อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                           ๒. ยุคนทฺธวคฺค
                        ๑. ยุคนทฺธกถาวณฺณนา
     [๑] อิทานิ มณฺฑเปยฺยคุณสฺส อริยมคฺคสฺส ยุคนทฺธคุณํ ทสฺเสนฺเตน
กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย ยุคนทฺธกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ยสฺมา ปน
ธมฺมเสนาปติ ธมฺมราเช ธรมาเนเยว ธมฺมราชสฺส ปรินิพฺพานสํวจฺฉเร ปรินิพฺพุโต,
ตสฺมา ธมฺมราเช ธรมาเนเยว ธมฺมภณฺฑาคาริเกน เทสิตํ อิทํ สุตฺตนฺตํ ตสฺเสว
สมฺมุขา สุตฺวา เอวํ เม สุตนฺติอาทิมาหาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อายสฺมาติ ปิยวจนํ
ครุวจนํ ๑- สคารวสปฺปติสฺสวจนํ, ๒- อายุมาติ อตฺโถ. อานนฺโทติ ตสฺส เถรสฺส นามํ.
โส หิ ชายมาโนเยว กุเล อานนฺทํ ภุสํ ตุฏฺึ อกาสิ. ตสฺมาสฺส "อานนฺโท"ติ
นามํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. โกสมฺพิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตสฺส หิ นครสฺส
อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ าเนสุ โกสมฺพรุกฺขา อุสฺสนฺนา อเหสุํ,
ตสฺมา ตํ โกสมฺพีติ สงฺขํ อคมาสิ. "กุสมฺพสฺส อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร
มาปิตตฺตา"ติ เอเก.
     โฆสิตาราเมติ โฆสิตเสฏฺินา การิเต อาราเม. โกสมฺพิยํ หิ ตโย เสฏฺิโน
อเหสุํ โฆสิตเสฏฺี กุกฺกุฏเสฏฺี ปาวาริกเสฏฺีติ. เต ตโยปิ "โลเก พุทฺโธ
อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ปญฺจหิ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ทานูปกรณานิ คาหาเปตฺวา สาวตฺถึ
คนฺตฺวา เชตวนสมีเป ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา
ปฏิสนฺถารํ กตฺวา นิสินฺนา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิตฺวา
สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส อฑฺฒมาสมตฺตํ มหาทานํ ทตฺวา
ภควโต ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา สกชนปทคมนตฺถํ ภควนฺตํ ยาจิตฺวา "สุญฺาคาเร
โข คหปตโย ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ ภควตา วุตฺเต "ทินฺนา โน ภควตา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม.,อิ. คุรุวจนํ  ๒ สี....ปติสฺสววจนํ
ปฏิญฺา"ติ ตฺวา อติวิย ตุฏฺา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺตา อนฺตรามคฺเค
โยชเน โยชเน ภควโต นิวาสตฺถํ วิหารํ กาเรนฺตา อนุปุพฺเพน โกสมฺพึ ปตฺวา
อตฺตโน อตฺตโน อาราเม มหนฺตํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา ภควโต วิหาเร การาปยึสุ.
ตตฺถ โฆสิตเสฏฺินา การิโต โฆสิตาราโม นาม อโหสิ, กุกฺกุฏเสฏฺินา การิโต
กุกฺกุฏาราโม นาม, ปาวาริกเสฏฺินา อมฺพวเน การิโต ปาวาริกมฺพวนํ นาม.
ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "โฆสิตเสฏฺินา การิเต อาราเม"ติ.
     อาวุโส ภิกฺขโวติ เอตฺถ พุทฺธา ภควนฺโต สาวเก อาลปนฺตา "ภิกฺขโว"ติ
อาลปนฺติ. สาวกา ปน "พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมา"ติ "อาวุโส"ติ ปมํ วตฺวา
ปจฺฉา "ภิกฺขโว"ติ วทนฺติ. พุทฺเธหิ จ อาลปิเต ภิกฺขุสํโฆ "ภทนฺเต"ติ ปฏิวจนํ
เทติ, สาวเกหิ อาลปิเต "อาวุโส"ติ.
     โย หิ โกจีติ อนิยมวจนํ. เอเตน ตาทิสานํ สพฺพภิกฺขูนํ ปริยาทานํ.
มม สนฺติเกติ มม สมีเป. อรหตฺตปฺปตฺตนฺติ อตฺตนา อรหตฺตสฺส ปตฺตํ.
นปุํสกภาเว สิทฺธวจนํ. อรหตฺตํ ปตฺตนฺติ วา ปทจฺเฉโท, อตฺตนา ปตฺตํ อรหตฺตนฺติ
อตฺโถ. อรหตฺตปฺปตฺตํ อตฺตานนฺติ วา ปาเสโส. จตูหิ มคฺเคหีติ อุปริ
วุจฺจมาเนหิ จตูหิ ปฏิปทามคฺเคหิ, น อริยมคฺเคหิ. "จตูหิ มคฺเคหี"ติ วิสุญฺจ
วุตฺตตฺตา กสฺสจิ อรหโต ปมสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคโม มคฺโค,
เอกสฺส อริยมคฺคสฺส สมถปุพฺพงฺคโม, เอกสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม, เอกสฺส
ยุคนทฺธปุพฺพงฺคโมติ เอวํ จตฺตาโรปิ ปฏิปทา มคฺคา โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ.
