อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                          ๖. ปฏิสมฺภิทากถา
                     ๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวารวณฺณนา
     [๓๐] อิทานิ วิราคสงฺขาตมคฺควเสน สิทฺธํ ปฏิสมฺภิทาปเภทํ ทสฺเสนฺเตน
กถิตาย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย ๑- ปฏิสมฺภิทากถาย
อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. สุตฺตนฺเต ตาว พาราณสิยนฺติ พาราณสา นาม นที, พาราณสาย
อวิทูเร ภวา นครี พาราณสี. ตสฺสํ พาราณสิยํ. อิสิปตเน มิคทาเยติ อิสีนํ
ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานทินฺนฏฺานตฺตา มิคทายสงฺขาเต
อาราเม. ตตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพญฺุอิสโย ๒- ปตนฺติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ
นิสีทนฺตีติ อตฺโถ. นนฺทมูลกปพฺภารโต สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตา
อโนตตฺตทเห กตมุขโธวนกิจฺจา อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ
สโมสรณวเสน ปตนฺติ, อุโปสถตฺถญฺจ อนุโปสถตฺถญฺจ สุขํ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ
ปฏิคจฺฉนฺตา จ ตโต จ ๓- อุปฺปตนฺตีติปิ อิมินา อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ
"อิสิปตนนฺ"ติ วุจฺจติ. "อิสิปทนนฺ"ติปิ ปาโ. ปญฺจวคฺคิเยติ:-
            "โกณฺฑญฺโ ภทฺทิโย วปฺโป  มหานาโม จ อสฺสชิ
            เอเต ปญฺจ มหาเถรา     ปญฺจวคฺคาติ วุจฺจเร"ติ
เอวํ วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขูนํ วคฺโค ปญฺจวคฺโค, ตสฺมึ ปญฺจวคฺเค ภวา
ตํปริยาปนฺนตฺตาติ ปญฺจวคฺคิยา. เต ปญฺจวคฺคิเย. ภิกฺขู อามนฺเตสีติ
ทีปงฺกรทสพลปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺาย ปารมิโย ปูเรนฺโต อนุปุพฺเพน ปจฺฉิมภวํ
ปตฺวา ปจฺฉิมภเว จ กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน โพธิมณฺฑํ ปตฺวา ตตฺถ
อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน มารพลํ ภินฺทิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา
มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๖๗
@๒ อิ. อุปฺปนฺนา สพฺพู อิสโย  ๓ ตโตว (สํ-อ. ๓/๓๘๗)
สมฺปกมฺเปนฺโต สพฺพญฺุตํ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา
มหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา โลกานุคฺคเหน
พาราณสึ คนฺตฺวา ปญฺจวคฺคิเย ภิกฺขู สญฺาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุกาโม
อามนฺเตสิ.
     เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตาติ เทฺวเม ภิกฺขเว โกฏฺาสา. อิมสฺส ปน วจนสฺส
สมุทาหาเรน สมุทาหารนิคฺโฆโส เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสึ
โลกธาตุํ ปตฺถริตฺวา อฏฺาสิ, ตสฺมึเยว สมเย อฏฺารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน
สมาคจฺฉึสุ. ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถงฺคเมติ, ปุรตฺถิมาย ทิสาย
อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติ, ตสฺมึ สมเย ภควา
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ อารภนฺโต "เทฺวเม ภิกฺขเว อนฺตา"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ ปพฺพชิเตนาติ คิหิสํโยชนวตฺถุกามํ เฉตฺวา ปพฺพชิเตน. น เสวิตพฺพาติ
น วลญฺเชตพฺพา. ปพฺพชิตานํเยว วิเสสโต ปฏิปตฺติยา ภาชนภูตตฺตา "ปพฺพชิเตน
น เสวิตพฺพา"ติ วุตฺตํ. โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ
วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส, กิเลสกามสุขนิสฺสยสฺส วา อนุโยโค. หีโนติ ลามโก.
คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก. โปถุชฺชนิโกติ ปุถุชฺชเนน อนฺธพาลชเนน
อาจิณฺโณ. อนริโยติ น อริโย. อถ วา น วิสุทฺธานํ อุตฺตมานํ อริยานํ สนฺตโก.
อนตฺถสญฺหิโตติ น อตฺถสํหิโต, สุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ.
อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, อตฺตโน ทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถ.
ทุกฺโขติ กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตมารเณหิ ทุกฺขาวโห. เตหิ ๑- ตปสฺสีหิ
"อุตฺตมํ ตโป"ติ คหิตตฺตา เตสํ จิตฺตานุรกฺขนตฺถํ อิธ "หีโน"ติ น วุตฺตํ,
ปพฺพชิตานํ ธมฺมตฺตา "คมฺโม"ติ จ, คิหีหิ อสาธารณตฺตา
"โปถุชฺชนิโก"ติ จ น วุตฺตํ. ตตฺถ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
เกหิจิ ปพฺพชิตปฏิญฺเหิ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาเทหิ "ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปญฺจหิ
กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคิภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา
ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ ปตฺโต โหตี"ติ ๑- คหิตตฺตา เตสํ จิตฺตานุรกฺขนตฺถญฺจ
ปจฺจุปฺปนฺเน สุขตฺตา จ ตสฺส ธมฺมสมาทานสฺส "ทุกฺโข"ติ น วุตฺตํ.
กามสุขลฺลิกานุโยโค ปจฺจุปฺปนฺเน ตณฺหาทิฏฺิสงฺกิลิฏฺสุขตฺตา อายติญฺจ
ทุกฺขวิปากตฺตา ตทนุยุตฺตานํ ตณฺหาทิฏฺิพนฺธนพทฺธตฺตา จ น เสวิตพฺโพ,
อตฺตกิลมถานุโยโค ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺิสงฺกิลิฏฺทุกฺขตฺตา อายติญฺจ
ทุกฺขวิปากตฺตา ตทนุยุตฺตานํ ทิฏฺิพนฺธนพทฺธตฺตา จ น เสวิตพฺโพ, เอเต เตติ ๒- เต
เอเต. อนุปคมฺมาติ น อุปคนฺตฺวา. มชฺฌิมาติ สงฺกิลิฏฺสุขทุกฺขานํ อภาวา
มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมา. สา เอว นิพฺพานํ ปฏิปชฺชนฺติ เอตายาติ ปฏิปทา.
อภิสมฺพุทฺธาติ ปฏิวิทฺธา. จกฺขุกรณีติอาทีสุ ปญฺาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณี.
าณกรณีติ ตสฺเสว เววจนํ. อุปสมายาติ กิเลสูปสมาย.
อภิญฺายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ
เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยตฺถาย. อถ วา
ทสฺสนมคฺคาณํ กโรตีติ จกฺขุกรณี. ภาวนามคฺคาณํ กโรตีติ าณกรณี. สพฺพกิเลสานํ
อุปสมาย. สพฺพธมฺมานํ อภิญฺาย. อรหตฺผลสมฺโพธาย. กิเลสานญฺจ ขนฺธานญฺจ
นิพฺพานาย. สจฺจกถา อภิญฺเยฺยนิทฺเทเส วุตฺตา.
     เอวํ ภควา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา อตฺตนิ กตพหุมานานํ
เตสํ อตฺตโน ปฏิเวธกฺกมํ สุตฺวา ปฏิปตฺติยา พหุมานาโรปเนน
ปฏิปตฺติยํ ตฺวา สจฺจปฺปฏิเวธํ ปสฺสนฺโต อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ
เม ภิกฺขเวติอาทินา อตฺตโน ปฏิเวธกฺกมํ ทสฺเสสิ. ตตฺถ อนนุสฺสุเตสูติ
น อนุสฺสุเตสุ, ปรํ อนุคนฺตฺวา อสฺสุเตสูติ อตฺโถ. จกฺขูติอาทีนํ อตฺโถ
ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ, อิทํ
ทุกฺขนิโรธํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๙๔/๓๖  ๒ ฉ.ม. เอเต โขติ
ทสฺสนปฏิเวโธ เสขภูมิยํ. ปริญฺเยฺยํ. ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพนฺติ
จตุนฺนํ สจฺจานํ ภาวนาปฏิเวโธ เสขภูมิยํเยว. ปริญฺาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิตนฺติ
จตุนฺนํ สจฺจานํ ปจฺจเวกฺขณา อเสขภูมิยํ.
     ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจาณกิจฺจาณกตาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน
ตโย ปริวฏฺฏา อสฺสาติ ติปริวฏฺฏํ. เอตฺถ หิ "อิทํ ทุกฺขํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ,
อิทํ ทุกฺขนิโรธํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจนฺ"ติ เอวํ จตูสุ
สจฺเจสุ ยถาภูตาณํ สจฺจาณํ นาม. เตสุเยว "ปริญฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ
ภาเวตพฺพนฺ"ติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนาณํ กิจฺจาณํ นาม. "ปริญฺาตํ
ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิตนฺ"ติ เอวํ ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนาณํ กตาณํ
นาม. ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน
ทฺวาทส อาการา อสฺสาติ ทฺวาทสาการํ. าณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ
ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนํ าณสงฺขาตํ ทสฺสนํ. อตฺตมนาติ สกมนา.
สตฺตานํ หิ สุขกามตฺตา ทุกฺขปฏิกูลตฺตา ปีติโสมนสฺสยุตฺตมโน สกมโน นาม,
ปีติโสมนสฺเสหิ อตฺตมนา คหิตมนา พฺยาปิตมนาติ วา อตฺโถ. อภินนฺทุนฺติ อภิมุขา
หุตฺวา นนฺทึสุ. เวยฺยากรเณติ สุตฺตนฺเต. นิคฺคาถโก หิ สุตฺตนฺโต เกวลํ อตฺถสฺส
พฺยากรณโต เวยฺยากรณํ นาม. ภญฺมาเนติ กถิยมาเน. วตฺตมานสมีเป
วตฺตมานวจนํ กตํ, ภณิเตติ อตฺโถ. วิรชนฺติ วิคตราคาทิรชํ. วีตมลนฺติ
วิคตราคาทิมลํ. ราคาทโย หิ อชฺโฌตฺถรณฏฺเน รโช นาม, ทุสฺสนฏฺเน มลํ นาม.
ธมฺมจกฺขุนฺติ กตฺถจิ ปมมคฺคาณํ, กตฺถจิ อาทีนิ ตีณิ มคฺคาณานิ,
กตฺถจิ จตุตฺถมคฺคาณมฺปิ. อิธ ปน ปมมคฺคาณเมว. ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ,
สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺติ วิปสฺสนาวเสน เอวํ ปวตฺตสฺส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ อตฺโถ.
     ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธาเณ จ เทสนาาเณ จ. โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส
หิ ภควโต จตูสุ สจฺเจสุ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธาณมฺปิ อิสิปตเน นิสินฺนสฺส
ทฺวาทสาการเมว สจฺจเทสนาย ปวตฺตํ เทสนาาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นาม. อุภยมฺปิ
เหตํ ทสพลสฺส ปวตฺตาณเมว. ตํ อิมาย เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม. ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อญฺาตโกณฺฑญฺตฺเถโร อฏฺารสหิ
พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล น ปติฏฺาติ, ตาว ภควา ปวตฺเตติ นาม,
ปติฏฺิเต ปน ปวตฺติตํ นาม. ตํ สนฺธาย "ปวตฺติเต จ ภควตา ธมฺมจกฺเก"ติ
วุตฺตํ.
