ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                           ๓. ปญฺญาวคฺค
                       ๑. มหาปญฺญากถาวณฺณนา
     [๑] อิทานิ วิเสสโต ปญฺญาย ปทฏฺฐานภูตาย สุญฺญกถาย อนนฺตรํ
กถิตาย ปญฺญากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อาทิโต ตาว สตฺตสุ
อนุปสฺสนาสุ เอเกกมูลกา สตฺต ปญฺญา ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิทฺทิฏฺฐา, ปุน
สตฺตานุปสฺสนามูลกา เอเกกุตฺตรมูลกา จ ติสฺโส ปญฺญา ปุจฺฉํ อกตฺวาว นิทฺทิฏฺฐา,
เอวมาทิโต ทสปญฺญาปาริปูรี นิทฺทิฏฺฐา. ตตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ยสฺมา
อนิจฺจโต ทิฏฺเฐสุ สงฺขาเรสุ "ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขนฺ"ติ ทุกฺขโต จ "ยํ ทุกฺขํ
ตทนตฺตา"ติ อนตฺตโต จ ชวติ, ตสฺมา สา ภาวิตตา พหุลีกตา ชวนปญฺญํ
ปริปูเรติ. สา หิ สกวิสเยสุ ชวตีติ ชวนา, ชวนา  จ สา ปญฺญา จาติ
ชวนปญฺญา. ทุกฺขานุปสฺสนา สมาธินฺทฺริยนิสฺสิตตฺตา พลวตี หุตฺวา ปณิธึ
นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ, ตสฺมา นิพฺเพธิกปญฺญํ ปริปูเรติ. สา หิ นิพฺพิชฺฌตีติ
นิพฺเพธิกา, นิพฺเพธิกา จ สา ปญฺญา จาติ นิพฺเพธิกปญฺญา. อนตฺตานุปสฺสนา
สุญฺญตาทสฺสเนน วุทฺธิปฺปตฺติยา มหตฺตปฺปตฺตตฺตา มหาปญฺญํ ปริปูเรติ. สา หิ
วุทฺธิปฺปตฺตตฺตา มหตี จ สา ปญฺญา จาติ มหาปญฺญา. นิพฺพิทานุปสฺสนา
ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาย พลปฺปตฺตาวตฺถตฺตา
สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนสมตฺถา หุตฺวา ติกฺขา โหติ, ตสฺมา ติกฺขปญฺญํ
ปริปูเรติ. วิราคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนา
พลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรหิ วิรชฺชนสมตฺถา หุตฺวา วิปุลา โหติ,
ตสฺมา วิปุลปญฺญํ ปริปูเรติ.
     นิโรธานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนา-
พลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนสมตฺถา
หุตฺวา คมฺภีรา โหติ, ตสฺมา คมฺภีรปญฺญํ ปริปูเรติ. นิโรโธ หิ อุตฺตานปญฺเญหิ
อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมึ คมฺภีเร คาธปฺปตฺตา ปญฺญาปิ
คมฺภีรา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ
อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสชฺชนสมตฺถา
หุตฺวา อสามนฺตา โหติ, ๑- พุทฺธิ หิ ปริยนฺตปฺปตฺตา ๑- ฉหิ ปญฺญาหิ ทูเร
โหตีติ อตฺโถ. ตสฺมา สยํ อสามนฺตตฺตา อสามนฺตปญฺญํ ปริปูเรติ. สา หิ
เหฏฺฐิมปญฺญาหิ ทูรตฺตา อสามนฺตา, อสมีปา วา ปญฺญาติ อสามนฺตปญฺญา.
ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตีติ ปณฺฑิตภาวํ ปริปูเรนฺติ. ยสฺมา ยถาวุตฺตา สตฺต ปญฺญา
ปริปุณฺณา ภาเวตฺวา ปณฺฑิตลกฺขณปฺปตฺโต สิขาปฺปตฺตวุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา-
สงฺขาเตหิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุญาเณหิ ปณฺฑิโต หุตฺวา ปณฺฑิจฺเจน
สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา "ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตี"ติ วุตฺตํ.
     อฏฺฐ ปญฺญาติ ปณฺฑิจฺจสงฺขาตาย ปญฺญาย สห สพฺพา อฏฺฐ ปญฺญา.
ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺตีติ ยสฺมา เตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต หุตฺวา โส ปณฺฑิโต
โคตฺรภุญาณานนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โลกุตฺตรภาวปฺปตฺติยา โลกิยโต
ปุถุภูตตฺตา วิสุํภูตตฺตา ปุถุปญฺญาติ สงฺขาตํ มคฺคผลปญฺญํ ปาปุณาติ, ตสฺมา
"อฏฺฐ ปญฺญา ปุถุปญฺญํ ปริปูเรนฺตี"ติ วุตฺตํ.