เอเตสํ วา อญฺตเรนาติ เอเตสํ จตุนฺนํ ปฏิปทานํ มคฺคานํ เอเกน
วา, ปฏิปทามคฺเคน อรหตฺตปฺปตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ. สุกฺขวิปสฺสกสฺส
หิ อรหโต ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคมํ โสตาปตฺติมคฺคํ ปตฺวา เสสมคฺคตฺตยมฺปิ
สุทฺธวิปสฺสนาหิเยว ปตฺตสฺส อรหตฺตปฺปตฺติ ธมฺมุทฺธจฺจปุพฺพงฺคมมคฺคา
โหติ. ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหํ ปตฺวา วา อปฺปตฺวา วา
สมถปุพฺพงฺคมาทีนํ ติณฺณํ ปฏิปทานํ มคฺคานํ เอเกกสฺส วเสน ปตฺตจตุมคฺคสฺส
อรหโต อรหตฺตปฺปตฺติ อิตรเอเกกมคฺคปุพฺพงฺคมา โหติ. ตสฺมา อาห "เอเตสํ วา
อญฺตเรนา"ติ.
     สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตีติ สมถํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา
วิปสฺสนํ ภาเวติ, ปมํ สมาธึ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา วิปสฺสนํ ภาเวตีติ อตฺโถ.
มคฺโค สญฺชายตีติ ปโม โลกุตฺตรมคฺโค นิพฺพตฺตติ. โส ตํ มคฺคนฺติอาทีสุ
เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส มคฺคสฺส อาเสวนาทีนิ นาม นตฺถิ, ทุติยมคฺคาทโย ปน
อุปฺปาเทนฺโต ตเมว มคฺคํ "อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี"ติ วุจฺจติ. สญฺโชนานิ
ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ ยาว อรหตฺตมคฺคา กเมน สพฺเพ สญฺโชนา
ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ จ ปุน อนุปฺปตฺติยา
วิคตนฺตา โหนฺตีติ อตฺโถ.
     ปุน จปรนฺติ ปุน จ อปรํ การณํ. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ
ภาเวตีติ วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สมถํ ภาเวติ, ปมํ วิปสฺสนํ
อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สมาธึ ภาเวตีติ อตฺโถ. ยุคนทฺธํ ภาเวตีติ ยุคนทฺธํ
กตฺวา ภาเวติ. เอตฺถ เตเนว จิตฺเตน สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา เตเนว สงฺขาเร
สมฺมสิตุํ น สกฺกา. อยมฺปน ยาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตาวตา สงฺขาเร
สมฺมสติ. ยาวตา สงฺขาเร สมฺมสติ, ตาวตา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ. กถํ?
ปมชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสติ. สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
ทุติยชฺฌานํ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺาย สงฺขาเร สมฺมสติ. สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา
ตติยชฺฌานํ ฯเปฯ เนวสญฺานาสญฺายตนสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตโต วุฏฺาย
สงฺขาเร สมฺมสติ. เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ นาม.
     ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสํ โหตีติ เอตฺถ มนฺทปญฺานํ วิปสฺสกานํ อุปกฺกิเลส-
วตฺถุตฺตา วิปสฺสนูปกฺกิเลสสญฺิเตสุ โอภาสาทีสุ ทสสุ ธมฺเมสุ ภนฺตตาวเสน
อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปตฺติยา วิกฺเขปสงฺขาตํ อุทฺธจฺจํ ธมฺมุทฺธจฺจํ, เตน
ธมฺมุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตํ วิรูปคฺคหิตํ วิโรธมาปาทิตํ มานสํ จิตฺตํ
ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ, เตน วา ธมฺมุทฺธจฺเจน การณภูเตน
ตมฺมูลกตณฺหามานทิฏฺุปฺปตฺติยา วิคฺคหิตํ มานสํ โหติ.
ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานสนฺติ วา ปาโ. โหติ โส อาวุโส
สมโยติ อิมินา มคฺคามคฺคววตฺถาเนน ตํ ธมฺมุทฺธจฺจํ ปฏิพาหิตฺวา ปุน วิปสฺสนาวีถึ
ปฏิปนฺนกาลํ ทสฺเสติ. ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยสฺมึ สมเย ตํ วิปสฺสนาวีถึ โอกฺกมิตฺวา
ปวตฺตํ จิตฺตํ. อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺตีติ วิปสฺสนาวีถึ ปจฺโจตริตฺวา ตสฺมึ สมเย
โคจรชฺฌตฺตสงฺขาเต อารมฺมเณ สนฺติฏฺติ ปติฏฺาติ. สนฺนิสีทตีติ ตตฺเถว
ปวตฺติวเสน สมฺมา นิสีทติ. เอโกทิ โหตีติ เอกคฺคํ โหติ. สมาธิยตีติ สมฺมา
อาธิยติ สุฏฺุ ิตํ โหตีติ.