     ภุมฺมา เทวาติ ภุมฺมฏฺกา เทวา. สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปปหาเรเนว
สาธุการํ ทตฺวา เอตํ ภควตาติอาทีนิ วทนฺตา สทฺทํ อนุสาวยึสุ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ
"นยิทํ ตถา"ติ ปฏิโลมํ วตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. สนฺนิปติตา เจตฺถ เทวพฺรหฺมาโน
เทสนาปริโยสาเน เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ อทํสุ, สนฺนิปาตํ อนาคตา
ปน ภุมฺมเทวาทโย เตสํ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา สาธุการมทํสูติ เวทิตพฺพํ. เตสุ
ปน ปพฺพตรุกฺขาทีสุ นิพฺพตฺตา ภุมฺมเทวา. ๑- เต จาตุมหาราชิกปริยาปนฺนา
โหนฺตาปิ อิธ วิสุํ กตฺวา วุตฺตา. จาตุมหาราชิกาติ จ
ธตรฏฺวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมหาราชา เทวตา เอเตสนฺติ
จาตุมหาราชิกา. เต สิเนรุเวมชฺเฌ โหนฺติ. เตสุ ปพฺพตฏฺกาปิ อตฺถิ
อากาสฏฺกาปิ. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา. ขิฑฺฑาปโทสิกา
มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย
เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺา เอว. เตตฺตึส ชนา ตตฺถ
อุปฺปนฺนาติ ตาวตึสา. อปิจ "ตาวตึสา"ติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํ. เตปิ
อตฺถิ ปพฺพตฺตฏฺกา อตฺถิ อากาสฏฺกา. เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตา,
ตถา ยามาทีนํ. เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา
นาม นตฺถิ. ทิพฺพํ สุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามา. ตุฏฺา ปหฏฺาติ
ตุสิตา. ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. นิพฺพตฺตภุมฺมเทวา
นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตี. จิตฺตจารํ ตฺวา ปรนิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ
วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตี. พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกา.
สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตา.
     เตน ขเณนาติ วจนํ วิเสเสตฺวา เตน มุหุตฺเตนาติ วุตฺตํ. มุหุตฺตสงฺขาเตน
ขเณน, น ปรมตฺถขเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ยาว พฺรหฺมโลกาติ พฺรหฺมโลกํ อนฺโตกตฺวา.
สทฺโทติ สาธุการสทฺโท. ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสจกฺกวาฬวตี. สงฺกมฺปีติ อุทฺธํ
อุคฺคจฺฉนฺตี สุฏฺุ กมฺปิ. สมฺปกมฺปีติ อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺตี อโธ โอกฺกมนฺตี
สุฏฺุ ปกมฺปิ. สมฺปเวธีติ จตุทิสา อาคจฺฉนฺตี สุฏฺุ ปเวธิ. สมฺพุทฺธภาวาย
มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺเต จ โพธิสตฺเต ตโต นิกฺขมนฺเต จ มหาปวี ปุญฺเตเชน
อกมฺปิตฺถ, อภิสมฺโพธิยํ ปฏิเวธาณเตเชน. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน เทสนาาณเตเชน
สาธุการํ ทาตุกามา วิย ปวี เทวตานุภาเวน อกมฺปิตฺถ, อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน
มหาปรินิพฺพาเน จ การุญฺเน จิตฺตสงฺโขภํ อสหมานา วิย ปวี เทวตานุภาเวน
อกมฺปิตฺถ. อปฺปมาโณติ วุทฺธปฺปมาโณ. โอฬาโรติ เอตฺถ "อุฬารานิ อุฬารานิ
ขาทนียานิ ขาทนฺตี"ติอาทีสุ ๑- มธุรํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. "อุฬาราย วตฺถโภคาย
จิตฺตํ นมตี"ติอาทีสุ ๒- ปณีตํ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. "อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ
โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี"ติอาทีสุ เสฏฺ อุฬารนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน "วิปุโล
อุฬาโร"ติ วุตฺโต. โอภาโสติ เทสนาาณานุภาเวน จ เทวตานุภาเวน จ
ชาตโอภาโส. โลเกติ จกฺกวาฬสฺส ทสสหสฺสสิยํเยว. อติกฺกมฺเมว เทวานํ
เทวานุภาวนฺติ เทวานํ อยํ อานุภาโว:- นิวตฺถวตฺถปฺปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา
สรีรสฺส อลงฺการสฺส วิมานสฺส จ. ตํ เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวาเยวาติ
อตฺโถ. อุทานนฺติ โสมนสฺสาณมยิกํ อุทาหารํ. อุทาเนสีติ อุทาหริ. อญฺาสิ
วต โภ โกณฺฑญฺโติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหรณโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺาสิ. อญฺาสิโกณฺฑญฺโติ ๓- ภุสํ าตโกณฺฑญฺโติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๓๖๖/๓๒๙  ๒ องฺ.นวก. ๒๓/๒๐/๓๒๒  ๓ สี. อญฺาโกณฺฑญฺโติ
     จกฺขุอาทีนํ นิทฺเทเส ทสฺสนฏฺเนาติอาทีสุ เอกเมว าณํ ยถาวุตฺตสฺส
เนยฺยสฺส จกฺขุ วิย ทสฺสนกิจฺจกรเณน จกฺขุ. าณกิจฺจกรเณน าณํ.
