติ
วา อตฺโถ. ปรมกาปญฺปฺปตฺโตติ ชราทิปฏิพาหเณ อปฺปหุตาย อตีว กปณภาวํ
ปตฺโต. ตาเยตาติ รกฺขิตา. ตายิตาติ วา ปาโ สุนฺทโร. ทุกฺขาภิตุนฺโนติ
ชาติทุกฺขาทีหิ อเนเกหิ ทุกฺเขหิ อภิตุนฺโน อติพฺยาธิโต อติกฺกมฺปิโต จ. จิรรตฺตํ
ปีฬิโตติ ทุกฺเขเหว ทีฆมทฺธานํ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต. คธิโตติ เคเธน คิทฺโธ ๓-,
อภิชฺฌากายคนฺเถน วา คนฺถิโต. นิจฺจํ ปิปาสิโตติ ปาตุํ ภุญฺชิตุํ อิจฺฉา
ปิปาสา, สา ตณฺหา เอว, ตณฺหาปิปาสาย นิรนฺตรํ ปิปาสิโต.
     อนฺโธติ ทสฺสฏฺเน จกฺขูหิ สงฺขํ คตาย ปญฺาย อภาวโต กาโณ. ปญฺา ๔-
หิ ธมฺมภาวํ ปสฺสติ. อจกฺขุโกติ ตํ ปน อนฺธตฺตํ น ปจฺฉา สมฺภูตํ, ปกติยา
เอว อวิชฺชมานจกฺขุโกติ ตเมว อนฺธตฺตํ วิเสเสติ. หตเนตฺโตติ นยนฏฺเน
เนตฺตนฺติ สงฺขํ คตาย ปญฺาย อภาวโตเยว วินฏฺเนตฺตโก. สมวิสมํ ทสฺเสนฺตํ
อตฺตภาวํ เนตีติ เนตฺตนฺติ หิ วุตฺตํ. ปญฺาย สุคตึ ๕- จ อคตึ จ เนติ.
หตเนตฺตตฺตาเยวสฺส เนตุ อภาวํ ทสฺเสนฺโต อปริณายโกติ อาห, อวิชฺชามานเนตฺตโกติ
อตฺโถ. อญฺโปิสฺส เนตา น วิชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. วิปถปกฺขนฺโทติ ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อุคฺคเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา  ๒ อิ. ปริตฺตายเณน  ๓ อิ. วิทฺโธ
@๔ อิ. ปญฺาย  ๕ อิ. ทุคฺคตึ  ๖ สี. วิปถปกฺขนฺโตติ
วิปรีโต, วิสโม วา ปโถ วิปโถ, ตํ วิปถํ ปกฺขนฺโท ปวิฏฺโ ปฏิปนฺโนติ
วิปถปกฺขนฺโท, มิจฺฉาปถสงฺขาตํ มิจฺฉาทิฏฺึ ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. อญฺชสาปรทฺโธติ
อญฺชเส อุชุมคฺคสฺมึ มชฺฌิมปฏิปทาย อปรทฺโธ วิรทฺโธ. อริยปถํ อาเนตาติ อริยํ
อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ อุปเนตา ปฏิปาทยิตา. มโหฆปกฺขนฺโทติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ
วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา, ปกติโอฆโต มหนฺตา โอฆาติ มโหฆา.
เต กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโโฆ อวิชฺโชโฆติ จตุปฺปเภทา. เต มโหเฆ ปกฺขนฺโท
ปวิฏฺโติ มโหฆปกฺขนฺโท, สํสารสงฺขาตํ มโหฆํ วา ปกฺขนฺโทติ.
     [๑๑๘] อิทานิ เอกุตฺตริกนโย ตตฺถ ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหีติ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺีหิ.
ตตฺถ ทิฏฺิเยว ทิฏฺิคตํ "คูถคตํ มุตฺตคตนฺ"ติอาทีนิ ๑- วิย. คนฺตพฺพาภาวโต
วา ทิฏฺิยา คตมตฺตเมเวตนฺติ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺีสุ คตํ อิทํ ทสฺสนํ
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิอนฺโตคธตฺตาติปิ ทิฏฺิคตํ. ทฺวาสฏฺิเตสฏฺิทิฏฺิโยปิ หิ
สสฺสตทิฏฺิอุจฺเฉททิฏฺีติ เทฺวว ทิฏฺิโย โหนฺติ. ตสฺมา สงฺเขเปน สพฺพา
ทิฏฺิโย อนฺโต กโรนฺโต "ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหี"ติ วุตฺตํ. ปริยุฏฺิโตติ
ปริยุฏฺานํ ปตฺโต สมุทาจารํ ปตฺโต, อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน กุสลจารสฺส ๒-
คหณํ ปตฺโตติ อตฺโถ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา "ทฺวีหิ ภิกฺขเว ทิฏฺิคเตหิ
ปริยุฏฺิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ เอเก, อติธาวนฺติ เอเก, จกฺขุมนฺโต จ
ปสฺสนฺตี"ติอาทิ ๓-.
     ตีหิ ทุจฺจริเตหีติ ติวิธกายทุจฺจริเตน จตุพฺพิธวจีทุจฺจริเตน
ติวิธมโนทุจฺจริเตน. วิปฺปฏิปนฺโนติ วิรูปํ ปฏิปนฺโน, มิจฺฉาปฏิปนฺโนติ อตฺโถ.
โยเคหิ ยุตฺโตติ วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ โยคา, อีติอตฺเถน วา โยคา, เตหิ โยเคหิ
ยุตฺโต สมปฺปิโต. จตุโยคโยชิโตติ กามโยโค ภวโยโค ทิฏฺิโยโค อวิชฺชาโยโคติ
อิเมหิ จตูหิ โยเคหิ สกฏฺสฺมึ โยโค ๔- วิย วฏฺฏสฺมึ โยชิโต.