     อิมา นว ปญฺญาติอาทีสุ ตสฺเสว กเมน อธิคตมคฺคผลสฺส อริยปุคฺคลสฺส
ปณีตโลกุตฺตรธมฺโมปโยเคน ปณีตจิตฺตสนฺตานตฺตา ปหฏฺฐากาเรเนว จ ปวตฺตมาน-
จิตฺตสนฺตานสฺส ผลานนฺตรํ โอติณฺณภวงฺคโต วุฏฺฐิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณา, ตโต
จ ภวงฺคํ โอตริตฺวา วุฏฺฐิตสฺส ผลปฺปจฺจเวกฺขณา, อิมินาว นเยน ปหีนกิเลส-
ปจฺจเวกฺขณา, อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณา, นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาติ ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณา
ปวตฺตนฺติ. ตาสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ มคฺคปจฺจเวกฺขณา ผลปจฺจเวกฺขณา จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วุทฺธิปริยนฺตปฺปตฺตตฺตา
ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. กถํ? "ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ
วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถ"ติ อภิธมฺเม ปาฬึ อนุคนฺตฺวา
ตทฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตํ. นิพฺพานสฺส จ อตฺถตฺตา ตทารมฺมณํ มคฺคผลญาณํ "อตฺเถสุ ญาณํ
อตฺถปฏิสมฺภิทา"ติ ๒- วจนโต อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ. ตสฺส อตฺถปฏิสมฺภิทาภูตสฺส
มคฺคผลญาณสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ "ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา"ติ วจนโต
ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. สา จ ปจฺจเวกฺขณา ปญฺญา หาสากาเรน ปวตฺตมาน-
จิตฺตสนฺตานสฺส หาสปญฺญา นาม โหติ. ตสฺมา นว ปญฺญา หาสปญฺญา
ปริปูเรนฺตีติ จ หาสปญฺญา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จ วุตฺตํ. สพฺพปฺปการาปิ
ปญฺญา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปญฺญาปนฏฺเฐน ปญฺญา,
เตน เตน วา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติปิ ปญฺญา.
     ตสฺสาติ ตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส อริยปุคฺคลสฺส. กรณตฺเถ สามิวจนํ.
อตฺถววตฺถานโตติ ยถาวุตฺตสฺส ปญฺจวิธสฺส อตฺถสฺส ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ
สมณกรณียกถายํ ๓- "เหตุผลํ นิพฺพานํ วจนตฺโถ อถ วิปากํ กิริยาติ อตฺเถ
ปญฺจ ปเภเท ปฐมนฺตปเภทคตํ ญาณนฺ"ติ. อธิคตา โหตีติ ปฏิลทฺธา โหติ.
สาเยว ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา. ปฏิลาภผสฺเสเนว ผสฺสิตา ปญฺญาย.
ธมฺมววตฺถานโตติ "โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ
อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโม"ติ อภิธมฺเม ปาฬิยานุสาเรน วุตฺตานํ ปญฺจนฺนํ ธมฺมานํ
ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ "เหตุ อริมคฺโค วจนํ
กุสลญฺจ อกุสลญฺจาติ ธมฺเม ปญฺจ ปเภเท ทุติยนฺตปเภทคตํ ญาณนฺ"ติ.
นิรุตฺติววตฺถานโตติ เตสํ เตสํ อตฺถธมฺมานํ อนุรูปนิรุตฺตีนํ ววตฺถาปนวเสน.
ปฏิภานววตฺถานโตติ ปฏิภานสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ ววตฺถาปนวเสน.
ตสฺสิมาติ นิคมนวจนเมตํ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๒/๔๑๓   อภิ.วิ. ๓๕/๗๑๘/๓๕๙, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๐/๑๒๓
@  สมณกรียกถา นาม มหานามเถเรน กตา อภินวสํวณฺณนาติ คณฺฐิปเท วุตฺตํ
     [๒] เอวํ สพฺพสงฺคาหกวเสน อนุปสฺสนานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
วตฺถุเภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมว.
ปุน รูปาทีสุเยว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ชวนปญฺญํ ทสฺเสตุกาโม เกวลํ
รูปาทิวเสน จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิวเสน จ ปุจฺฉํ กตฺวา ปุจฺฉากเมเนว
วิสฺสชฺชนํ อกาสิ. ตตฺถ สุทฺธรูปาทิวิสฺสชฺชเนสุ ปฐมํ นิทฺทิฏฺฐา เอว ปญฺญา
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนมูลเกสุ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ เตสุ อตีตาทีสุ ชวนวเสน
ชวนปญฺญาติ นิทฺทิฏฺฐา.
     [๓] ปุน อเนกสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมํ ปญฺญาปเภทํ ทสฺเสตุกาโม ปฐมํ ตาว
สุตฺตนฺเต อุทฺทิสิ. ตตฺถ สปฺปุริสสํเสโวติ เหฏฺฐา วุตฺตปฺปการานํ สปฺปุริสานํ
ภชนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฏิปตฺติทีปกสฺส
สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขณวเสน
อุปาเยน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส
สีลาทิปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํ. ปญฺญาปฏิลาภาย ปญฺญาวุทฺธิยา ปญฺญาเวปุลฺลาย
ปญฺญาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปญฺญาวเสน ภาววจนานิ. เสสานิ ทฺวาทส
ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิ.