นานปฺปการโต ชานนกิจฺจกรเณน ปญฺา. อนวเสสปฏิเวธกรเณน วิชฺชา.
สพฺพทา โอภาสกิจฺจกรเณน อาโลโก นามาติ อตฺโถ. จกฺขุํ ธมฺโมติอาทีสุปิ
เอกํเยว าณํ กิจฺจนานตฺเตน ปญฺจธา วณฺณิตํ. อารมฺมณาติ อุปตฺถมฺภนฏฺเน.
โคจราติ วิสยฏฺเน. ทสฺสนฏฺเนาติอาทีสุ าณกิจฺจํ ปญฺจธา วุตฺตํ. อิมินา
นเยน ตีสุ วาเรสุ เอเกกสฺมึ ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา ปณฺณรส ธมฺมา, ปณฺณรส
อตฺถา, ทฺวีสุ ปณฺณรสเกสุ ตึสุ นิรุตฺติโย, ปณฺณรสสุ ธมฺเมสุ ปณฺณรสสุ
อตฺเถสุ ตึสาย นิรุตฺตีสูติ สฏฺิ าณานิ เวทิตพฺพานิ. เสสอริยสจฺเจสุปิ เอเสว
นโย. จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอเกกสฺมึ อริยสจฺเจ ปณฺณรสนฺนํ ปณฺณรสนฺนํ ธมฺมานํ
อตฺถานญฺจ วเสน สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, สฏฺิยา ธมฺเมสุ สฏฺิยา อตฺเถสุ
จ วีสสตํ นิรุตฺติโย, วีสาธิกํ สตนฺติ อตฺโถ. สฏฺิยา ธมฺเมสุ สฏฺิยา อตฺเถสุ
วีสุตฺตรสเต นิรุตฺตีสูติ เอวํ จตฺตารีสญฺจ เทฺว จ าณสตานิ.
                     ๒-๓. สติปฏฺานวาราทิวณฺณนา
     [๓๑-๓๒] สติปฏฺานสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม อิทฺธิปาทสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคเม จ
ปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส อิมินาว นเยน อตฺโถ จ คณนา จ เวทิตพฺพา.
