อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๘. โลกุตฺตรกถาวณฺณนา
     [๔๓] อิทานิ โลกุตฺตรธมฺมวติยา ธมฺมจกฺกกถาย อนนฺตรํ กถิตาย
โลกุตฺตรกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ โลกุตฺตรปทสฺส อตฺโถ นิทฺเทสวาเร อาวิ
ภวิสฺสติ. จตฺตาโร สติปฏฺานาติอาทโย สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา ยถาโยคํ
มคฺคผลสมฺปยุตฺตา. เต พุชฺฌนฏฺเน โพธีติ เอวํลทฺธนามสฺส อริยสฺส ปกฺเข ภวตฺตา
โพธิปกฺขิยา นาม. ปกฺเข ภวตฺตาติ อุปการภาเว ิตตฺตา. เตสุ อารมฺมเณสุ
โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา อุปฏฺานโต อุปฏฺานํ, สติเยว อุปฏฺานํ สติปฏฺานํ.
กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺส อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน
สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา เภโท โหติ. ตสฺมา
จตฺตาโร สติปฏฺานาติ วุจฺจติ. ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ,
สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปปวตฺตวิรหิตโต ๒-
ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเน เสฏฺภาวาวหนโต ปธานภาวกรณโต วาติ สมฺมปฺปธานํ.
วีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. ตยิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติ-
กิจฺจํ, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ กุสลานํ อุปฺปตฺติฏฺิติกิจฺจํ สาธยตีติ
จตุพฺพิธํ โหติ. ตสฺมา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ วุจฺจติ. นิปฺผตฺติปริยาเยน
อิชฺฌนฏฺเน, อิชฺฌนฺติ เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา
ปริยาเยน อิทฺธิ, ตสฺสา สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพงฺคมฏฺเน ผลภูตาย ปุพฺพภาคการณฏฺเน
จ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท. โส ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาวเสน จตุพฺพิโธว โหติ.
ตสฺมา จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ วุจฺจติ. อสฺสทฺธิยโกสชฺชปมาทวิกฺเขปสมฺโมหานํ
อภิภวนโต อภิภวนสงฺขาเตน อธิปติยฏฺเน อินฺทฺริยํ. อสฺสทฺธิยาทีหิ
อนภิภวนียโต อกมฺปิยฏฺเน พลํ. ตทุภยมฺปิ สทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺาวเสน
ปญฺจวิธํ โหติ. ตสฺมา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานีติ วุจฺจติ. พุชฺฌนกสฺส ๓- ปน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. โลกุตฺตรธมฺมปฺปวติกาย  ๒ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต (วิสุทฺธิ. ๓/๒๘-สฺยา)
@๓ ฉ.ม. พุชฺฌนกสตฺตสฺส
องฺคภาเวน สติอาทโย สตฺต ธมฺมา โพชฺฌงฺคา, นิยฺยานฏฺเน จ สมฺมาทิฏฺิอาทโย
อฏฺ มคฺคงฺคา โหนฺติ. เตน จ วุจฺจติ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก
มคฺโคติ.
     อิติ อิเม สตฺตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ปุพฺพภาเค โลกิยวิปสฺสนาย วตฺตมานาย
จุทฺทสวิเธน กายํ ปริคฺคณฺหโต จ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, นววิเธน เวทนํ
ปริคฺคณฺหโต จ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, โสฬสวิเธน จิตฺตํ ปริคฺคณฺหโต จ
จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานํ, ปญฺจวิเธน ธมฺเม ปริคฺคณฺหโต จ ธมฺมานุปสฺสนา-
สติปฏฺานํ. อิติ อิมสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ปรสฺส อุปฺปนฺนํ อกุสลํ
ทิสฺวา "ยถา ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส ตํ อุปฺปนฺนํ, น ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ, เอวํ เม เอตํ
นุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ ตสฺส อนุปฺปาทาย วายมนกาเล ปมํ สมฺมปฺปธานํ, อตฺตโน
สมุทาจารปฺปตฺตมกุสลํ ทิสฺวา ตสฺส ปหานาย วายมนกาเล ทุติยํ, อิมสฺมึ อตฺตภาเว
อนุปฺปนฺนปุพฺพํ ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา อุปฺปาเทตุํ วายมนฺตสฺส ตติยํ, อุปฺปนฺนํ
ยถา น ปริหายติ, เอวํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปาเทนฺตสฺส จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ. ฉนฺทํ
ธุรํ กตฺวา กุสลุปฺปาทนกาเล ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยํ, จิตฺตํ, วีมํสํ ธุรํ กตฺวา
กุสลุปฺปาทนกาเล วีมํสิทฺธิปาโท. มิจฺฉาวาจาย วิรมณกาเล สมฺมาวาจา,
มิจฺฉากมฺมนฺตา, มิจฺฉาชีวา, วิรมณกาเล สมฺมาชีโวติ เอวํ นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติ.
จตุมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ, ผลกฺขเณ เปตฺวา จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน
อวเสสา เตตฺตึส ลพฺภนฺติ. เอวํ เอกจิตฺเต ลพฺภมาเนสุ เจเตสุ เอกาว นิพฺพานารมฺมณา
สติ กายาทีสุ สุภสญฺาทิปฺปหานกิจฺจสาธนวเสน "จตฺตาโร สติปฏฺานาติ
วุจฺจติ. เอกเมว จ วีริยํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทาทิกิจฺจสาธนวเสน
"จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา"ติ วุจฺจติ. เสเสสุ หาปนวฑฺฒนํ นตฺถิ.
     อปิจ เตสุ:-
              นว เอกวิธา เอโก    เทฺวธาถ จตุปญฺจธา
              อฏฺธา นวธา เจว    อิติ ฉทฺธา ภวนฺติ เต.
นว เอกวิธาติ ฉนฺโท จิตฺตํ ปีติ ปสฺสทฺธิ อุเปกฺขา สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต
อาชีโวติ อิเม นว ฉนฺทิทฺธิปาทาทิวเสน เอกวิธาว โหนฺติ, อญฺโกฏฺาสํ น
ภชนฺติ. ๑- เอโก เทฺวธาติ สทฺธา อินฺทฺริยพลวเสน เทฺวธา ิตา. อถ
จตุปญฺจธาติ อถญฺโ เอโก จตุธา, อญฺโ ปญฺจธา ิโตติ อตฺโถ. ตตฺถ สมาธิ
เอโก อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน จตุธา ิโต, ปญฺา เตสํ จตุนฺนํ
อิทฺธิปาทโกฏฺาสสฺส จ วเสน ปญฺจธา. อฏฺธา นวธา เจวาติ อปโร เอโก
อฏฺธา, เอโก นวธา ิโตติ อตฺโถ. จตุสติปฏฺานอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน
สติ อฏฺธา ิตา, จตุสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺควเสน วีริยํ
นวธาติ. เอวํ:-
              จุทฺทเสว อสมฺภินฺนา    โหนฺเตเต โพธิปกฺขิยา
              โกฏฺาสโต สตฺตวิธา   สตฺตตึส ปเภทโต.
              สกิจฺจนิปฺผาทนโต      สรูเปน จ วุตฺติโต
              สพฺเพว อริยมคฺคสฺส    สมฺภเว สมฺภวนฺติ เต.
     เอวํ มคฺคผลสมฺปยุตฺเต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺเม ทสฺเสตฺวา ปุน เต มคฺคผเลสุ
สงฺขิปิตฺวา จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามญฺผลานีติ อาห. สมณภาโว
สามญฺ, จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํ. สามญฺานํ ผลานิ สามญฺผลานิ.
นิพฺพานํ ปน สพฺเพหิ อสมฺมิสฺสเมว. อิติ วิตฺถารโต สตฺตตึสโพธิปกฺขิยจตุมคฺค-
จตุผลนิพฺพานานํ วเสน ฉจตฺตาฬีส โลกุตฺตรธมฺมา, ตโต สงฺเขเปน จตุมคฺคจตุผล-
นิพฺพานานํ วเสน นว โลกุตฺตรธมฺมา, ตโตปิ สงฺเขเปน มคฺคผลนิพฺพานานํ วเสน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. คจฺฉนฺติ
ตโย โลกุตฺตรธมฺมาติ เวทิตพฺพํ. สติปฏฺานาทีนํ มคฺคผลานญฺจ โลกุตฺตรตฺเต วุตฺเต
ตํสมฺปยุตฺตานํ ผสฺสาทีนมฺปิ โลกุตฺตรตฺตํ วุตฺตเมว โหติ. ปธานธมฺมวเสน ปน
สติปฏฺานาทโยว วุตฺตา. อภิธมฺเม ๑- จ โลกุตฺตรธมฺมนิทฺเทเส มคฺคผลสมฺปยุตฺตานํ
ผสฺสาทีนํ โลกุตฺตรตฺตํ วุตฺตเมวาติ.
     โลกํ ตรนฺตีติ โลกํ อติกฺกมนฺติ. สพฺพมิธ อีทิสํ วตฺตมานกาลวจนํ จตฺตาโร
อริยมคฺเค สนฺธาย วุตฺตํ. โสตาปตฺติมคฺโค หิ อปายโลกํ ตรติ, สกทาคามิมคฺโค
กามาวจรโลเกกเทสํ ตรติ, อนาคามิมคฺโค กามาวจรโลกํ ตรติ, อรหตฺตมคฺโค
รูปารูปาวจรโลกํ ตรติ. โลกา อุตฺตรนฺตีติ โลกา อุคฺคจฺฉนฺติ. โลกโตติ จ
โลกมฺหาติ จ ตเทว นิสฺสกฺกวจนํ วิเสเสตฺวา ทสฺสิตํ. โลกํ สมติกฺกมนฺตีติ ปมํ
วุตฺตตฺถเมว. ตตฺถ อุปสคฺคตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, อิธ สห อุปสคฺคตฺเถน วุตฺตํ.