                      ๑. โสฬสปญฺญานิทฺเทสวณฺณนา
     [๔] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ฉนฺนํ อภิญฺญาญาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโต-
ปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวานํ ขยญาณานํ. เตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ ญาณกถาย
นิทฺทิฏฺฐานํ สาวกสาธารณานํ ญาณานํ. สตฺตสตฺตตีนํ ญาณานนฺติ เอตฺถ:-
              สตฺตสตฺตริ โว ภิกฺขเว ญาณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ
         สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามีติ. กตมานิ ภิกฺขเว สตฺตสตฺตริ
         ญาณวตฺถูนิ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ
         ชรามรณนฺติ ญาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ
         ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ ญาณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ
         ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ ญาณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ
         ญาณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ
         นิโรธธมฺมนฺติ ญาณํ. ภวปจฺจยา ชาตีติ ญาณํ ฯเปฯ อุปาทานปจฺจยา
         ภโวติ ญาณํ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ ญาณํ. เวทนาปจฺจยา
         ตณฺหาติ ญาณํ. ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ ญาณํ. สฬายตนปจฺจยา
         ผสฺโสติ ญาณํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ ญาณํ. วิญฺญาณปจฺจยา
         นามรูปนฺติ ญาณํ. สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ญาณํ. อวิชฺชาปจฺจยา
         สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ. อตีตมฺปิ
         อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ
         สงฺขาราติ ญาณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ
         ญาณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ ญาณํ. ยมฺปิสฺส ตํ
         ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ
         ญาณํ, อิมานิ วุจฺจนฺติ ภิกฺขเว สตฺตสตฺตริ ญาณวตฺถูนีติ ๑-:-
     เอวํ ภควตา นิทานวคฺเค วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติ ญาณานิ. "ชรามรเณ
ญาณํ, ชรามรณสมุทเย ญาณํ, ชรามรณนิโรเธ ญาณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา
ปฏิปทาย ญาณนฺ"ติ ๒- อิมินา นเยน เอกาทสสุ องฺเคสุ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา
วุตฺตานิ จตุจตฺตาฬีส ญาณวตฺถูนิ ปน อิธ น คหิตานิ. อุภยตฺถ จ ญาณานิเยว
หิตสุขสฺส วตฺถูนีติ ญาณวตฺถูนิ. ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา
ปฏิลาโภติ วุตฺโต. ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ปตฺติ สมฺปตฺตีติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  สํ.นิ. ๑๖/๓๔/๗๐   สํ.นิ. ๑๖/๓๓/๖๗
ผสฺสนาติ อธิคมวเสน ผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา. อุปสมฺปทาติ
นิปฺผาทนา.
     สตฺตนฺนํ จ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสญฺญิตานํ
โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทีนํ สตฺตนฺนํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา
ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเฐน กลฺยาณสญฺญิตสฺส ปุถุชฺชนสฺส. วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ
เอตายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนา. ยถาวุตฺตานมฺปิ อฏฺฐนฺนํ ปญฺญานํ วเสน วิเสสโต
จ อรหโต ปญฺญาวเสน ปญฺญาวุฑฺฒิยา. ตถา ปญฺญาเวปุลฺลาย.  มหนฺเต
อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติอาทีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต อริยสาวโก อตฺถาทโย อารมฺมณกรเณน
ปริคฺคณฺหาตีติ. สพฺพาปิ มหาปญฺญา อริยสาวกานํเยว. ตสฺสา จ
ปญฺญาย วิสยา เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว.
     ปุถุนานาขนฺเธสูติอาทีสุ นานาสทฺโท ปุถุสทฺทสฺส อตฺถวจนํ. ญาณํ ปวตฺตตีติ
ปุถุปญฺญาติ เตสุ ตถาวุตฺเตสุ ขนฺธาทีสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ กตฺวา ตํ ญาณํ
ปุถุปญฺญา นามาติ อตฺโถ. นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ
วเสน ปจฺจยพหุตฺตา วุตฺตํ. นานาสุญฺญมนุปลพฺเภสูติ อุปลพฺภนํ อุปลพฺโภ,
คหณนฺติ อตฺโถ. น อุปลพฺโภ อนุปลพฺโภ, อนุปลพฺภานํ พหุตฺตา พหุวจเนน
อนุปลพฺภา. ปญฺจวีสติสุญฺญตาวเสน วา นานาสุญฺญตาสุ อตฺตตฺตนิยาทีนํ
อนุปลพฺภา นานาสุญฺญตานุปลพฺภา. เตสุ. "นานาสุญฺญตานุปลพฺเภสู"ติ วตฺตพฺเพ
"อทุกฺขมสุขา"ติอาทีสุ ๑- วิย มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิมา ปญฺจ ปญฺญา
กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ สาธารณา, นานาอตฺถาทีสุ ปญฺญา อริยานํเยว. ปุถุชฺชนสาธารเณ
ธมฺเมติ โลกิยธมฺเม. อิมินา อวสานปริยาเยน โลกิยโต ปุถุภูตนิพฺพานา-
รมฺมณตฺตาปุถุภูตา วิสุํภูตา ปญฺญาติ ปุถุปญฺญา นามาติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.สงฺ ๓๔/๑/๑
     วิปุลปญฺญา มหาปญฺญานเยน เวทิตพฺพา. ยถาวุตฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตสฺส
คุณมหนฺตตาย เตสํ ธมฺมานํ ปริคฺคาหิกาย จ ปญฺญาย มหนฺตตา ๑-, เตสํ ธมฺมานํ
สยเมว มหนฺตตฺตา อุฬารตฺตา ธมฺมานญฺจ ปญฺญาย จ วิปุลตา เวทิตพฺพา.
คมฺภีรปญฺญา ปุถุปญฺญานเยน เวทิตพฺพา. เต จ ธมฺมา เต จ อนุปลพฺภา
สา จ ปญฺญา ปกติชเนน อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐตฺตา คมฺภีรา.
     ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อริยปุคฺคลสฺเสว. อญฺโญ โกจีติ ปุถุชฺชโน.
อภิสมฺภวิตุนฺติ สมฺปาปุณิตุํ. อนภิสมฺภวนีโยติ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺโย.