                          อยํ สุตฺตนฺตวณฺณนา
                           -----------
                       ๑. สุตฺตนฺตนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒] ตสฺส สุตฺตนฺตสฺส นิทฺเทสกถาย ตตฺถ ชาเต ธมฺเมติ ตสฺมึ
สมาธิสฺมึ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเนาติอาทินา
วิปสฺสนาย เภทํ ทสฺเสติ. สมฺมาทิฏฺิ มคฺโคติ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาโต มคฺโค.
อฏฺสุ มคฺคงฺเคสุ เอเกโกปิ หิ มคฺโคติ วุจฺจติ. อาเสวตีติ โสตาปตฺติมคฺควเสน.
ภาเวตีติ สกทาคามิมคฺคุปฺปาทเนน. พหุลีกโรตีติ อนาคามิอรหตฺตมคฺคุปฺปาทเนน.
อิเมสํ ติณฺณํ อวตฺถาเภเทปิ สติ อาวชฺชนาทีนํ สาธารณตฺตา สทิสเมว
วิสฺสชฺชนํ กตํ.
     [๓] อาโลกสญฺาปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ อนฺตราเปยฺยาเล อวิกฺเขปาทีนิ จ
ฌานสมาปตฺติกสิณานุสฺสติอสุภา จ ทีฆํ อสฺสาสาทีนิ จ อานนฺตริกสมาธิปุพฺพ- ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุพฺพาติ ปทํ น ทิสฺสติ
าณนิทฺเทเส ๑- นิทฺทิฏฺตฺตา สงฺขิตฺตานิ. ตตฺถ จ อวิกฺเขปวเสนาติ
ปุพฺพภาคาวิกฺเขปวเสน คเหตพฺพํ. อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติอาทิเก
สุทฺธวิปสฺสนาวเสน วุตฺตจตุกฺเก ปน ตรุณวิปสฺสนากาเล วิปสฺสนาสมฺปยุตฺต-
สมาธิปุพฺพงฺคมา พลววิปสฺสนา เวทิตพฺพา.
     [๔] วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมวาเร ปมํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ
อนิยเมตฺวา วิปสฺสนา วุตฺตา. ปจฺฉา รูปํ อนิจฺจโตติอาทินา อารมฺมณํ
นิยเมตฺวา วุตฺตา. ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺสา วิปสฺสนาย ชาตานํ จิตฺตเจตสิกานํ
ธมฺมานํ. โวสฺสคฺคารมฺมณตาติ ๒- เอตฺถ โวสฺสคฺโค นิพฺพานํ. นิพฺพานํ หิ
สงฺขตโวสฺสคฺคโต ปริจฺจาคโต "โวสฺสคฺโค"ติ วุตฺโต. วิปสฺสนา จ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา
จ นิพฺพานนินฺนตาย อชฺฌาสยวเสน นิพฺพาเน ปติฏฺิตตฺตา นิพฺพานปติฏฺา
นิพฺพานารมฺมณา. ปติฏฺาปิ หิ อาลมฺพียตีติ อารมฺมณํ นาม โหติ, นิพฺพาเน
ปติฏฺฏฺเเนว นิพฺพานารมฺมณา. อญฺตฺถ ปาฬิยมฺปิ หิ ปติฏฺา "อารมฺมณนฺ"ติ
วุจฺจนฺติ. ยถาห "เสยฺยถาปิ อาวุโส นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ
เตโรวสฺสิกํ ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺขเมยฺย,
๓- ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณนฺ"ติอาทิ. ๔- ตสฺมา ตตฺถ ชาตานํ
ธมฺมานํ โวสฺสคฺคารมฺมณตาย นิพฺพานปติฏฺาภาเวน เหตุภูเตน อุปฺปาทิโต โย
จิตฺตสฺส เอกคฺคตาสงฺขาโต อุปจารปฺปนาเภโท อวิกฺเขโป, โส สมาธีติ วิปสฺสนาโต
ปจฺฉา อุปฺปาทิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ นิทฺทิฏฺโ โหติ. ตสฺมา หิ อิติ ปมํ
วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถติ วุตฺตํ.
     [๕] ยุคนทฺธนิทฺเทเส ยสฺมา เหฏฺา สุตฺตนฺตวณฺณนายํ วุตฺโต ยุคนทฺธกฺกโม
ปุริมทฺวยนิทฺเทสนเยเนว ๕- ปากโฏ, มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธกฺกโม ปน น ปากโฏ, ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๐-๑/๙๘-๑๐๐  ๒ สี.ม. ววสฺสคฺคา..., ฉ.ม. โวสคฺคา..