โลกํ สมติกฺกนฺตาติ ยถาวุตฺตํ โลกํ สมฺมา อติกฺกนฺตา. สพฺพมิธ อีทิสํ
อตีตกาลวจนํ ผลนิพฺพานานิ สนฺธาย วุตฺตํ, โสตาปตฺติผลาทีนิ หิ ยถาวุตฺตํ โลกํ
อติกฺกมิตฺวา ิตานิ, สทา นิพฺพานํ สพฺพโลกํ อติกฺกมิตฺวา ิตํ. โลเกน
อติเรกาติ โลกโต อธิกภูตา. อิทํ สพฺเพปิ โลกุตฺตรธมฺเม สนฺธาย วุตฺตํ.
นิสฺสรนฺตีติ นิคฺคจฺฉนฺติ. นิสฺสฏาติ นิคฺคตา. โลเก น ติฏฺนฺตีติอาทีนิ อฏฺารส
วจนานิ สพฺพโลกุตฺตเรสุปิ ยุชฺชนฺติ. น ติฏฺนฺตีติ โลเก อปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ.
โลเก ๒- น ลิมฺปนฺตีติ ขนฺธสนฺตาเน วตฺตมานาปิ ตสฺมึ น ลิมฺปนฺตีติ อตฺโถ.
โลเกน น ลิมฺปนฺตีติ อกตปฏิเวธานํ เกนจิ จิตฺเตน, กตปฏิเวธานํ อกุสเลน
อสมตฺเถน ๓- จ จิตฺเตน น ลิมฺปนฺตีติ อตฺโถ. อสํลิตฺตา อนุปลิตฺตาติ อุปสคฺเคน
เวทิตพฺพํ.
     วิปฺปมุตฺตาติ อลิตฺตตฺตเมว นานาพฺยญฺชเนน วิเสสิตํ. เย เกจิ หิ
ยตฺถ เยน วา อลิตฺตา, เต ตตฺถ เตน วา วิปฺปมุตฺตา โหนฺติ. โลกา
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๗๗,๕๐๕/๘๔,๑๓๖ ปพฺพปิฏฺาทีสุ  ๒ ปุ. โลกมฺหิ ๓ ฉ.ม.
@อปฺปมตฺเตนปิ
วิปฺปมุตฺตาติอาทีนิ ตีณิ นิสฺสกฺกวเสน วุตฺตานิ. วิสญฺุตฺตาติ
วิปฺปมุตฺตตฺตวิเสสนํ. เย เกจิ หิ ยตฺถ เยน ยโต วิปฺปมุตฺตา, เต ตตฺถ เตน ตโต
วิสญฺุตฺตา นาม โหนฺติ. โลกา สุชฺฌนฺตีติ โลกมลํ โธวิตฺวา โลกา สุชฺฌนฺติ.
วิสุชฺฌนฺตีติ ตเทว อุปสคฺเคน วิเสสิตํ. วุฏฺหนฺตีติ ๑- อุฏฺิตา โหนฺติ.
วิวฏฺฏนฺตีติ นิวฏฺฏนฺติ. น สชฺชนฺตีติ ๒- น ลคฺคนฺติ. น คยฺหนฺตีติ น
คณฺหียนฺติ. น พชฺฌนฺตีติ น พาธียนฺติ. สมุจฺฉินฺทนฺตีติ อปฺปวตฺตึ กโรนฺติ.
ยถา จ โลกํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ, ตเถว "โลกา วิสุทฺธตฺตา"ติอาทิ วุตฺตเมว
โหติ. ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตีติ นิโรเธนฺติ. อปถาติอาทีนิ จตฺตาริ สพฺเพสุปิ
โลกุตฺตเรสุ ยุชฺชนฺติ. อปถาติ อมคฺคา. อคตีติ อปฺปติฏฺา. อวิสยาติ อนายตฺตา.
อสาธารณาติ อสมานา. วมนฺตีติ อุคฺคิลนฺติ. น ปจฺจาวมนฺตีติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน
วุตฺตํ, วนฺตํ ปุน น อทนฺตีติ อตฺโถ. เอเตน วนฺตสฺส สุวนฺตภาโว วุตฺโต โหติ.
อนนฺตรทุกตฺตเยปิ เอเสว นโย. วิสีเนนฺตีติ วิกิรนฺติ วิมุจฺจนฺติ, น พนฺธนฺตีติ
อตฺโถ. น อุสฺสีเนนฺตีติ น วิกิรนฺติ น วิมุจฺจนฺติ. "วิสิเนนฺตี"ติ "น
อุสฺสิเนนฺตี"ติ รสฺสํ กตฺวา ปาโ สุนฺทโร. วิธูเปนฺตีติ นิพฺพาเปนฺติ. น
สํธูเปนฺตีติ น อุชฺชลนฺติ. โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺนฺตีติ สพฺเพหิปิ
โลกุตฺตรา ธมฺมา โลกํ สมฺมา อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา จ ติฏฺนฺตีติ โลกุตฺตรา.
สพฺเพปิ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ โลกุตฺตรานํ โลกโต อุตฺตรภาโว
อธิกภาโว จ วุตฺโต โหตีติ.
                      โลกุตฺตรกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๖๑-๒๖๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=5878&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=5878&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=620
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9277
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=10754
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=10754
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31