ปญฺจกามคุณิโก ราโค กามโยโค. รูปารูปภเวสุ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙  ๒ สี. กุสลวารสฺส
@๓ ขุ.อิติ. ๒๕/๔๙/๒๗๐  ๔ อิ. คาโว
ฉนฺทราโค, ฌานนิกนฺติ จ, สสฺสตทิฏฺิสหชาโต ราโค ภววเสน ปตฺถนา ภวโยโค.
ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย ทิฏฺิโยโค. อฏฺสุ าเนสุ อญฺาณํ อวิชฺชาโยโค. เต เอว
จตฺตาโร พลวภูตา โอฆา, ทุพฺพลภูตา โยคา.
     จตูหิ คนฺเถหีติ ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ
ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. เต อภิชฺฌา กายคนฺโถ พฺยาปาโท กายคนฺโถ สีลพฺพตปรามาโส
กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ จตุปฺปเภทา. อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ
วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌานมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา. โลโภเยว. นามกายํ
คนฺเถติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ
ปูติภาวํ คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโท.
อิติ พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สิทฺธีติ
ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโส. สพฺพญฺุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สสฺสโต โลโก,
อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺนฺติอาทินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโส. เตหิ
จตูหิ คนฺเถหิ คนฺถิโต, พทฺโธติ อตฺโถ.
     จตูหิ อุปาทาเนหีติ ภุสํ อาทิยนฺติ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานา.
เต กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุปฺปเภทา.
วตฺถุสงฺขาตํ กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํ, กาโม จ โส อุปาทานํ จาติปิ
กามุปาทานํ. ทิฏฺิ จ สา อุปาทานญฺจาติ ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺึ อุปาทิยตีติปิ
ทิฏฺุปาทานํ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติอาทีสุ ๑- หิ ปุริมทิฏฺึ อุตฺตรทิฏฺิ ๒-
อุปาทิยติ. สีลพฺพตํ อุทปาทิยตีติ สีลพฺพตุปาทานํ, สีลพฺพตญฺจ ตํ อุปาทานํ จาติปิ
สีลพฺพตุปาทานํ. โคสีลโควตาทีนิ หิ เอวํ วิสุทฺธีติ อภินิเวสโต สยเมว อุปาทานานิ.
วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อุปาทานํ. กึ วทนฺติ, อุปาทิยนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๔๗/๑๖๗  ๒ สี. ปุริมทิฏฺิ อุตฺตรทิฏฺึ
วา? อตฺตานํ. อตฺตโน วาทุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ, อตฺตวาทมตฺตเมว วา
อตฺตาติ อุปาทิยนฺติ เอเตนาติ อตฺตวาทุปาทานํ. เปตฺวา อิมา เทฺว ทิฏฺิโย
สพฺพาปิ ทิฏฺี ทิฏฺุปาทานํ. เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ. อุปาทียตีติ ภุสํ
คณฺหียติ ๑-. อุปาทิยตีติ วา ปาโ, โลโก อุปาทาเนหิ ตํ ตํ อารมฺมณํ ภุสํ
คณฺหาตีติ อตฺโถ.
     ปญฺจคติสมารุโฬฺหติ สุกตทุกฺกฏการเณหิ คมฺมติ อุปสงฺกมียตีติ คติ,
สโหกาสกา ขนฺธา. นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวาติ อิมา
ปญฺจ คติโย โวกฺกมนภาเวน ๒- ภุสํ อารุโฬฺห. ปญฺจหิ กามคุเณหีติ
รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ วตฺถุกามโกฏฺาเสหิ. รชฺชตีติ
อโยนิโสมนสิการํ ปฏิจฺจ ราคุปฺปาทเนน เตหิ รญฺชียติ, สารตฺโต กรียตีติ อตฺโถ.
ปญฺจหิ นีวรเณหีติ จิตฺตํ นีวรนฺติ ปริโยนนฺธนฺตีติ นีวรณา.
กามจฺฉนฺทพฺยาปาทถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉาสงฺขาเตหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ.
โอตฺถโฏติ อุปริโต ปิหิโต.
     ฉหิ วิวาทมูเลหีติ ฉหิ วิวาทสฺส มูเลหิ. ยถาห:-
              "ฉยิมานิ ภิกฺขเว วิวาทมูลานิ. กตมานิ ฉ, อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ
         โกธโน โหติ อุปนาหี. โย โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ โกธโน โหติ อุปนาหี,
         โส สตฺถริปิ อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ, สํเฆปิ, สิกฺขายปิ
         น ปริปูรการี โย โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ
         อปฺปติสฺโส, ธมฺเมปิ, สํเฆปิ, สิกฺขายปิ น ปริปูรการี, โส สํเฆ
         วิวาทํ ชเนติ. โย โหติ วิวาโท พหุชนาหิตาย พหุชนาสุขาย พหุโน
         ชนสฺส อนตฺถาย อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานํ. เอวรูปํ เจ ตุเมฺห
         ภิกฺขเว วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา สมนุปสฺเสยฺยาถ, ตตฺร
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คณฺหนฺติ  ๒ สี. อโวกฺกมนภาเวน
         ตุเมฺห ภิกฺขเว ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส ปหานาย วายเมยฺยาถ.
         เอวรูปํ เจ ตุเมฺห ภิกฺขเว วิวาทมูลํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา
         น สมนุปสฺเสยฺยาถ. ตตฺร ตุเมฺห ภิกฺขเว ตสฺเสว ปาปกสฺส วิวาท-
         มูลสฺส อายตึ อนวสฺสวาย ปฏิปชฺเชยฺยาถ. เอวเมตสฺส ปาปกสฺส
         วิวาทมูลสฺส ปหานํ โหติ, เอวเมตสฺส ปาปกสฺส วิวาทมูลสฺส อายตึ
         อนวสฺสโว โหติ.