@๓ ฉ.ม. อุปสงฺกเมยฺย  ๔ สํ.สฬา. ๑๘/๒๔๓/๑๗๒  ๕ อิ. ปุริมทฺวยนิทฺเทสวเสเนว
ปุพฺพภาเค อเนกนฺติกํ ยุคนทฺธภาวนํ อวตฺวา มคฺคกฺขเณ เอกนฺเตน
ลพฺภมานยุคนทฺธภาวนเมว ทสฺเสนฺโน โสฬสหิ อากาเรหีติอาทิมาห. ตตฺถ
อารมฺมณฏฺเนาติอาทีสุ สตฺตรสสุ อากาเรสุ อนฺเต อุทฺทิฏฺ ยุคนทฺธํ มูลปเทน
เอกฏฺตฺตา ตํ วิปฺปหาย เสสานํ วเสน "โสฬสหี"ติ วุตฺตํ. อารมฺมณฏฺเนาติ
อาลมฺพนฏฺเน, อารมฺมณวเสนาติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. โคจรฏฺเนาติ อารมฺมนฏฺเปิ
สติ นิสฺสยิตพฺพฏฺานฏฺเน. ปหานฏฺเนาติ ปชหนฏฺเน. ปริจฺจาคฏฺเนาติ ปหาเนปิ
สติ ปุน อนาทิยเนน ปริจฺจาคฏฺเน. วุฏฺานฏฺเนาติ อุคฺคมนฏฺเน. วิวฏฺฏนฏฺเนาติ
อุคฺคมเนปิ สติ อปุนราวฏฺฏเนน นิวตฺตนฏฺเน. สนฺตฏฺเนาติ นิพฺพุตฏฺเน.
ปณีตฏฺเนาติ นิพฺพุตฏฺเปิ สติ อุตฺตมฏฺเน. อตปฺปกฏฺเน วา. วิมุตฺตฏฺเนาติ
พนฺธนาปคตฏฺเน. อนาสวฏฺเนาติ พนฺธนโมกฺเขปิ สติ อารมฺมณํ กตฺวา
ปวตฺตมานาสววิรหิฏฺเน. ๑- ตรณฏฺเนาติ อโนสีทิตฺวา ปิลวนฏฺเน, อติกฺกมนฏฺเน
วา. อนิมิตฺตฏฺเนาติ สงฺขารนิมิตฺตวิรหิตฏฺเน. อปฺปฏิหิตฏฺเนาติ
ปณิธิวิรหิตฏฺเน. สุญฺตฏฺเนาติ อภินิเวสวิรหิตฏฺเน. เอกรสฏฺเนาติ
เอกกิจฺจฏฺเน. อนติวตฺตนฏฺเนาติ อญฺมญฺ อนติกฺกมนฏฺเน. ยุคนทฺธฏฺเนาติ
ยุคลกฏฺเน.
     อุทฺธจฺจํ ปชหโต, อวิชฺชํ ปชหโตติ โยคิโน ตสฺส ตสฺส ปฏิปกฺขปฺปหานวเสน
วุตฺตํ. นิโรโธ เจตฺถ นิพฺพานเมว. อญฺมญฺ นาติวตฺตนฺตีติ สมโถ เจ
วิปสฺสนํ อติวตฺเตยฺย, ลีนปกฺขิกตฺตา สมถสฺส จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย.
วิปสฺสนา เจ สมถํ อติวตฺเตยฺย อุทฺธจฺจปกฺขิกตฺตา วิปสฺสนาย จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย
สํวตฺเตยฺย. ตสฺมา สมโถ จ วิปสฺสนํ อนติวตฺตมาโน โกสชฺชปาตํ น กโรติ, วิปสฺสนา
สมถํ อนติวตฺตมานา อุทฺธจฺจปาตํ น กโรติ. สมโถ สมํ ปวตฺตมาโน วิปสฺสนํ
อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขติ, วิปสฺสนา สมํ ปวตฺตมานา สมถํ โกสชฺชปาตโต รกฺขติ.
เอวมิเม อุโภ อญฺมญฺ อนติวตฺตนกิจฺเจน เอกกิจฺจา, สมา หุตฺวา ปวตฺตมาเนน ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปวตฺตมานาสวา วิรหิตฏฺเน  ๒ สี. ปวตฺตมานา
อญฺมญฺ อนติวตฺตมานา อตฺถสิทฺธิกรา โหนฺติ. เตสํ มคฺคกฺขเณ ยุคนทฺธตฺตํ
วุฏฺานคามินิวิปสฺสนากฺขเณ ยุคนทฺธตฺตาเยว โหติ.
ปหานปริจฺจาควุฏฺานวิวฏฺฏนกรณานํ มคฺคกิจฺจวเสน วุตฺตตฺตา สกลสฺส
มคฺคกิจฺจสฺส ทสฺสนตฺถํ อุทฺธจฺจสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ
อวิชฺชาสหคตกิเลสา จ ขนฺธา จ นิทฺทิฏฺา. เสสานํ
น ตถา วุตฺตตฺตา ปฏิปกฺขธมฺมมตฺตทสฺสนวเสน อุทฺธจฺจาวิชฺชา เอว นิทฺทิฏฺา.
