อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                          ๖. คติกถาวณฺณนา
     [๒๓๑] อิทานิ ตสฺสา วิโมกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูตํ เหตุสมฺปตฺตึ ทสฺสนฺเตน
กถิตาย คติกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ หิ "นตฺถิ ฌานํ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
อปญฺสฺสา"ติ ๑- วจนโต ฌานมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, กึ ปน วิโมกฺโข. ตตฺถ
คติสมฺปตฺติยาติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยมนุสฺสเทวสงฺขาตาสุ ปญฺจสุ คตีสุ
มนุสฺสเทวสงฺขาตาย คติสมฺปตฺติยา. เอเตน ปุริมา ติสฺโส คติวิปตฺติโย ปฏิกฺขิปติ.
คติยา สมฺปตฺติ คติสมฺปตฺติ, สุคตีติ วุตฺตํ โหติ. คตีติ จ สโหกาสา ขนฺธา.
ปญฺจสุ จ คตีสุ เปตฺติวิสยคฺคหเณเนว อสุรกาโยปิ คหิโต. เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา
พฺรหฺมาโน จ. เทวคฺคหเณน อสุราปิ สงฺคหิตา. าณสมฺปยุตฺเตติ
าณสมฺปยุตฺตปฏิสนฺธิกฺขเณ. ขโณปิ หิ าณสมฺปยุตฺตโยเคน เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. กตินํ เหตูนนฺติ อโลภาโทสาโมหเหตูสุ กตินํ เหตูนํ. อุปปตฺตีติ
อุปปชฺชนํ, นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ.
     ยสฺมา ปน สุทฺทกุลชาตาปิ ติเหตุกา โหนฺติ, ตสฺมา เต สนฺธาย ปมปุจฺฉา.
ยสฺมา จ เยภุยฺเยน มหาปุญฺา ตีสุ มหาสาลกุเลสุ ชายนฺติ, ตสฺมา เตสํ ติณฺณํ
กุลานํ วเสน ติสฺโส ปุจฺฉา. ปาโ ปน สงฺขิตฺโต. มหตี สาลา เอเตสนฺติ
มหาสาลา, มหาฆรา ๒- มหาวิภวาติ อตฺโถ. อถ วา มหา สาโร เอเตสนฺติ
มหาสาราติ วตฺตพฺเพ รการสฺส ลการํ กตฺวา "มหาสาลาติ วุตฺตํ. ขตฺติยา
มหาสาลา, ขตฺติเยสุ วา มหาสาลาติ ขตฺติยมหาสาลา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
ยสฺส ขตฺติยสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน โกฏิสตํ ธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ
วีสติ อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ ขตฺติยมหาสาโล นาม. ยสฺส
พฺราหฺมณสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน อสีติโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ
ทส อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ พฺราหฺมณมหาสาโล นาม. ยสฺส
คหปติสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานญฺจ
ปญฺจ อมฺพณานิ ทิวสํ วลญฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ คหปติมหาสาโล นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗๒/๘๒  ๒ สี. มหาสารา
     รูปาวจรานํ อรูปาวจรานญฺจ เอกนฺตติเหตุกตฺตา "าณสมฺปยุตฺเต"ติ น
วุตฺตํ, มนุสฺเสสุ ปน ทุเหตุกาเหตุกานญฺจ สพฺภาวโต, กามาวจเรสุ เทเวสุ
ทุเหตุกานญฺจ สพฺภาวโต เสเสสุ "าณสมฺปยุตฺเต"ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ กามาจรเทวา
ปญฺจกามคุณรติยา กีฬนฺติ, สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, รูปาวจรพฺรหฺมาโน
ฌานรติยา กีฬนฺติ, สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, อรูปาวจรพฺรหฺมาโน ฌานรติยา
กีฬนฺติ, าณชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา.
     [๒๓๒] กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ติเหตุกปฏิสนฺธิชนกสฺส
ติเหตุกกามาวจรกุสลกมฺมสฺส จ ชวนวีถิยํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน สตฺตวารํ
ชวนกฺขเณ, ปวตฺตนกาเลติ อตฺโถ. ตโย เหตู กุสลาติ อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส
กุสลเหตุ อโมโห อกุสลเหตุ. ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนายาติ ตสฺมึ วุตฺตกฺขเณเยว ชาตาย
กุสลเจตนาย. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน
อุปการกา โหนฺติ. เตน วุจฺจตีติ เตน สหชาตปจฺจยภาเวเนว วุจฺจติ.
กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราติ เอกจิตฺตกฺขณิกปจฺจยาการนเยน วุตฺตํ. "สงฺขารา"ติ จ
พหุวจเนน ตตฺถ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา สพฺเพ เจตสิกา คหิตาติ เวทิตพฺพํ.