              ปุน จ ปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ มกฺขี โหติ ปฬาสี. อิสฺสุกี โหติ
         มจฺฉรี. สโ โหติ มายาวี. ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ. สนฺทิฏฺิ
         ปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี. โย โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ
         สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, โส สตฺถริปิ
         ฯเปฯ อายตึ อนวสฺสโว โหตี"ติ. ๑-
     ตตฺถ โกธโนติ กุชฺฌนลกฺขเณน โกเธน สมนฺนาคโต. อุปนาหีติ
เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนลกฺขเณน อุปนาเหน สมนฺนาคโต. อหิตาย ทุกฺขาย เทวมนุสฺสานนฺติ
ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท กถํ เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตตีติ?
โกสมฺพิกกฺขนฺธเก ๒- วิย ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ วิวาทํ อาปนฺเนสุ ตสฺมึ วิหาเร เตสํ
อนฺเตวาสิกา วทนฺติ, เตสํ โอวาทํ คณฺหนฺโต ภิกฺขุภิกฺขุนิสํโฆ ๓- วิวทติ, ตโต
เตสํ อุปฏฺากา วิวทนฺติ. อถ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตา เทฺว โกฏฺาสา โหนฺติ.
ธมฺมวาทีนํ อารกฺขเทวตา ธมฺมวาทินิโย โหนฺติ อธมฺมวาทีนํ อธมฺมวาทินิโย.
ตโต อารกฺขเทวตานํ มิตฺตา ภุมฺมฏฺเทวตา ภิชฺชนฺติ. เอวํ ปรมฺปราย
ยาว พฺรหฺมโลกา เปตฺวา อริยสาวเก สพฺเพ เทวมนุสฺสา เทฺว โกฏฺาสา
โหนฺติ. ธมฺมวาทีหิ ปน อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ. ตโต ยํ พหุเกหิ
คหิตํ, สพฺพํ ตํ สจฺจนฺติ ธมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๐๗/๓๗๓-๕ (สฺยา)
@๒ วิ.มหา. ๕/๕๔๑/๒๓๑, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๐๗/๓๗๓ (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. ภิกฺขุนิสํโฆ, สี.
@ภิกฺขุสํโฆ
พหุตราว อธมฺมํ คณฺหนฺติ. เต อธมฺมํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺตา อปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ วิวาโท เทวมนุสฺสานํ อหิตาย ทุกฺขาย โหติ. อชฺฌตฺตํ
วาติ ตุมฺหากํ อพฺภนฺตรปริสาย วา. พหิทฺธา วาติ ปเรสํ ปริสาย วา. มกฺขีติ
ปเรสํ คุณมกฺขณลกฺขเณน มกฺเขน สมนฺนาคโต. ปฬาสีติ ยุคคฺคาหลกฺขเณน
ปฬาเสน สมนฺนาคโต. อิสฺสุกีติ ปเรสํ สกฺการาทิอิสฺสายนลกฺขณาย อิสฺสาย
สมนฺนาคโต. มจฺฉรีติ อาวาสมจฺฉริยาทีหิ ปญฺจหิ มจฺฉริเยหิ สมนฺนาคโต.
สโติ เกราฏิโก. มายาวีติ กตปาปปฺปฏิจฺฉาทโก. ปาปิจฺโฉติ อสนฺตสมฺภาวนิจฺฉโก
ทุสฺสีโล. มิจฺฉาทิฏฺีติ นตฺถิกวาที อเหตุกวาที อกิริยวาที. สนฺทิฏฺิปรามาสีติ
สยํ ทิฏฺิเมว ปรามสติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี. ทุปฺปฏินิสฺสคฺคีติ น สกฺกา
โหติ คหิตํ วิสฺสชฺชาเปตุํ. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน "ตตฺถ กตมานิ ฉ วิวาทมูลานิ,
โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺิปรามาสิตา. อิมานิ ฉ
วิวาทมูลานี"ติ ๑- ปธานวเสน เอเกโกเยว ธมฺโม วุตฺโต.
     ฉหิ ตณฺหากาเยหีติ "รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา
โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา"ติ ๒- วุตฺตาหิ ฉหิ ตณฺหาหิ. ตตฺถ ยสฺมา เอเกกาเยว
ตณฺหา อเนกวิสยตฺตา เอเกกสฺมิมฺปิ วิสเย ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติโต อเนกา โหนฺติ,
ตสฺมา สมูหฏฺเน กายสทฺเทน โยเชตฺวา ตณฺหากายาติ วุตฺตํ. ตณฺหากายาติ
วุตฺเตปิ ตณฺหา เอว. รชฺชตีติ สยํ อารมฺมเณ รชฺชติ. สารตฺโต โหติ. ฉหิ
ทิฏฺิคเตหีติ สพฺพาสวสุตฺเต วุตฺเตหิ. วุตฺตํ หิ ตตฺถ:-
              "ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺีนํ อญฺตรา
         ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. `อตฺถิ เม อตฺตา'ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ
         อุปฺปชฺชติ, `นตฺถิ อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี'ติ วา อสฺส สจฺจโต
         เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, `อตฺตนาว อตฺตานํ สญฺชานามี'ติ วา อสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๔๔/๔๖๔  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๔๔/๔๖๔
         สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, `อตฺตนาว อนตฺตานํ สญฺชานามี'ติ
         วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, `อตฺตาว อนตฺตานํ
         สญฺชานามี'ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อถ วา
         ปนสฺส เอวํ ทิฏฺิ โหติ `โย เม อยํ อตฺตา วโท เวเทยฺโย ตตฺร
         ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทติ, โส จ โข
         ปน เม อยํ อตฺตา นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ
         ตเถว สฺสตี"ติ ๑-.