วิวฏฺฏโตติ นิวตฺตนฺตสฺส.
     สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหตีติ สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา วุตฺตํ.
ราควิราคาติ ราคสฺส วิราโค สมติกฺกโม เอติสฺสา อตฺถีติ ราควิราคา,
"ราควิราคโต"ติ นิสฺสกฺกวจนํ วา. ตถา อวิชฺชาวิราคา. เจโตวิมุตฺตีติ
มคฺคสมฺปยุตฺโต สมาธิ. ปญฺาวิมุตฺตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา ปญฺา. ตรโตติ ตรนฺตสฺส.
สพฺพปณิธีหีติ ราคโทสโมหปณิธีหิ, สพฺพปตฺถนาหิ วา. เอวํ จุทฺทส อากาเร
วิสฺสชฺเชตฺวา เอกรสฏฺญฺจ อนติวตฺตนฏฺญฺจ อวิภชิตฺวาว ๑- อิเมหิ โสฬสหิ
อากาเรหีติ อาห. กสฺมา? เตสํ จุทฺทสนฺนํ อาการานํ เอเกกสฺส อวสาเน "เอกรสา
โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อญฺมญฺ นาติวตฺตนฺตี"ติ นิทฺทิฏฺตฺตา เต เทฺวปิ
อาการา นิทฺทิฏฺาว โหนฺติ. ตสฺมา "โสฬสหี"ติ อาห. ยุคนทฺธฏฺโ ปน อุทฺเทเสปิ
น ภณิโตเยวาติ.
                      --------------------
                     ๒. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖] ธมฺมุทฺธจฺจวาเร อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ
อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ิตสฺส ตีหิ อนุปสฺสนาหิ ปุนปฺปุนํ สงฺขาเร วิปสฺสนฺตสฺส
วิปสฺสนาาเณสุ ปริปากคเตสุ ตทงฺควเสน กิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อวิสฺสชฺชิตฺวาว
อนิจฺจโต วา ทุกฺขโต วา อนตฺตโต วา มนสิการกฺขเณ วิปสฺสนาาณานุภาเวน
ปกติยาว โอภาโส อุปฺปชฺชตีติ ปมํ ตาว อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส กถิโต.
อกุสโล วิปสฺสโก ตสฺมึ โอภาเส อุปฺปนฺเน "น จ วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป
โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคํ ปตฺโตมฺหิ, ผลํ ปตฺโตมฺหี"ติ อมคฺคํเยว
"มคฺโค"ติ, อผลเมว "ผลนฺ"ติ คณฺหาติ. ตสฺส อมคฺคํ "มคฺโค"ติ, อผลํ "ผลนฺ"ติ
คณฺหโต "วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา โหติ. โส อตฺตโน วิปสฺสนาวีถึ วิสฺสชฺเชตฺวา
วิกฺเขปมาปนฺโน วา โอภาสเมว ตณฺหาทิฏฺิมญฺนาหิ มญฺมาโน วา นิสีทติ.
โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต
อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ, กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ
อฑฺฒโยชนํ โยชนํ ทฺวิโยชนํ ฯเปฯ กสฺสจิ ปวีตลโต ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา
เอกาโลกํ กุรุมาโน. ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิ. อยํ
หิ โอภาโส จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร ตํ ตํ านํ โอภาเสนฺโต อุปฺปชฺชติ.
     โอภาโส ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชตีติ อยํ โอภาโส มคฺคธมฺโม
ผลธมฺโมติ วา ตํ ตํ โอภาสํ มนสิ กโรติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจนฺติ ตโต
โอภาสโต ธมฺโมติ อาวชฺชนกรณโต วา โย อุปฺปชฺชติ วิกฺเขโป, โส อุทฺธจฺจํ
นามาติ อตฺโถ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโสติ เตน เอวํ อุปฺปชฺชมาเนน
อุทฺธจฺเจน วิโรธิตจิตฺโต, เตน วา อุทฺธจฺเจน การณภูเตน ตมฺมูลกกิเลสุปฺปตฺติยา
วิโรธิตจิตฺโต วิปสฺสโก วิปสฺสนาวีถึ โอกฺกมิตฺวา วิกฺเขปํ วา ตมฺมูลกกิเลเสสุ วา
ิตตฺตา อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต อุปฏฺานานิ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. "เตน
วุจฺจติ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส"ติ เอวํ อิติสทฺโท โยเชตพฺโพ. โหติ โส
สมโยติ เอวํ อสฺสาทวเสน อุปกฺกิลิฏฺจิตฺตสฺสาปิ โยคิโน สเจ อุปปริกฺขา
อุปฺปชฺชติ, โส เอวํ ปชานาติ:- วิปสฺสนา นาม สงฺขารารมฺมณา, มคฺคผลานิ
นิพฺพานารมฺมณานิ, อิมานิ จ จิตฺตานิ สงฺขารารมฺมณานิ, ตสฺมา นายโมภาโส
มคฺโค, อุทยพฺพยานุปสฺสนาเยว นิพฺพานสฺส โลกิโก มคฺโคติ มคฺคามคฺคํ
ววตฺถเปตฺวา ตํ วิกฺเขปํ ปริวชฺชยิตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ตฺวา สาธุกํ สงฺขาเร
อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ. เอวํ อุปริกฺขนฺตสฺส โส สมโย โหติ.