                    ๔-๘. สตฺตโพธิสตฺตวาราทิวณฺณนา
     [๓๓-๓๗] สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สุตฺตนฺเตสุ เอเกกสฺมึเยว สมุทเย จกฺขาทโย
ปญฺจ, นิโรเธ ปญฺจาติ ทส ธมฺมา, สมุทเย ทสฺสนฏฺาทโย ปญฺจ, นิโรเธ
ปญฺจาติ ทส อตฺถา, เตสํ วเสน วีสติ นิรุตฺติโย จตฺตารีสํ ๑- าณานิ. สตฺต
เอกโต กตฺวา วุตฺตคณนา สุวิญฺเยฺยา เอว. สพฺพญฺุตาณวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. จตฺตารีส
วุตฺตปฏิสมฺภิทานิทฺเทเส เอเกกมูลเกสุ "าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผุสฺสิโต
ปญฺายา"ติ ๑- อิเมสุ ปญฺจสุ วจเนสุ เอเกกสฺมึเยว จกฺขาทโย ปญฺจ, ทสฺสนฏฺาทโย
ปญฺจาติ ปญฺจปญฺจกานํ วเสน ปญฺจวีสติ ธมฺมา, ปญฺจวีสติ อตฺถา, ตทฺทิคุณา
นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ าณานิ เยฺยานิ. ปญฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตวาเรปิ
ปญฺจกฺขตฺตุํ ปญฺจ ปญฺจวีสติ กตฺวา ปญฺจวีสสตํ ธมฺมา, ปญฺจวีสสตํ อตฺถา, ตทฺทิคุณา
นิรุตฺติโย, ตทฺทิคุณานิ าณานิ เยฺยานิ. อฑฺฒเตยฺยานีติ เจตฺถ เทฺว สตานิ
จ ปญฺาสญฺจ. ขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมินาว นเยน สจฺจวารปฏิสมฺภิทาวาเร
จ ธมฺมาทิคณนา เวทิตพฺพา.
                       ๙. ฉพุทฺธธมฺมวารวณฺณนา
     [๓๘] พุทฺธธมฺมวาเร ทิยฑฺฒสตนฺติ ฉกฺขตฺตุํ ปญฺจวีสติ สตญฺจ
ปญฺาสญฺจ โหนฺติ, ตทฺทิคุณา นิรุตฺติโย ตทฺทิคุณานิ าณานิ. ปฏิสมฺภิทาธิกรเณติ
ปฏิสมฺภิทาธิกาเร. อฑฺฒนวธมฺมสตานีติ ปมํ วุตฺเตสุ จตูสุ สจฺเจสุ
สฏฺิ, จตุสุ สติปฏฺาเนสุ สฏฺิ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ สฏฺิ,
สตฺตโพธิสตฺตเวยฺยากรเณสุ สตฺตติ, อภิญฺฏฺาทีสุ ปญฺจสุ ปญฺจวีสสตํ, ขนฺธาทีสุ
ปญฺจสุ ปญฺจวีสสตํ, ปุน จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ, จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ,
ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตนฺติ เอวํ อฏฺสตานิ จ ปญฺาสญฺจ ธมฺมา
โหนฺติ. เอวํ อตฺถาปิ ตตฺตกา เอว โหนฺติ. เอวเมว สจฺจาทีสุ ๒- ตีสุ
าเนสุ วีสสตํ นิรุตฺติโย, สตฺตสุ เวยฺยากรเณสุ จตฺตารีสสตํ นิรุตฺติโย,
อภิญฺฏฺาทีสุ ขนฺธฏฺาทีสุ จ อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ,
อริยสจฺเจสุ ปฏิสมฺภิทาสุ จ เทฺว เทฺว นิรุตฺติสตานิ, พุทฺธธมฺเมสุ ตีณิ
นิรุตฺติสตานีติ เอวํ นิรุตฺติสหสฺสญฺจ สตฺต นิรุตฺติสตานิ จ โหนฺติ. เอวเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๒๑/๑๓๗  ๒ สี.,อิ. สทฺธาทีสุ
สจฺจาทีสุ ๑- ตีสุ าเนสุ จตฺตารีสาธิกานิ เทฺว เทฺว าณสตานิ, สตฺตสุ
เวยฺยากรเณสุ อสีติอธิกานิ เทฺว าณสตานิ, อภิญฺฏฺาทีสุ ขนฺธฏฺาทีสุ จ
ปญฺจ ปญฺจ าณสตานิ, สจฺเจสุ ปฏิสมฺภิทาสุ จ จตฺตาริ จตฺตาริ าณสตานิ,
พุทฺธธมฺเมสุ ฉ าณสตานีติ เอวํ ตีณิ จ าณสหสฺสานิ จตฺตาริ จ าณสตานิ
โหนฺตีติ.
                      ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       -------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๕๐-๒๕๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5626&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5626&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=598
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=8833
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=10178
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=10178
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31