     ตตฺถ อตฺถิ เม อตฺตาติ สสฺสตทิฏฺิ สพฺพกาเลสุ อตฺตโน อตฺถิตํ
คณฺหาติ. สจฺจโต เถตโตติ ภูโต จ ถิรโต จ, "อิทํ สจฺจนฺ"ติ สุฏฺุ
ทฬฺหภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. นตฺถิ เม อตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ สโต สตฺตสฺส ตตฺถ
ตตฺถ วิภวคคฺคหณโต. อถ วา ปุริมาปิ ตีสุ กาเลสุ อตฺถีติ คหณโต สสฺสตทิฏฺิ,
ปจฺจุปฺปนฺนเมว อตฺถีติ คณฺหนฺตี อุจฺเฉททิฏฺิ, ปจฺฉิมาปิ อตีตานาคเตสุ นตฺถีติ
คหณโต "ภสฺสนฺตา อาหุติโย"ติ คหิตทิฏฺิคติกานํ วิย อุจฺเฉททิฏฺิ. อตีเต เอว
นตฺถีติ คณฺหนฺตี อธิจฺจสมุปฺปนฺนกสฺส วิย สสฺสตทิฏฺิ. อตฺตนาว อตฺตานํ
สญฺชานามีติ สญฺากฺขนฺธสีเลน ขนฺเธ อตฺตาติ คเหตฺวา  สญฺาย อวเสสกฺขนฺเธ
สญฺชานโต อิมินา อตฺตนา อิมํ อตฺตานํ สญฺชานามีติ โหติ. อตฺตนาว
อนตฺตานนฺติ สญฺากฺขนฺธํเยว อตฺตาติ คเหตฺวา, อิตเร จตฺตาโรปิ อนตฺตาติ
คเหตฺวา สญฺาย เต สญฺชานโต เอวํ โหติ. อนตฺตนาว อตฺตานนฺติ
สญฺากฺขนฺธํ อนตฺตาติ คเหตฺวา, อิตเร จตฺตาโรปิ อตฺตาติ คเหตฺวา สญฺาย
เต สญฺชานโต เอวํ โหติ. สพฺพาปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโยว. วโท เวเทยฺโยติอาทโย
ปน สสฺสตทิฏฺิยา เอว อภินิเวสาการา. ตตฺถ วทตีติ วโท, วจีกมฺมสฺส
การโกติ วุตฺตํ โหติ. เวทยตีติ เวเทยฺโย, ชานาติ อนุภวติ จาติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๑๙/๑๒
กึ เวเทตีติ? ตตฺร ตตฺร กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิสํเวเทติ. ตตฺร
ตตฺราติ เตสุ เตสุ โยนิคติิตินิวาสนิกาเยสุ อารมฺมเณสุ วา. นิจฺโจติ
อุปฺปาทวยรหิโต. ธุโวติ ถิโร สารภูโต. สสฺสโตติ สพฺพกาลิโก. อวิปริณามธมฺโมติ
อตฺตโน ปกติภาวํ อวิชหนธมฺโม, กกณฺฏโก วิย นานปฺปการกํ นาปชฺชติ. สสฺสติสมนฺติ
จนฺทสูริยสมุทฺทมหาปวีปพฺพตาโลกโวหาเรน สสฺสติโยติ วุจฺจนฺติ. สสฺสตีหิ สมํ
สสฺสติสมํ. ยาว สสฺสติโย ติฏฺนฺติ, ตาว ตเถว สฺสตีติ คณฺหโต เอวํ
ทิฏฺิ โหติ.
     ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน "ตตฺร ตตฺร ทีฆรตฺตํ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ
วิปากํ ปจฺจนุโภติ, น โส ชาโต นาโหสิ, น โส ชาโต น ภวิสฺสติ, นิจฺโจ
ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโมติ วา ปนสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตี"ติ ๑-
ฉ ทิฏฺี เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺตา.
     ตตฺถ น โส ชาโต นาโหสีติ โส อตฺตา อชาติธมฺมโต น ชาโต นาม,
สทา วิชฺชมาโนเยวาติ อตฺโถ. เตเนว อตีเต นาโหสิ, อนาคเต น ภวิสฺสติ.
โย หิ ชาโต, โส อโหสิ. โย จ ชายิสฺสติ, โส ภวิสฺสตีติ วุจฺจติ. อถ วา
น โส ชาโต นาโหสีติ โส สทา วิชฺชมานตฺตา อตีเตปิ น ชาตุ น อโหสิ,
อนาคเตปิ น ชาตุ น ภวิสฺสติ. อนุสายา วุตฺตตฺถา.
     สตฺตหิ สญฺโชเนหีติ สตฺตกนิปาเต วุตฺเตหิ. วุตฺตํ หิ ตตฺถ:-
              "สตฺติมานิ ภิกฺขเว สญฺโชนานิ. กตมานิ สตฺต, อนุนย-
         สญฺโชนํ ปฏิฆสญฺโชนํ ทิฏฺิสญฺโชนํ วิจิกิจฺฉาสญฺโชนํ
         มานสญฺโชนํ ภวราคสญฺโชนํ อวิชฺชาสญฺโชนํ. อิมานิ โข
         ภิกฺขเว สตฺต สญฺโชนานี"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๔๘/๔๖๖  ๒ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๘/๖
     ตตฺถ อนุนยสญฺโชนนฺติ กามราคสญฺโชนํ. สพฺพาเนเวตานิ พนฺธนฏฺเน
สญฺโชนานิ.
     สตฺตหิ มาเนหีติ ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค วุตฺเตหิ. วุตฺตญฺหิ ตตฺถ:-
              "มาโน อติมาโน มานาติมาโน โอมาโน อธิมาโน อสฺมิมาโน
         มิจฺฉามาโน"ติ ๑-.