อญฺเญหีติ ปุถุชฺชเนเหว. อฏฺฐมกสฺสาติ อรหตฺตผลฏฺฐโต ปฏฺฐาย คณิยมาเน
อฏฺฐมภูตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐสฺส. ทูเรติ วิปฺปกฏฺเฐ. วิทูเรติ วิเสเสน
วิปฺปกฏฺเฐ. สุวิทูเรติ สุฏฺฐุ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเฐ. น สนฺติเกติ น สมีเป.
น สามนฺตาติ น สมีปภาเค. อิมานิ เทฺว ปฏิเสธสหิตานิ วจนานิ
ทูรภาวสฺเสว นิยมนานิ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. โสตาปนฺนสฺสาติ
โสตาปตฺติผลฏฺฐสฺส. เอเตเนว ตํตํมคฺคปญฺญา ตํตํผลปญฺญาย ทูเรติ วุตฺตํ โหติ.
ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อุปสคฺเคน วิเสสิตํ. อิตรทฺวยํ ปน สุทฺธเมว อาคตํ.
     [๕] "ปจฺเจกพุทฺธสฺส สเทวกสฺส จ โลกสฺส ปญฺญา ตถาคตสฺส ปญฺญาย
ทูเร"ติอาทีนิ วตฺวา ตเมว ทูรฏฺฐํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสตุกาโม ปญฺญาปเภท-
กุสโลติอาทิมาห. ตตฺถ ปญฺญาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺญาปเภเท
เฉโก. ปภินฺนญาโณติ อนนฺตปฺปเภทปฺปตฺตญาโณ. เอเตน ปญฺญาปเภทกุสลตฺเตปิ
สติ ตาสํ ปญฺญานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธ-
อคฺคจตุปฏิสมฺภิทาญาโณ. จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ
ญาณานิ ปตฺโต. ยถาห:-
              "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต `อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา'ติ,
         ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา
@เชิงอรรถ:  สี. มหนฺตตาย
              พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ
              ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ ภิกฺขเว นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต
              เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ. ขีณาสวสฺส เต
              ปฏิชานโต `อิเม อาสวา อปริกฺขีณา'ติ `เย โข ปน เต อนฺตรายิกา
              ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา'ติ `ยสฺส โข
              ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา
              ทุกฺขกฺขยายา'ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา ฯเปฯ โกจิ วา โลกสฺมึ
              สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ ภิกฺขเว น สมนุปสฺสามิ,
              เอตมหํ ฯเปฯ วิหรามี"ติ. ๑-
     ทสพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ
ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลญาณพลธารีติ
อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ.
โสเยว ปญฺญาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเฐน
ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเฐน ปุริสนาโค. ปชานนฏฺเฐน ปุริสาชญฺโญ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเฐน
ปุริสโธรยฺโห.
     อถ เตชาทิกํ อนนฺตญาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ
อนนฺตญาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อนนฺตญาโณติ วตฺวา อนนฺตเตโชติอาทิมาห.
ตตฺถ อนนฺตญาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ ๒- อนฺตวิรหิตญาโณ.
อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตญาณเตโช. อนนฺตยโสติ
ปญฺญาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปญฺญาธนสมิทฺธิยา
สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ ปญฺญาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน ๓- มหนฺตํ
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๑๕๐/๑๑๐, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๘/๑๐   ม. สภาววเสน จ   ม. สภาวมหตฺเตน
ปญฺญาธนมสฺสาติ มหทฺธโน. มหาธโนติปิ ปาโฐ. ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺญาธนวตฺตา
นิจฺจยุตฺตปญฺญาธนวตฺตา อติสยภูตปญฺญาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ
อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.
     เอวํ ปญฺญาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺญาคุเณเนว
โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ เทเสนฺโต เนตาติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย
สํสารสงฺขาตภยฏฺฐานโต นิพฺพานสงฺขาตเขมฏฺฐานํ เนตา. ตตฺถ นยนกาเล เอว
สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺย วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน
อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปญฺญาเปตพฺพํ อตฺถํ ปญฺญาเปตา. ตถา ปญฺญาปิตานํ
นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌายิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน
เปกฺเขตา. ตถา ปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเล ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ
หิกาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต. อนุปฺปนฺนสฺส
มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน น อุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณญาณเหตุภูตสฺส
อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตา. อสญฺชาตสฺส
มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ ๑- เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมิญาณเหตุภูตสฺส
อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน
สญฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควโต วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส
สญฺชานนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ
อฏฺฐธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย
พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส, "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากรณมตฺเตเนว วา โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา. อยํ นโย
ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว.
     มคฺคญฺญูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตอริยมคฺคสฺส ญาตา.
มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ
@เชิงอรรถ:  สี. สญฺชาเนตาติ
โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติมคฺคญฺญู,
ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติมคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติมคฺคโกวิโท. อถ วา "เอเตน มคฺเคน
อตํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆนฺ"ติ ๑- วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคต-
ปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน
จ อุคฺฆฏิตญฺญูวิปญฺจิตญฺญูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมนตฺถโยชนํ
กโรนฺติ. มคฺคานุคามี ๒- จ ปนาติ ภควตา คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวา เอตฺถ จสทฺโท
เหตุอตฺเถ นิปาโต. เอเตน จ ภควโต มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต
โหติ. ปนสทฺโท กตตฺเถ นิปาโต. เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ.
ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ๓- ปฐมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉาคตสีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา.
อิติ เถโร "อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทนา"ติอาทีหิ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต
สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ.
     ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺญุตาย ยํ กิญฺจิ ปญฺญาย
ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ ๔- ปญฺญาย ชานาตีติ อตฺโถ.
ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา
ทิฏฺฐํ วิย กโรนฺโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ
คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา.
ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโตปิ ปสฺสติเยว.
สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโต. วิทิตตาทิอฏฺเฐน ญาณภูโต.
อวิปรีตสภาวฏฺเฐน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย
นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ
จกฺขุภูโต. ญาณํ วิย ภูโตติ ญาณภูโต. ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต.
@เชิงอรรถ:  สํ.มหา. ๑๙/๔๐๙/๑๖๒   ปุ. มคฺคานุคา
@ ปุ. ปจฺฉาคตา   สี. ปญฺจเนยฺยปถสมฺภูตํ
พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. สฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต, วตฺตนโต วา วตฺตา.
นานปฺปกาเรหิ วจนโต, วตฺตนโต วา ปวตฺตา. อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา
นยนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย
วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตา. โลกุตฺตรธมฺมสฺส
อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ, ธมฺเมสุ จ
อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามี. ตถาคตปทํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถํ.
     อิทานิ "ชานํ ชานาตี"ติอาทีหิ วุตฺตํ คุณํ สพฺพญฺญุตาย วิเสเสตฺวา
ทสฺเสตุกาโม สพฺพญฺญุตํ สาเธนฺโต นตฺถีติอาทิมาห. เอวํภูตสฺส หิ ตสฺส
ภควโต ปารมิตาปุญฺญพลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพธมฺเมสุ
สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหิตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหโต
สพฺพธมฺมานํ ญาตตฺตา อญฺญาตํ นาม นตฺถิ. ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย
ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิ. ญาเณน ปน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม
นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปญฺญาย
ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา
ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. "อุปาทายา"ติ วจเนเนว
กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ. "อตีตา"ทิวจนานิ จ "นตฺถี"ติอาทิ-
วจเนเนว ๑- ฆฏียนฺติ, "สพฺเพ"ติอาทิวจเนน วา. สพฺเพ ธมฺมาติ
สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ. สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส
อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ. ญาณมุเขติ ญาณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ
โอสรณํ อุเปนฺติ. "ชานิตพฺพนฺ"ติ ปทํ "เนยฺยนฺ"ติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ.
     อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ.
ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ
@เชิงอรรถ:  อิ. อาทิวจเนน จ
สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺฐธมฺมิโกติ ทิฏฺฐธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมปฺปโยชโน
วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา อตฺโถ ๑- สมฺปรายิโก.
อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺฐตฺตา อุตฺตาโน. โวหารํ
อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร
อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คุโฬฺห. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน.
อปฺปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ ๒- อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพตฺตา
เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตน อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต.
สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช.
กิเลสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นิกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ
โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ
พุทฺธญาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธญาเณ พฺยาปิตฺวา วา
สมนฺตา วา อาลิงฺคิตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ.
     สพฺพํ กายกมฺมนฺติอาทีหิ ภควโต ญาณมยตํ ทสฺเสติ. ญาณานุปริวตฺตตีติ
ญาณํ อนุปริวตฺตติ, ญาณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ
ทสฺเสติ. ปุน สพฺพญฺญุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ยาวตกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ
ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ.
อสพฺพญฺญูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. ญาณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย.
ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ,  ตติยยมเกน
ปฏิเสธวเสน นิยมิตฺวา ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เนยฺยํ ญาณสฺส ปถตฺตา
เนยฺยปโถ. อญฺญมญฺญํ ปริยนฺตฏฺฐายิโนติ เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ เขเปตฺวา ฐานโต
อญฺญมญฺญสฺส ปริยนฺเต ฐานสีลา. อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา,
อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฺปฏิพทฺธาติ ๓- รุจิอายตฺตา,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. "อตฺโถ"ปทํ นตฺถิ   อิ. ยถารูปํ   สี.,อิ. อากงฺขนปฺปฏิพทฺธาติ
อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนญาเณน ชานาตีติ อตฺโถ. อิตรานิ เทฺว ปทานิ
อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิ. พุทฺโธ อาสยํ
ชานาตีติอาทีนิ ญาณกถายํ วณฺณิตานิ. มหานิทฺเทเส ๑- ปน "ภควา อาสยํ
ชานาตี"ติ อาคตํ. ตตฺถ "พุทฺธสฺส ภควโต"ติ อาคตฏฺฐาเน จ อิธ กตฺถจิ
"พุทฺธสฺสา"ติ อาคตํ.
     อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ,
ติมึ คิลิตุํ ๒- สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ
คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ
ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ
ชาติวเสน นามํ, เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ
สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ
ปญฺญาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม
สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต"ติ. ๓- อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ:-
               "โลกนาถํ ฐเปตฺวาน   เย จญฺเญ สนฺติ ปาณิโน
               ปญฺญาย สาริปุตฺตสฺส    กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺ"ติ. ๔-
     ผริตฺวาติ พุทฺธญาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ ปาปุณิตฺวา ฐานโต
เตสํ ปญฺญํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺฐติ. อติฆํสิตฺวาติ พุทฺธญาณํ
สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ อติกฺกมิตฺวา เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพเนยฺยํ ฆํสิตฺวา
ภญฺชิตฺวา ติฏฺฐติ. มหานิทฺเทเส ๕- ปน "อภิภวิตฺวา"ติ ปาโฐ, มทฺทิตฺวาติปิ อตฺโถ.
เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ฐานสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ
@เชิงอรรถ:  ขุ.มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา)   สี. คลิตุํ
@ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๘๙/๒๓   วิสุทฺธิ. ๒/๗   ขุ.มหา. ๒๙/๓๒๐/๒๑๗ (สฺยา)
ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม
อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ ญาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ
กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โวภินฺทนฺตา ๑- ปญฺญา จรนฺติ
ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานีติ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺฐิคมนานิ
อตฺตโน ปญฺญาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา "คูถคตํ
มุตฺตคตนฺ"ติอาทีสุ ๒- วิย ปญฺญา เอว ปญฺญาคตานิ, ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐิคตานิ.
     ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา.
เตสํ ปญฺหานํ อติพหุกตฺตา ๓- สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คุฬฺหานิ จ
ปฏิจฺฉนฺนานิ จ อตฺถชาตานีติ ปาฐเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา "อตฺตนา
อภิสงฺขตปญฺหํ ปุจฺฉตู"ติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ.
อญฺเญสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ
เทเสติ. ยถาห:-
              "เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ `อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ
         อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, เอวญฺเจ โน ปุฏฺโฐ ๔- เอวํ พฺยากริสฺสติ,
         เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม. เอวญฺเจปิ โน ปุฏฺโฐ เอวํ
         พฺยากริสฺสติ, เอวมฺปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา'ติ. เต เยน สมโณ
         โคตโม, เตนุปสงฺกมนฺติ. เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ
         สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา
         กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ
         โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ? อญฺญทตฺถุ,
         สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ:  ก. เต ภินฺทนฺตา   องฺ.นวก. ๒๓/๑๑/๓๐๙   สี. อติพหุํ กตฺวา
@ ฉ.ม. สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโฐ   ม.มู. ๑๒/๒๘๙/๒๕๓
     กสฺมา ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต
ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ. ตโต ปสฺสติ "อิเม ปณฺฑิตา คุฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ
โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา"ติ โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว "ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา
โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา เอตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปเญฺห ปุจฺฉนฺโต
เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา"ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา
อานีเต ปเญฺห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทํเสติ. เต ปณฺฑิตา "เสยฺโย วต โน,
เย มยํ ๑- อิเม ปเญฺห น ปุจฺฉิมฺห. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺฐิเต โน
กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา"ติ อตฺตมนา ภวนฺติ. อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ
เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ. เมตฺตาย จ ผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส
จิตฺตํ ปสีทติ. พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา
มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา ๒- อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติ. ตตฺร
เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ:- เอวรูปํ อเทฺวชฺฌกถํ อโมฆกถํ
นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺติ
อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปญฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ.
     กถิตา วิสฺสชฺชิตา จาติ เอวํ ตุเมฺห ปุจฺฉถาติ ปุจฺฉิตปญฺหานํ อุจฺจารเณน
เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา, ตถา
วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺฐการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา
เอวํ โหตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺฐการณา เอว
โหนฺติ เต ปญฺหา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ เต ขตฺติยปณฺฑิตาทโย
ภควโต ปญฺหวิสฺสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปาทขิตฺตกา
สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺตึ วา
ปาปุณนฺติ อุปาสกสมฺปตฺตึ วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ นิปาโต, เตสํ
@เชิงอรรถ:  อิ. มยํ, ก. ยํ มยํ   อิ. สุผสฺสิตทนฺตาวรณา
อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ฐาเน, ตสฺมึ อธิกาเร
วา. อติโรจตีติ อติวิย โชเตติ ปกาสติ. ยทิทํ ปญฺญายาติ ยายํ ภควโต
ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถ. อิติสทฺโท การณตฺเถ,
อิมินา การเณน อคฺโค อสามนฺตปญฺโญติ อตฺโถ.
     [๖] ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปญฺญาติ สา สา มคฺคปญฺญา ๑- อตฺตนา วชฺฌํ
ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ มทฺทตีติ ภูริปญฺญา. ภูรีติ หิ ผุฏฺโฐ ๒- วิสทตฺโถ. ยา
จ ผุฏา ๓-, สา ปฏิปกฺขํ อภิภวติ น อผุฏา ๔-, ตสฺมา ภูริปญฺญาย อภิภวนตฺโถ
วุตฺโต. อภิภวิตาติ สา สา ผลปญฺญา ตํ ตํ ราคํ อภิภวิตวตี มทฺทิตวตีติ
ภูริปญฺญา. อภิภวตาติ วา ปาโฐ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ราคาทีสุ ปน
รชฺชนลกฺขโณ ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ
โกโธ. อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห. ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห.
ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส. ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา
อิสฺสา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺฉริยํ. อตฺตนา กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา
มายา. อตฺตโน อวิชฺชามานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ. จิตฺตสฺส
อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ. อุนฺนติลกฺขโณ
มาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท. ปญฺจสุ กามคุเณสุ
จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท.
     ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนิปญฺญาติอาทีหิ กึ วุตฺตํ โหติ? ราคาทิโก
กิเลโส จิตฺตสนฺตาเน ภูโต อรีติ ภูอริ, ปทสนฺธิวเสน อการโลปํ กตฺวา ภูรีติ
วุตฺโต. ตสฺส ภูริสฺส มทฺทนี ปญฺญา ภูริมทฺทนิปญฺญาติ วตฺตพฺเพ มทฺทนิสทฺทโลปํ
กตฺวา "ภูริปญฺญา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ อรึ มทฺทนีติ จ เตสํ อรีนํ
@เชิงอรรถ:  สี. สา สา มนฺตปญฺญา   สี. ผุฏฺฐฏฺโฐ   สี. ผุฏฺฐา   สี. อผุฏฺฐา
มทฺทนีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปฐวีสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเฐเนว ปฐวีสมาย.
วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย ปตฺถฏาย, น เอกเทเส วตฺตมานาย.
วิปุลายาติ โอฬาริกภูตาย. มหานิทฺเทเส ๑- ปน "วิปุลาย วิตฺถตายา"ติ อาคตํ.
สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโล. อิติสทฺโท การณตฺเถ ๒-, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส
ภูริปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญา นามาติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ
อตฺโถ. ภูริปญฺญสฺส ปญฺญา ภูริปญฺญปญฺญาติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปญฺญาสทฺทสฺส
โลปํ กตฺวา "ภูริปญฺญา"ติ วุตฺตํ. ภูริสมา ปญฺญาติ วา ภูริปญฺญา. อปิจาติ
อญฺญปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปญฺญายเมตนฺติ ปญฺญาย เอตํ. อธิวจนนฺติ อธิกวจนํ.
ภูรีติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูริ. เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ
เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเฐน วา เมธา, ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ
หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺเต ธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ จ ปริเนตีติ ปริณายิกา.
อิเมเหว อญฺญานิปิ ปญฺญาปริยายวจนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ.
     ปญฺญาพาหุลฺลนฺติ ปญฺญา พหุลา อสฺสาติ ปญฺญาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปญฺญาพาหุลลํ.
ตญฺจ พหุลํ ปวตฺตมานา ปญฺญา เอว. อิเธกจฺโจติอาทีสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก
วา อริโย วา. ปญฺญา ครุกา อสฺสาติ ปญฺญาครุโก. ปญฺญา จริตํ ปวตฺตํ
อสฺสาติ ปญฺญาจริโต. ปญฺญา อาสโย อสฺสาติ ปญฺญาสโย. ปญฺญาย
อธิมุตฺโตติ ปญฺญาธิมุตฺโต. ปญฺญา เอว ธชภูตา อสฺสาติ ปญฺญาธโช. ปญฺญา
เอว เกตุภูตา อสฺสาติ ปญฺญาเกตุ. ปญฺญา เอว อธิปติ ปญฺญาธิปติ,
ปญฺญาธิปติโต อาคตตฺตา ปญฺญาธิปเตยฺโย. ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ
วิจยพหุโล. นานปฺปกาเรหิ ๓- ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ ปวิจยพหุโล. ปญฺญาย
โอคาเหตฺวา ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ขายนํ ปกฏกรณํ โอกฺขายนํ, ตํ ๔- พหุลมสฺสาติ
@เชิงอรรถ:  ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๒/๑๑๓ (สฺยา)   อิ. การณตฺโถ
@ ฉ.ม. นานปฺปกาเรน   ฉ.ม. โอกฺขายนํ
โอกฺขายนพหุโล. ปญฺญาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมา เปกฺขณา สมฺเปกฺขา,
สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ
สมฺเปกฺขายนธมฺโม. ตํ ตํ ธมฺมํ วิภูตํ ปากฏํ กตฺวา วิหรตีติ วิภูตวิหารี, วิภูโต
วา วิหาโร อสฺส อตฺถีติ วิภูตวิหารี. สา ปญฺญา จริตํ, ครุกา, พหุลา อสฺสาติ
ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล. ตสฺสํ ปญฺญายํ นินฺโน, โปโณ, ปพฺภาโร,
อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโตติ. สา ปญฺญา อธิปติ
ตทธิปติ, ตโต อาคโต ตทธิปเตยฺโย. "ปญฺญาครุโก"ติอาทีนิ "กามํ เสวนฺตํเยว
ชานาติ อยํ ปุคฺคโล กามครุโก"ติอาทีสุ ๑- วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิ.
"ตจฺจริโต"ติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิ.
     สีฆปญฺญา จ ลหุปญฺญา จ หาสปญฺญา จ ชวนปญฺญา จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา.
ขิปฺปฏฺเฐน สีฆปญฺญา. ลหุกฏฺเฐน ลหุปญฺญา. หาสพหุลฏฺเฐน หาสปญฺญา.
วิปสฺสนูปคสงฺขาเรสุ จ วิสงฺขาเร จ ชวนฏฺเฐน ชวนปญฺญา. สีฆํ สีฆนฺติ
พหุนฺนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน
ปญฺญตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิ. อินฺทฺริยสํวรนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ
อินฺทฺริยานํ ราคปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน วารณํ ถกนํ. โภชเน
มตฺตญฺญุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน มตฺตญฺญุภาวํ. ๒- ชาคริยานุโยคนฺติ
ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ, รตฺติยา ปฐมมชฺฌิมโกฏฺฐาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ,
สมณธมฺมเมว จ กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส
อนุโยโค ชาคริยานุโยโค. ตํ ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธนฺติ เสขํ อเสขํ วา
สีลกฺขนฺธํ. เอวมิตเรปิ ขนฺธา เวทิตพฺพา. ปญฺญากฺขนฺธนฺติ มคฺคปญฺญญฺจ
เสขาเสขานํ โลกิยปญฺญญฺจ. วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺตึ.
วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณํ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๓๗   ฉ.ม. ปมาณญฺญุภาวํ
     หาสพหุโลติ มูลปทํ. เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา
สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํ. ตุฏฺฐิพหุโลติ นาติพลวปีติยา
ตุฏฺฐาการวเสน. ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสน.
     [๗] ยํ กิญฺจิ รูปนฺติอาทิ สมฺมสนญาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถํ. ตุลยิตฺวาติ
กลาปสมฺมสนวเสน ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีรยิตฺวา.
วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ
สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวา. ติกฺขปญฺญา โลกุตฺตรา เอว. อุปฺปนฺนนฺติ
สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา
อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํ.
นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ. ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติ.
วิโนเทตีติ ขิปติ. พฺยนฺตีกโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติ. อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ
คเมติ, วิปสฺสนานุกฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถ.
เอตฺถ จ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. "อิเม สตฺตา มรนฺตู"ติ ปเรสํ
มรณปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. "อิเม สตฺตา วิหึสียนฺตู"ติ ปเรสํ
วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ปาปเกติ ลามเก. อกุสเล ธมฺเมติ
อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม.
     นิพฺเพธิกปญฺญาติ นิพฺพิทาพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนา มคฺคปญฺญา เอว.
อุพฺเพคพหุโลติ ญาณภยวเสน ภยพหุโล. อุตฺตาสพหุโลติ พลวภยพหุโล. อิทํ
ปุริมสฺเสว อตฺถวิวรณํ. อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย
อุกฺกณฺฐนพหุโล. อนภิรติพหุโลติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว อภิรติอภาวํ ทีเปติ. อิทานิปิ
ตมตฺถํ ทฺวีหิ วจเนหิ วิวรติ. ตตฺถ อหิมุโขติ สงฺขารโต พหิภูตนิพฺพานาภิมุโข.
น รมตีติ นาภิรมติ. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา
อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ. อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว
อปทาสิตปุพฺพนฺติ อตฺโถ. โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสึ, โลภโกฏฺฐาสํ ๑- วา. อิมาหิ
โสฬสหิ ปญฺญาหิ สมนฺนาคโตติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน อรหาเยว วุตฺโต. อุปริ "เอโก
เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต"ติ ๒- วุตฺตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนปิ ลพฺภนฺติเยว.
                      ๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทสวณฺณนา
     [๘] เทฺว ปุคฺคลาติอาทีหิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตปุคฺคลวิเสสปฏิปาฏึ ทสฺเสติ. ตตฺถ
ปุพฺพโยโคติ อตีตชาตีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺติเหตุภูโต ปุญฺญปโยโค. เตนาติ เตน
ปุพฺพโยคการเณน. เอวํ เสเสสุปิ. อติเรโก โหตีติ อติริตฺโต โหติ, อติเรกโยคโต
วา "อติเรโก"ติ วุตฺโต. อธิโก โหตีติ อคฺโค โหติ. วิเสโส โหตีติ วิสิฏฺโฐ
โหติ, วิเสสโยคโต วา วิเสโส. ญาณํ ปภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทาญาณปฺปเภทํ
ปาปุณาติ.
     พหุสฺสุโตติ พุทฺธวจนวเสน. เทสนาพหุโลติ ธมฺมเทสนาวเสน.
ครูปนิสฺสิโตติ ปญฺญาย อธิกํ ครุํ อุปนิสฺสิโต. วิหารพหุโลติ วิปสฺสนาวิหารพหุโล,
ผลสมาปตฺติวิหารพหุโล วา. ปจฺจเวกฺขณาพหุโลติ วิปสฺสนาวิหาเร สติ
วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณาพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหาเร สติ ผลสมาปตฺติปจฺจเวกฺขณาพหุโล.
เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ เสโข หุตฺวา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. เอวํ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต.
สาวกปารมิปฺปตฺโตติ เอตฺถ มหาปญฺญานํ อคฺคสฺส มหาสาวกสฺส
สตฺตสฏฺฐิยา สาวกญาณานํ ปารคมนํ ปารมี, สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี,
ตํ สาวกปารมึ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต. สาวกปารมิตาปฺปตฺโตติ วา
ปาโฐ. สตฺตสฏฺฐิยา สาวกญาณานํ ปาลโก ปูรโก จ โส มหาสาวโก ปรโม,
ตสฺส ปรมสฺส อยํ สตฺตสฏฺฐิเภทา ญาณกิริยา ปรมสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ
@เชิงอรรถ:  ก. โลภโกฏฺฐาสึ   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘/๔๑๖
ปารมี, ตสฺส สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี, ตํ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต.
สาวกปารมิปฺปตฺโตติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิโก โย โกจิ สาวโก.
สาวกปารมิปฺปตฺตสาวกโต อติเรกสฺส อญฺญสฺส สาวกสฺส อภาวา เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ
อาห. ปุน ปญฺญาปเภทกุสโลติอาทีหิ วุตฺตตฺถเมว นิคเมตฺวา ทสฺเสตีติ.
ญาณกถาย เยภุยฺเยน อเนกานิ ญาณานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. ปญฺญากถาย เยภุยฺเยน เอกาปิ
ปญฺญา นานาการวเสน นานากตฺวา วุตฺตาติ อยํ วิเสโส.
                     มหาปญฺญากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๒๘๘-๓๐๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6492&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6492&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=659              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=9683              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11295              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11295              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]