อปิสทฺเทน สงฺขารปจฺจยาปิ กุสลมูลานีติปิ วุตฺตํ โหติ.
     นิกนฺติกฺขเณติ อตฺตโน วิปากํ ทาตุํ ปจฺจุปฏฺิตกมฺเม วา ตถา
ปจฺจุปฏฺิตกมฺเมน อุปฏฺาปิเต กมฺมนิมิตฺเต วา คตินิมิตฺเต วา อุปฺปชฺชมานานํ
นิกนฺติกฺขเณ. นิกนฺตีติ นิกามนา ปตฺถนา. อาสนฺนมรณสฺส หิ โมเหน อากุลจิตฺตตฺตา
อวีจิชาลายปิ นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, กิมฺปน เสเสสุ นิมิตฺเตสุ. เทฺว เหตูติ โลโภ
อกุสลเหตุ โมโห อกุสลเหตุ. ภวนิกนฺติ ปน ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปวตฺตภวงฺควีถิโต
วุฏฺิตมตฺตสฺเสว อตฺตโน ขนฺธสนฺตานํ อารพฺภ สพฺเพสมฺปิ อุปฺปชฺชติ. "ยสฺส วา ปน
ยตฺถ อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถาติ
อามนฺตา"ติ  เอวมาทิ ๑- อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนายาติ
อกุสลเจตนาย.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.ย. ๓๙/๑๒๗/๕๒ (สฺยา)
     ปฏิสนฺธิกฺขเณติ เตน กมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกฺขเณ. ตโย เหตูติ อโลโภ
อพฺยากตเหตุ อโทโส อพฺยากตเหตุ อโมโห อพฺยากตเหตุ. ตสฺมึ ขเณ
ชาตเจตนายาติ วิปากาพฺยากตเจตนาย. นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺาณนฺติ เอตฺถ ตสฺมึ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย วิปากเหตู เสสเจตสิกา จ นามํ, หทยวตฺถุ รูปํ. ตโต
นามรูปปจฺจยโตปิ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ ปวตฺตติ. วิญฺาณปจฺจยาปิ นามรูปนฺติ เอตฺถาปิ
นามํ วุตฺตปฺปการเมว, รูปํ ปน อิธ สเหตุกมนุสฺสปฏิสนฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา
คพฺภเสยฺยกานํ วตฺถุทสกํ กายทสกํ ภาวทสกนฺติ สมตึส รูปานิ, สํเสทชานํ
โอปปาติกานญฺจ ปริปุณฺณายตนานํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ
ชิวฺหาทสกญฺจาติ สมสตฺตติ รูปานิ. ตํ วุตฺตปฺปการํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ
ปฏิสนฺธิวิญฺาณปจฺจยา ปวตฺตติ.
     ปญฺจกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปฏิสนฺธิกฺขเณ ลพฺภมานานิ รูปานิ
รูปกฺขนฺโธ, สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺา สญฺากฺขนฺโธ, เสสเจตสิกา
สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วิญฺาณกฺขนฺโธ. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ จตฺตาโร
อรูปิโน ขนฺธา อญฺมญฺ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, รูปกฺขนฺเธ จตฺตาโร มหาภูตา
อญฺมญฺ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา จ หทยรูปญฺจ อญฺมญฺ
สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, มหาภูตาปิ อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ.
อญฺมญฺปจฺจยา โหนฺตีติ อญฺมญฺ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา โหนฺติ,
จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อญฺมญฺปจฺจยา โหนฺติ, จตฺตาโร มหาภูตา
อญฺมญฺปจฺจยา โหนฺติ. นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ
อุปการกา โหนฺติ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อญฺมญฺ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ
สหชาตา วิย วิตฺถาเรตพฺพา. วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคมเนน
วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา
โหนฺติ, หทยรูปํ อรูปีนํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ. "ปญฺจกฺขนฺธา"ติ เหตฺถ
เอวํ ยถาลาภวเสน วุตฺตํ.
     จตฺตาโร มหาภูตาติ เอตฺถ ตโย ปจฺจยา ปมํ วุตฺตาเยว. ตโย
ชีวิตสงฺขาราติ อายุ จ อุสฺมา จ วิญฺาณญฺจ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ
อรูปชีวิตินฺทฺริยญฺจ. อุสฺมาติ เตโชธาตุ. วิญฺาณนฺติ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ. เอตานิ
หิ อุปรูปริ ชีวิตสงฺขารํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ชีวิตสงฺขารา. สหชาตปจฺจยา
โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณญฺจ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานญฺจ
หทยรูปสฺส จ อญฺมญฺสหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตโชธาตุ ติณฺณํ มหาภูตานํ
อญฺมญฺสหชาตปจฺจโย โหติ, อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจโยว, รูปชีวิตินฺทฺริยํ
สหชาตรูปานํ ปริยาเยน สหชาตปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. อญฺมญฺปจฺจยา
โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ ทฺวยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิญฺาณญฺจ
สมฺปยุตฺตขนฺธานํ อญฺมญฺปจฺจยา โหนฺติ, อญฺมญฺนิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ
วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ
ปฏิสนฺธิวิญฺาณญฺจ ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ.
รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปน อญฺมญฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺเต น ยุชฺชติ. ตสฺมา "ตโย
ชีวิตสงฺขารา"ติ ยถาลาภวเสน วุตฺตํ. นามญฺจ รูปญฺจ วุตฺตนเยเนว
จตุปจฺจยตฺเต โยเชตพฺพํ. จุทฺทส ธมฺมาติ ปญฺจกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา,
ตโย ชีวิตสงฺขารา, นามญฺจ รูปญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน
จุทฺทส ธมฺมา. เตสญฺจ อุปริ อญฺเสญฺจ สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺตนโย เอว.
สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ ปุน เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน
สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ. ปญฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ.
นามญฺจาติ อิธ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. วิญฺาณญฺจาติ ปฏิสนฺธิวิญฺาณํ.
ปุน จุทฺทส ธมฺมาติ จตฺตาโร ขนฺธา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, นามญฺจ
วิญฺาณญฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมา. อฏฺวีสติ ธมฺมาติ ปุริมา จ
จุทฺทส, อิเม จ จุทฺทสาติ อฏฺวีสติ. อิธ รูปสฺสาปิ ปวิฏฺตฺตา สมฺปยุตฺตปจฺจยํ
อปเนตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วุตฺโต.
     เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานสฺส ตสฺส ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตํ
ตํ ปจฺจยเภทํ ทสฺเสตฺวา ปมํ นิทฺทิฏฺเ เหตู นิคเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ
อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห. กมฺมายูหนกฺขเณ ตโย กุสลเหตู,
นิกนฺติกฺขเณ เทฺว อกุสลเหตู, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย อพฺยากตเหตูติ เอวํ อฏฺ
เหตู. ตตฺถ ตโย กุสลเหตู, เทฺว อกุสลเหตู จ อิธ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติยา
อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ตโย อพฺยากตเหตู ยถาโยคํ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยวเสน
ปจฺจยา โหนฺติ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย.
     อรูปาวจรานํ ปน รูปาภาวา นามปจฺจยาปิ วิญฺาณํ, วิญฺาณปจฺจยาปิ
นามนฺติ วุตฺตํ. รูปมิสฺสกจุทฺทสโกปิ จ ปริหีโน. ตสฺส ปริหีนตฺตา "อฏฺวีสติ
ธมฺมา"ติ วาโร จ น ลพฺภติ.
     [๒๓๓] อิทานิ วิโมกฺขสฺส ปจฺจยภูตํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทสฺเสตฺวา เตเนว
สมฺพนฺเธน ทุเหตุกปฏิสนฺธิวิเสสญฺจ ทสฺเสตุกาโม คติสมฺปตฺติยา
าณวิปฺปยุตฺเตติอาทิมาห. กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ปฏิสนฺธิชนกสฺส
ทุเหตุกกุสลกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ชวนกฺขเณ. เทฺว เหตูติ าณวิปฺปยุตฺตตฺตา อโลโภ
กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุ. เทฺว อพฺยากตเหตูปิ อโลภาโทสาเยว.
     จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปญฺินฺทฺริยวชฺชานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ.
ทฺวาทส ธมฺมาติ ปญฺินฺทฺริยสฺส อโมหเหตุสฺส จ ปริหีนตฺตา ทฺวาทส. เตสํ
ทฺวินฺนํเยว ปริหีนตฺตา ฉพฺพีสติ. ฉนฺนํ เหตูนนฺติ ทฺวินฺนํ กุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ
อกุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ วิปากเหตูนนฺติ เอวํ ฉนฺนํ เหตูนํ. รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ
เอกนฺตติเหตุกตฺตา น คหิตา. เสสํ ปมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ วาเร
ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา ทุเหตุกกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ น
โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยํ ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ ๑- ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท
"ติเหตุกกมฺเมน
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๑/๓๒๕
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ, ทุเหตุกาเหตุกา น โหติ, ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา
โหติ, ติเหตุกา น โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา สเมติ. ยํ ปน
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส จ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส จ วาเทสุ "ติเหตุกกมฺเมน
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาปิ
โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย
ทิสฺสติ. อิมิสฺสา กถาย เหตุอธิการตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิ น วุตฺตาติ.
                        คติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๑๙๗-๒๐๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=4457&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4457&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=517
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=7126
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=8190
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=8190
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31