     ตตฺถ มาโนติ เสยฺยาทิวเสน ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา ชาติอาทีสุ วตฺถุวเสเนว
อุนฺนติ. อติมาโนติ ชาติอาทีหิ "มยา สทิโส นตฺถี"ติ อติกฺกมิตฺวา อุนฺนติ.
มานาติมาโนติ "อยํ ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโ, อยํ หีนตโร"ติ
อุปฺปนฺนมาโน. โอมาโนติ ชาติอาทีหิ อตฺตานํ เหฏฺา กตฺวา ปวตฺตมาโน,
หีโนหมสฺมีติ มาโนเยว. อธิมาโนติ อนธิคเตเยว จตุสจฺจธมฺเม อธิคโตติ มาโน.
อยํ ปน อธิมาโน ปริสุทฺธสีลสฺส กมฺมฏฺาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ปจฺจยปริคฺคเหน วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส
อารทฺธวิปสฺสกสฺส ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชติ, น อญฺเสํ. อสฺมิมาโนติ รูปาทีสุ
ขนฺเธสุ อสฺมีติ มาโน, "อหํ รูปนฺ"ติอาทิวเสน อุปฺปนฺนมาโนติ วุตฺตํ โหติ.
มิจฺฉามาโนติ ปาปเกน กมฺมายตนาทินา อุปฺปนฺนมาโน.
     โลกธมฺมา วุตฺตตฺถา. สมฺปริวตฺตตีติ โลกธมฺเมหิ เหตุภูเตหิ ลาภาทีสุ จตูสุ
อนุโรธวเสน, อลาภาทีสุ จตูสุ ปฏิวิโรธวเสน ภุสํ นิวตฺตติ, ปกติภาวํ ชหตีติ
อตฺโถ. มิจฺฉตฺตาปิ วุตฺตตฺถา. นิยฺยาโตติ คโต ปฺกฺขนฺโท, อภิภูโตติ อตฺโถ.
     อฏฺหิ ปุริสโทเสหีติ อฏฺกนิปาเต อุปมาหิ สห, ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค อุปมํ
วินา วุตฺเตหิ. วุตฺตํ หิ ตตฺถ:-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๔๙/๔๖๗
              "กตเม อฏฺ ปุริสโทสา. อิธ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ,
         โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน "น สรามิ น สรามี"ติ
         อสติยาว นิพฺเพเติ ๑-. อยํ ปโม ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ
         อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ "กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส
         อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มญฺสี"ติ. อยํ
         ทุติโย  ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ
         อาปตฺติยา โจทยมาโน โจทกํเยว ปจฺจาโรเปติ "ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ
         อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตฺวํ ตาว  ปมํ ปฏิกโรหี"ติ. อยํ ตติโย ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ
         อาปตฺติยา โจทิยมาโน อญฺเนญฺ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ,
         โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ. อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ
         อาปตฺติยา โจทิยมาโน สํฆมชฺเฌ พาหาวิกฺเขปกํ ภณติ. อยํ ปญฺจโม
         ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ
         ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สํฆํ อนาทิยิตฺวา โจทกํ
         สาปตฺติโกว เยน กามํ ปกฺกมติ. อยํ ฉฏฺโ ปุริสโทโส.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นิพฺเพเธติ
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ
         ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน "เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ
         อนาปนฺโนมฺหี"ติ โส ตุณฺหีภูโต สํฆํ วิเหเสติ. อยํ สตฺตโม ปุริสโทโส.
              ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติ, โส ภิกฺขุ
         ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห "กึ นุ โข ตุเมฺห
         อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ มยิ พฺยาวฏา, อิทานาหํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย
         หีนายาวตฺติสฺสามี"ติ. โส สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺติตฺวา เอวมาห
         "อิทานิ โข ตุเมฺห อายสฺมนฺโต อตฺตมนา โหถา"ติ. วยํ อฏฺโม
         ปุริสโทโส. อิเม อฏฺ ปุริสโทสาติ ๑-.
     ตตฺถ ปุริสโทสาติ ปุริสานํ โทสา, เต ปน ปุริสสนฺตานํ ทูเสนฺตีติ
โทสา. น สรามิ น สรามีติ "มยา เอตสฺส กมฺมสฺส กตฏฺานํ นสฺสรามิ น
สลฺลกฺเขมีติ เอวํ อสติภาเวน นิพฺเพเติ โมเจติ. โจทกํเยว ปฏิปฺผรตีติ
ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา ผรติ, ปฏิอาณิภาเวน ๒- ติฏฺติ. กึ นุ โข ตุยฺหนฺติ ตุยฺหํ
พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน นาม กึ, โย ตฺวํ เนว วตฺถุํ, น อาปตฺตึ, น
โจทนํ ชานาสีติ ทีเปติ. ตฺวมฺปิ นาม เอวํ กิญฺจิ อชานนฺโต ภณิตพฺพํ
มญฺสีติ อชฺโฌตฺถรติ. ปจฺจาโรเปตีติ "ตฺวมฺปิ โขสี"ติอาทีนิ วทนฺโต
ปติอาโรเปติ. ปฏิกโรหีติ เทสนาคามินึ เทเสหิ, วุฏฺานคามินิโต วุฏฺาหิ, ตโต
สุทฺธนฺเต ๓- ปติฏฺิโต อญฺ โจเทสฺสีติ ทีเปติ. อญฺเนญฺ ปฏิจรตีติ อญฺเน
การเณน, วจเนน วา อญฺ การณํ, วจนํ วา ปฏิจฺฉาเทติ. "อาปตฺตึ
อาปนฺโนสี"ติ วุตฺโต "โก อาปนฺโน, กึ อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน, กถํ อาปนฺโน,
กํ ภณถ, กึ ภณถา"ติ ภณติ. "เอวรูปํ กิญฺจิ ตยา ทิฏฺนฺ"ติ วุตฺเต "น