เอวํ อปสฺสนฺโต ปน "มคฺคผลปฺปตฺโตมฺหี"ติ อธิมานิโก โหติ.
     ยํ ตํ จิตฺตนฺติ ยํ ตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ. อชฺฌตฺตเมวาติ ๑- อนิจฺจานุปสฺสนาย
อารมฺมเณ โคจรชฺฌตฺเตเยว. าณํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว โยคาวจรสฺส
รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว อวิหตเวทคํ ๒- ติขิณํ
สูรมติวิสทํ วิปสฺสนาาณํ อุปฺปชฺชติ. ปีติ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย
ขุทฺทิกา ปีติ ขณิกา ปีติ โอกฺกนฺติกา ปีติ อุพฺเพคา ปีติ ผรณา ปีตีติ อยํ
ปญฺจวิธา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธิ
อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ น คารวตา น กกฺขฬตา น
อกมฺมญฺตา น เคลญฺตา น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ
ลหูนิ มุทูนิ กมฺมญฺานิ ปคุณานิ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ. โส อิเมหิ
ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมึ สมเย อมานุสึ นาม รตึ อนุภวติ. ยํ
สนฺธาย วุตฺตํ:-
                "สุญฺาคารํ ปวิฏฺสฺส  สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน
                อมานุสี รตี โหติ     สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
                ยโต ยโต สมฺมสติ    ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
                ลภตี ปีติปาโมชฺชํ     อมตํ ตํ วิชานตนฺ"ติ. ๓-
เอวมสฺส อิมํ อมานุสึ รตึ สาธยมานา ลหุตาทีหิ สหิตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ. สุขํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อชฺฌตฺตํเยวาติ  ๒ ฉ.ม. อวิหตเวทํ  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๗๓-๔/๘๒
อภิสนฺทยมานํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ. อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว
ตสฺมึ สมเย จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปสาทภูตา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สทฺธา
อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชตีติ ตสฺเสว ตสฺมึ สมเย
สุปฏฺิตา สุปฺปติฏฺิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ
อุปฺปชฺชติ. โส ยํ ยํ านํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิ กโรติ ปจฺจเวกฺขติ,
ตํ ตํ านมสฺส โอกฺกนฺทิตฺวา ๑- ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา
อุปฏฺาติ.
     อุเปกฺขาติ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. ตสฺมึ หิ สมเย
สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขาปิ พลวตี อุปฺปชฺชติ. มโนทฺวาเร
อาวชฺชนุเปกฺขาปิ. สา หิสฺส ตํ ตํ านํ อาวชฺชนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว
ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ. เอวํ หิ
วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตํ. วิปสฺสนุเปกฺขาติ เจตฺถ "วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา
ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา"ติ อาจริยา วทนฺติ. วิปสฺสนาาเณ หิ คยฺหมาเน
"าณํ อุปฺปชฺชตี"ติ วิปสฺสนาาณสฺส อาคตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส โหติ.
ตติยชฺฌานวณฺณนายญฺจ "สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ อตฺถโต
เอกีภาโว. ปญฺา เอว หิ สา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา"ติ ๒- วุตฺตํ. ตสฺมา
วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย วุจฺจมานาย ปุนรุตฺติโทโล จ น โหติ,
ตติยชฺฌานวณฺณนาย จ สเมติ. ยสฺมา จ ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ "าณํ อธิโมกฺโข
ปคฺคโห อุปฏฺานนฺ"ติ ปญฺินฺทฺริยสทฺธินฺทฺริยวีริยินฺทฺริยสตินฺทฺริยานิ
นิทฺทิฏฺานิ, สมาธินฺทฺริยํ ปน อนิทฺทิฏฺ โหติ, ยุคนทฺธวเสนาปิ
จ สมาธินฺทฺริยํ นิทฺทิสิตพฺพเมว โหติ, ตสฺมา สมปฺปยุตฺโต สมาธิ ปุน สมาธาเน
พฺยาปารปฺปหานกรเณน "อุเปกฺขา"ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอกฺกนฺติตฺวา, สี. โอกฺขนฺทิตฺวา, วิสุทฺธิ. ๓/๒๗๑ (สฺยา)  ๒ วิสุทฺธิ.
@๓/๒๗๑ (สฺยา)
     นิกนฺติ อุปฺปชฺชตีติ เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา
สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ยา กิเลโสติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา
โหติ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อญฺตรสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร "น
จ วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ าณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ ปสฺสทฺธิ
สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคํ
ปตฺโตมฺหิ, ผลํ ปตฺโตมฺหี"ติ อมคฺคเมว "มคฺโค"ติ, อผลเมว "ผลนฺ"ติ คณฺหาติ.
ตสฺส อมคฺคํ "มคฺโค"ติ, อผลญฺจ "ผลนฺ"ติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา โหติ.
โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ. เอตฺถ
จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ
ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ. วตฺถุวเสเนว เจเต ทส, คาหวเสน
ปน สมตึส โหนฺติ. กถํ? "มม โอภาโส อุปฺปนฺโน"ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิคฺคาโห
โหติ, "มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโน"ติ  คณฺหโต มานคฺคาโห, โอภาสํ
อสฺสาทยโต ตณฺหาคฺคาโห. อิติ โอภาเส ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหา. ตถา
เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมตึส อุปกฺกิเลสา โหนฺติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต,
อนตฺตโต มนสิกโรโตติ วาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอเกกอนุปสฺสนาวเสน เหตฺถ เอเกกสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, น
เอกสฺเสว.
     ตึสุ อนุปสฺสนาสุ. เอวํ อเภทโต วิปสฺสนาวเสน อุปกฺกิเลเส ทสฺเสตฺวา
ปุน เภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโตติอาทิมาห. ตตฺถ ชรามรณํ
อนิจฺจโต อุปฏฺานนฺติ ชรามรณสฺส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ.
     [๗] ยสฺมา ปุพฺเพ วุตฺตานํ สมตึสาย อุปกฺกิเลสานํ วเสน อกุสโล
อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ วิกมฺปติ, โอภาสาทีสุ เอเกกํ "เอตํ มม,
เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต โอภาเส
เจว าเณ จาติอาทิคาถาทฺวยมาห. ตตฺถ วิกมฺปตีติ โอภาสาทิเก อารมฺมเณ
นานากิเลสวเสน วิวิธา กมฺปติ เวธติ. เยหิ จิตฺตํ ปเวธตีติ เยหิ ปสฺสทฺธิสุเขหิ
จิตฺตํ นานากิเลสวเสน นานปฺปกาเรน เวธติ กมฺปติ. ตสฺมา ปสฺสทฺธิยา
สุเข เจว โยคาวจโร วิกมฺปตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อุเปกฺขาวชฺชนาย
เจวาติ อุเปกฺขาสงฺขาตาย อาวชฺชนาย เจว วิกมฺปติ, อาวชฺชนุเปกฺขาย เจว วิกมฺปตีติ
อตฺโถ. วิสุทฺธิมคฺเค ๑- ปน "อุเปกฺขาวชฺชนายญฺจา"ติ วุตฺตํ. อุเปกฺขาย
จาติ เหฏฺา วุตฺตปฺปการาย อุเปกฺขาย จ วิกมฺปติ, นิกนฺติยา จ วิกมฺปตีติ
อตฺโถ. เอตฺถ จ ทฺวินฺนํ อุเปกฺขานํ นิทฺทิฏฺตฺตา เหฏฺา "อุเปกฺขา
อุปฺปชฺชตี"ติ วุตฺตฏฺาเน จ อุภยถา อตฺโถ วุตฺโต. อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ จ
เอเกกิสฺสาเยว อาวชฺชนุเปกฺขาย สพฺภาวโต เอเกกาเยว อนุปสฺสนา อนิจฺจํ อนิจฺจํ,
ทุกฺขํ ทุกฺขํ, อนตฺตา อนตฺตาติ ปุนปฺปุนํ ภาวียตีติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺมา ปน กุสโล
ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ "อยํ โข เม
โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม
วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม"ติ อิติ วา นํ ปญฺาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติ.
อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ:- สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, "อตฺตา"ติ คเหตุํ
วฏฺเฏยฺย. อนตฺตาว ปนายํ "อตฺตา"ติ คหิโต. ตสฺมายํ อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตาติ
ปสฺสนฺโต ทิฏฺึ อุคฺฆาเฏติ. สเจ โอภาโส นิจฺโจ ภเวยฺย, "นิจฺโจ"ติ คเหตุํ
วฏฺเฏยฺย. อนิจฺโจว ปนายํ "นิจฺโจ"ติ คหิโต. ตสฺมายํ หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺโจติ
ปสฺสนฺโต มานํ สมุคฺฆาเฏติ. สเจ โอภาโส สุโข ภเวยฺย, "สุโข"ติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย,
ทุกฺโขว ปนายํ "สุโข"ติ คหิโต. ตสฺมายํ อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺโขติ ปสฺสนฺโต
นิกนฺตึ ปริยาทิยติ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๓/๒๗๓ (สฺยา)
     เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ "เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา"ติ
สมนุปสฺสติ. าณํ ฯเปฯ นิกนฺตึ "เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส
อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติ.
ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมานิ ทส านานีติ คาถมาห. ตตฺถ ทส
านานีติ โอภาสาทีนิ. ปญฺา ยสฺส ปริจฺจิตาติ ยสฺส อุปกฺกิเลสวิมุตฺตาย
ปญฺาย ปริจิตานิ ปุนปฺปุนํ ผุฏฺานิ ปริภาวิตานิ. ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหตีติ
โส ปญฺาย ปริจิตทสฏฺาโน โยคาวจโร ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการสฺส ธมฺมุทฺธจฺจสฺส
ยถาสภาวปฏิเวเธน เฉโก โหติ. น จ สมฺโมห คจฺฉตีติ ธมฺมุทฺธจฺจกุสลตฺตาเยว
ตณฺหามานทิฏฺุคฺฆาฏวเสน ๑- สมฺโมหญฺจ น คจฺฉติ.
     อิทานิ ปุพฺเพ วุตฺตเมว วิธึ อปเรน ปริยาเยน วิภาเวตฺวา ทสฺเสนฺโต
วิกมฺปติ เจว กิลิสฺสติ จาติอาทิคาถมาห. ตตฺถ มนฺทปญฺโ โยคาวจโร
โอภาสาทีสุ วิกฺเขปญฺจ อวเสสกิเลสุปฺปตฺติญฺจ ปาปุณาติ. มชฺฌิมปญฺโ วิกฺเขปเมว
ปาปุณาติ, นาวเสสกิเลสุปฺปตฺตึ, โส อธิมานิโก โหติ. ติกฺขปญฺโ วิกฺเขปํ
ปาปุณิตฺวาปิ ตํ อธิมานํ ปหาย วิปสฺสนํ อารภติ. อติติกฺขปญฺโ น จ
วิกฺเขปํ ปาปุณาติ, น จาวเสสกิเลสุปฺปตฺตึ. วิกฺขิปฺปติ เจวาติ เตสุ
มนฺทปญฺโ ธมฺมุทฺธจฺจสงฺขาตํ วิกฺเขปญฺเจว ปาปุณียติ. ๒- กิลิสฺสติ จาติ
ตณฺหามานทิฏฺิกิเลเสหิ กิเลสียติ จ, อุปตาปียติ วิพาธียตีติ อตฺโถ. จวติ
จิตฺตภาวนาติ ตสฺส มนฺทปญฺสฺส วิปสฺสนาจิตฺตภาวนา กิเลเสสุเยว านโต
ปฏิปกฺขาวิหตตฺตา จวติ, ปริปตตีติ อตฺโถ. วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตีติ มชฺฌิมปญฺโ
วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, กิเลเสหิ น กิลิสฺสติ. ภาวนา ปริหายตีติ ตสฺส
มชฺฌิมปญฺสฺส อธิมานิกตฺตา วิปสฺสนารมฺภาภาเวน วิปสฺสนา ปริหายติ, นปฺปวตฺตตีติ
อตฺโถ. วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตีติ ติกฺขปญฺโปิ วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, กิเลเสหิ น
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตณฺหามานทิฏฺุปฺปาทวเสน  ๒ ม. ปาปุณาติ
กิลิสฺสติ. ภาวนา น ปริหายตีติ ตสฺส ติกฺขปญฺสฺส สนฺเตปิ วิกฺเขเป ตํ
อธิมานวิกฺเขปํ ปหาย วิปสฺสนารมฺภสพฺภาเวน วิปสฺสนาภาวนา น ปริหายติ,
ปวตฺตตีติ อตฺโถ. น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสตีติ อติติกฺขปญฺสฺส จิตฺตํ น
วิกฺเขเปน วิกฺขิปติ, น จ กิเลเสหิ กิลิสฺสติ. น จวติ จิตฺตภาวนาติ ตสฺส
วิปสฺสนาจิตฺตภาวนา น จวติ, วิกฺเขปกิเลสาภาเวน ยถาาเน ติฏฺตีติ อตฺโถ.
    อิเมหิ จตูหิ าเนหีติอาทีสุ อิทานิ วุตฺเตหิ อิเมหิ จตูหิ าเนหิ เหตุภูเตหิ,
กรณภูเตหิ วา โอภาสาทิเก ทส าเน จิตฺตสฺส สงฺเขเปน จ วิกฺเขเปน จ
วิคฺคหิตํ มานสํ วิกฺเขปกิเลสุปฺปตฺติวิรหิโต จตุตฺโถ กุสโล มหาปญฺโ โยคาวจโร
มนฺทปญฺาทีนํ ติณฺณํ โยคาวจรานํ มานสํ เอวญฺจ เอวญฺจ โหตีติ นานปฺปการโต
ชานาตีติ สมฺพนฺธโต อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา. สงฺเขโปติ เจตฺถ วิกฺเขปสฺส ๑- เจว
กิเลสานญฺจ อุปฺปตฺติวเสน จิตฺตสฺส ลีนภาโว เวทิตพฺโพ.
     วิกฺเขโปติ "วิกฺขิปติ น กิลิสฺสตี"ติ ทฺวีสุ าเนสุ วุตฺตวิกฺเขปวเสน
จิตฺตสฺส อุทฺธตภาโว เวทิตพฺโพติ.
                      ยุคนทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๑๕-๒๒๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=4845&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=4845&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=534
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=7564
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=8690
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=8690
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31