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๕๗/๔๗๒  ๒ อภิ.อฏฺ. ๒/๕๕๔-ปฏิภาณิตภาเวน  ๓ อิ. สุทฺธตฺเต
สุณามี"ติ โสตํ อุปเนติ ๑-. พหิทฺธา กถํ อปนาเมตีติ "อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ
อาปนฺโนสี"ติ ปุฏฺโ "ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี"ติ วตฺวา ปุน "น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ
ปุจฺฉามา"ติ ๒- วุตฺเต "ตโต ราชคหํ คโตมฺหี"ติ. "ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณเคหํ
วา, อาปตฺตึ อาปนฺโนสี"ติ. "ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธนฺ"ติอาทีนิ วทนฺโต กถํ
พหิทฺธา วิกฺขิปติ. โกปนฺติ กุปิตภาวํ, โทสนฺติ ทุฏฺภาวํ. อุภยมฺเปตํ โกธสฺเสว
นามํ. อปฺปจฺจยนฺติ อสนฺตุฏฺาการํ, โทมนสฺสสฺเสตํ นามํ. ปาตุกโรตีติ ทสฺเสติ
ปกาเสติ. พาหาวิกฺเขปกํ ภณตีติ พาหํ วิกฺขิปิตฺวา วิกฺขิปิตฺวา อลชฺชิวจนํ
วทติ. อนาทิยิตฺวาติ จิตฺตีกาเรน อคฺคเหตฺวา อวชานิตฺวา อนาทโร หุตฺวาติ
อตฺโถ. วิเหเสตีติ วิเหเติ พาธติ. อติพาฬฺหนฺติ อติทฬฺหํ อติปฺปมาณํ. มยิ
พฺยาวฏาติ มยิ พฺยาปารํ อาปนฺนา. หีนายาวตฺติตฺวาติ หีนสฺส คิหิภาวสฺส
อตฺถาย อาวตฺติตฺวา, คิหี หุตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตมนา โหถาติ ตุฏฺจิตฺตา โหถ,
"มยา ลภิตพฺพํ ลภถ, มยา วสิตพฺพฏฺาเน วสถ, ผาสุวิหาโร โว มยา กโต"ติ
อธิปฺปาเยน วทติ. ทุสฺสตีติ ทุฏฺโ โหติ.
     นวหิ อาฆาตวตฺถูหีติ สตฺเตสุ อุปฺปตฺติวเสเนว กถิตานิ. ยถาห:-
              "นวยิมานิ ภิกฺขเว อาฆาตวตฺถูหิ. กตมานิ นว, `อนตฺถํ เม
         อจรี'ติ อาฆาตํ พนฺธติ. `อนตฺถํ เม จรตี'ติ อาฆาตํ พนฺธติ, `อนตฺถํ
         เม จริสฺสตี'ติ อาฆาตํ พนฺธติ, `ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ,
         อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตี'ติ อาฆาตํ พนฺธติ, `อปฺปิยสฺส เม
         อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จริสฺสตี'ติ อาฆาตํ พนฺธติ.
         อิมานิ โข ภิกฺขเว น อาฆาตวตฺถูนี"ติ ๓-.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อปเนติ  ๒ สี. ปุจฺฉาม อาปตฺตึ ปุจฺฉามา"ติ.  ๓ องฺ.นวก. ๒๓/๒๙/๓๓๕
     ตตฺถ อาฆาตวตฺถูนีติ อาฆาตการณานิ. อาฆาตนฺติ เจตฺถ โกโป, โสเยว
อุปรูปริ โกปสฺส วตฺถุตฺตา อาฆาตวตฺถุ. อาฆาตํ พนฺธตีติ โกปํ ๑- พนฺธติ กโรติ
อุปฺปาเทติ. "อตฺถํ เม นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติ. ปิยสฺส เม มนาปสฺส
อตฺถํ นาจริ, น จรติ, น จริสฺสติ. อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อนตฺถํ นาจริ,
น จรติ, น จริสฺสตี"ติ ๒- นิทฺเทเส วุตฺตานิ อปรานิปิ นว อาฆาตวตฺถูนิ อิเมเหว
นวหิ สงฺคหิตานิ. อาฆาติโตติ ฆฏฺฏิโต.
     นววิธมาเนหีติ กตเม นววิธมานา. เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส
สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน,
สทิสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ
มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน. อิเม นววิธมานา ๓-.
     เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน ราชูนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ
อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเน วา ธเนน วา วาหเนหิ วา โก มยา สทิโส
อตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ "สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ
เอตํ มานํ กโรติ.
     เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ราชา หิ "รฏฺเน
วา ธเนน วา วาหเนหิ วา อญฺราชูหิ สทฺธึ มยฺหํ กึ นานากรณนฺ"ติ
เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตติ "สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเน ภิกฺขุนา มยฺหํ กึ
นานากรณนฺ"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
     เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺส หิ รญฺโ
รฏฺ วา ธนํ วา วาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส "มยฺหํ ราชาติ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โกธํ  ๒ ขุ.มหา. ๒๙/๓๘๔/๒๕๗ (สฺยา)  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๑๐๒๒/๙๖๒/๔๗๕
โวหารสุขมตฺตกเมว, กึ ราชา นาม อหนฺ"ติ เอตํ มานํ กโรติ, ปพฺพชิโตปิ
อปฺปลาภสกฺกาโร "อหํ ธมฺมกถิโก พหุสฺสุโต มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กึ
ธมฺมกถิโก นามาหํ, กึ พหุสฺสุโต นามาหํ, กึ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม
ลาภสกฺกาโร นตฺถี"ติ เอตํ มานํ กโรติ.
     สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺสมีติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. อมจฺโจ วา
หิ รฏฺิโย วา "โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโ ราชปุริโส อตฺถี"ติ
วา, "มยฺหํ อญฺเหิ สทฺธึ กึ นานากรณนฺ"ติ วา, "อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ,
ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กึ อมจฺโจ นามหนฺ"ติ วา เอตํ มานํ กโรติ.
     หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติ. ทาโส หิ
"มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺโ
ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหํ ปน ปเวณิอาคตตฺตา
เสยฺโยติ วา, "ปเวณิอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธึ
มยฺหํ กึ นานากรณนฺ"ติ วา, กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา
ปน เม ทาสฏฺานํ นตฺถิ, กึ ทาโส นาม อหนฺ"ติ วา เอตํ มานํ กโรติ.
ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอตํ มานํ กโรนฺติเยว. เอตฺถ จ
เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร เทฺว อยาถาวมานา.
ตถา สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน,
อิตเร เทฺว อยาถาวมานา. ตตฺถ ยาถาวมานา อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา
โสตาปตฺติมคฺควชฺฌาติ.
     ตณฺหามูลกา วุตฺตาเยว. รชฺชตีติ น เกวลํ ราเคเนว รชฺชติ, อถ โข
ตณฺหามูลกานํ ปริเยสนาทีนมฺปิ สมฺภวโต ตณฺหามูลเกหิ สพฺเพหิ อกุสลธมฺเมหิ,
รชฺชติ, ยุชฺชติ พชฺฌตีติ อธิปฺปาโย.
     ทสหิ กิเลสวตฺถูหีติ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ. โลโภ โทโส โมโห มาโน
ทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิมานิ ทส
กิเลสวตฺถูนิ ๑-.
     ตตฺถ กิเลสา เอว กิเลสวตฺถูนิ, วสนฺติ วา เอตฺถ อขีณาสวา สตฺตา
โลภาทีสุ ปติฏฺิตตฺตาติ วตฺถูนิ, กิเลสา จ เต ตปฺปติฏฺานํ สตฺตานํ วตฺถูนิ
จาติ กิเลสวตฺถูนิ. ยสฺมา เจตฺถ อนนฺตรปจฺจยาทิภาเวน อุปฺปชฺชมานาปิ กิเลสา
วสนฺติ เอว นาม, ตสฺมา กิเลสานํ วตฺถูนีติปิ กิเลสวตฺถูนิ. ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ
วา ลุพฺภนฺติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภ. ทุสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ทุสฺสติ,
ทุสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ โทโส. มุยฺหนฺติ เตน, สยํ วา มุยฺหติ, มุยฺหนมตฺตเมว
วา ตนฺติ โมโห. มญฺตีติ มาโน. ทิฏฺิอาทโย วุตฺตตฺถาว. น
หิรียตีติ อหิริโก ตสฺส ภาโว อหิริกํ. น โอตฺตปฺปตฺตีติ อโนตฺตปฺปํ, ตสฺส ภาโว
อโนตฺตปฺปํ. เตสุ อหิริกํ กายทุจฺจริตาทีหิ อชิคุจฺฉนลกฺขณํ, อโนตฺตปฺปํ เตเหว
อสารชฺชนลกฺขณํ. กิลิสฺสตีติ อุปตาปียติ วิพาธียติ.
     ทสหิ อาฆาตวตฺถูหีติ ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวหิ จ "อฏฺาเน วา ปนาฆาโต
ชายตี"ติ ๒- วุตฺเตน จาติ ทสหิ. อนตฺถํ เม อจรีติอาทีนิปิ หิ อวิกปฺปเปตฺวา
ขาณุกณฺฏกาทิมฺหิปิ อฏฺาเน อาฆาโต อุปฺปชฺชติ.
     ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหีติ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา ๓-. ปาณาติปาโต
อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโป
อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ. อิเม ทส อกุสลกมฺมปถา. ตตฺถ อกุสลกมฺมานิ
จ ตานิ ปถา ๔- จ ทุคฺคติยาติ อกุสลกมฺมปถา. สมนฺนาคโตติ สมงฺคีภูโต.
     ทสหิ สญฺโชเนหีติ กตมานิ ทส สํโยชนานิ ๕-. กามราคสํโยชนํ
ปฏิฆสํโยชนํ มานสํโยชนํ ทิฏฺิสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๖๖/๔๗๖  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๖๗/๔๗๖
@๓ ที.ปา. ๑๑/๓๔๗/๒๓๘  ๔ ม. ปถานิ จ  ๕ อภิ.วิ. ๓๕/๙๖๙/๔๗๗
ภวราคสํโยชนํ อิสฺสาสํโยชนํ มจฺฉริยสํโยชนํ อวิชฺชาสํโยชนํ. อิมานิ ทส
สํโยชนานิ. มิจฺฉตฺตา วุตฺตาเยว.
     ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยาติ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ ๑-. นตฺถิ ทินฺนํ.
นตฺถิ ยิฏฺ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ
โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา,
นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ
โลกํ สยํ อภิญฺาย สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติ. อยํ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ.
     ตตฺถ ทสวตฺถุกาติ ทส วตฺถูนิ เอติสฺสาติ ทสวตฺถุกา. นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนํ
นาม อตฺถิ, สกฺกา กสฺสจิ กิจิ ทาตุนฺติ ชานาติ. ทินฺนสฺส ปน ผลํ วิปาโก
นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ ยิฏฺนฺติ ยิฏฺ วุจฺจติ มหายาโค, ตํ ยชิตุํ สกฺกาติ
ชานาติ. ยิฏฺสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติ. หุตนฺติ อาหุนปาหุนมงฺคลกิริยา,
ตํ กาตุํ สกฺกาติ ชานาติ. ตสฺส ปน ผลํ วิปาโก นตฺถีติ คณฺหาติ.
สุกตทุกฺกฏานนฺติ เอตฺถ ทส กุสลกมฺมปถา สุกตกมฺมานิ นาม, ทส
อกุสลกมฺมปถา ทุกฺกฏกมฺมานิ นาม. เตสํ อตฺถิภาวํ ชานาติ. ผลํ วิปาโก ปน นตฺถีติ
คณฺหาติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิโต อิมํ โลกํ นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ
ปโร โลโกติ อิธโลเก ิโต ปรโลกํ นตฺถีติ คณฺหาติ. นตฺถิ มาตา นตฺถิ
ปิตาติ มาตาปิตูนํ อตฺถิกาวํ ชานาติ. เตสุ กตปฺปจฺจเยน โกจิ ผลํ วิปาโก นตฺถีติ
คณฺหาติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวนกอุปปชฺชนกาสตฺตา ๒- นตฺถีติ คณฺหาติ.
สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนาติ อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนา ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณา
โลกสฺมึ นตฺถีติ คณฺหาติ. เย อิมญฺจ โลกํ ฯเปฯ ปเวเทนฺตีติ อิมญฺจ ปรญฺจ
โลกํ อตฺตนาว อภิวิสิฏฺเน าเณน ตฺวา ปเวทนสมตฺโถ สพฺพญฺู พุทฺโธ
นตฺถีติ คณฺหาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๑/๔๗๗  ๒ อิ. จวนกอุปฺปชฺชนกา สตฺตา
     อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยาติ "สสฺสโต โลโก"ติอาทิกํ เอเกกํ อนฺตํ ภาคํ ๑-
คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกา. อถ วา อนฺตสฺส คาโห อนฺตคฺคโห, อนฺตคฺคโห อสฺสา
อตฺถีติ อนฺตคฺคาหิกา. ตาย อนฺตคฺคาหิกาย. สา ปน วุตฺตาเยว.
     อฏฺสตตณฺหาปปญฺจสเตหีติ อฏฺุตฺตรํ สตํ อฏฺสตํ, สํสาเร ปปญฺเจติ จิรํ
วสาเปตีติ ปปญฺโจ, ตณฺหา เอว ปปญฺโจ ตณฺหาปปญฺโจ, อารมฺมณเภเทน ปุนปฺปุนํ
อุปฺปตฺติวเสน จ ตณฺหานํ พหุกตฺตา พหุวจนํ กตฺวา ตณฺหาปปญฺจานํ สตํ
ตณฺหาปปญฺจสตํ. เตน "ตณฺหาปปญฺจสเตนา"ติ วตฺตพฺเพ วจนวิปลฺลาสวเสน
"ตณฺหาปปญฺจสเตหี"ติ พหุวจนนิทฺเทโส กโต. อฏฺสตนฺติ สงฺขาเตน
ตณฺหาปปญฺจสเตนาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฏฺ อพฺโพหาริกานิ กตฺวา สตเมว คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค ปน ตณฺหาวิจริตานีติ อาคตํ ยถาห:-
              "อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺารส
         ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย, ตเทกชฺฌํ อภิสญฺูหิตฺวา
         อภิสงฺขิปิตฺวา ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ, อนาคตานิ ฉตฺตึส ตณฺหา-
         วิจริตานิ, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ ตเทกชฺฌํ
         อภิสญฺูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหตี"ติ ๒-
     ตณฺหาปปญฺจาเยว ปเนตฺถ ตณฺหาวิจริตานีติ วุตฺตา. ตณฺหาสมุทาจารา
ตณฺหาปวตฺติโยติ อตฺโถ. อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายาติ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ
อุปาทาย. อิทํ หิ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. วิตฺถาโร ปนสฺส ตสฺส นิทฺเทเส ๓-
วุตตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อยํ ปน อปโร นโย:- รูปารมฺมณาเยว กามตณฺหา
ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ ติสฺโส ตณฺหา โหนฺติ, ตถา สทฺทาทิอารมฺมณาติ ฉสุ
อารมฺมเณสุ อฏฺารส ตณฺหา โหนฺติ, อชฺฌตฺตารมฺมณา อฏฺารส, พหิทฺธารมฺมณา
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อนฺตภาวํ  ๒ อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๖/๔๘๗  ๓ อภิ.วิ. ๓๕/๙๗๓/๔๗๘
อฏฺารสาติ ฉตฺตึส โหนฺติ. ตา เอว อตีตารมฺมณา ฉตฺตึส, อนาคตารมฺมณา
ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา ฉตฺตึสาติ อฏฺตณฺหาวิจริตสตํ โหติ. ปปญฺจิโตติ
อารมฺมเณ สํสาเร วา ปปญฺจิโต จิรวาสิโต.
     ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตหีติ "กตมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล
เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา. จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา,
จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, เทฺว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส
สญฺีวาทา, อฏฺ อสญฺีวาทา, อฏฺ เนวสญฺีนาสญฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา,
ปญฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ อิมานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พฺรหฺมชาเล
เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา"ติ ๑-. วิตฺถาโร ปเนตฺถ พฺรหฺมชาลสุตฺเต
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
     อหญฺจมฺหิ ติณฺโณติ อหญฺจ จตุโรฆํ, สํสารสมุทฺทํ วา ติณฺโณ อมฺหิ
ภวามิ. มุตฺโตติ ราคาทิพนฺธเนหิ มุตฺโต. ทนฺโตติ นิพฺพิเสวโน นิปฺปริปฺผนฺโท.
สนฺโตติ สีติภูโต. อสฺสตฺโถติ นิพฺพานทสฺสเน ๒- ลทฺธสฺสาโส. ปรินิพฺพุโตติ
กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. ปโหมีติ สมตฺโถมฺหิ. โข อิติ เอกํสตฺเถ
นิปาโต. ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ เอตฺถ ปเร จสทฺโท "ปเร จ
ตาเรตุนฺ"ติอาทีหิปิ โยเชตพฺโพติ.
                   มหากรุณาาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                      --------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๖-๔๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=351&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=351&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=285
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=3164
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3675
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3675
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31