อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                         ๔. วิเวกกถาวณฺณนา
     [๒๒] อิทานิ ปหานาวสานาย อภิสมยกถาย อนนฺตรํ ปหานาการํ
ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิเวกกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา.
ตตฺถ สุตฺตนฺเต ๑- ตาว เย เกจีติ อนวเสสปริยาทานํ. พลกรณียาติ อูรุพเลน
พาหุพเลน กตฺตพฺพา. กมฺมนฺตาติ ธาวนลงฺฆนกสนวปนาทีนิ กมฺมานิ. กรียนฺตีติ
พลวนฺเตหิ กรียนฺติ. สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา. ภาเวตีติ
ภินฺนสีลสฺส ภาวนาภาวโต อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรา มคฺคภาวนา อธิปฺเปตาติ.
วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกํ สมุจฺเฉทวิเวกํ นิสฺสรณวิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ
วิวิตฺตตา. อยํ หิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต
ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต
สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ ภาเวติ. เอส นโย
วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวโกเยว หิ วิรชฺชนฏฺเฐน วิราโค, นิโรธฏฺเฐน นิโรโธ,
โวสฺสชฺชนฏฺเฐน โวสฺสคฺโค. อถ วา กิเลเสหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, กิเลเสหิ
วิรตฺตตฺตา วิราโค, กิเลสานํ นิรุทฺธตฺตา นิโรโธ, กิเลสานญฺจ ปริจฺจตฺตตฺตา
วิสฺสฏฺฐตฺตา, นิพฺพาเน จิตฺตสฺส จ วิสฺสฏฺฐตฺตา โวสฺสคฺโค. โวสฺสคฺโค
ปน ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๒๖๔-๕/๖๘
ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน
กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ
อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก
อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติ. ตถา หิ อยํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาวุตฺเตน
ปกาเรน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทติ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ
อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณามิตํ ๑- ปริณตญฺจ ๒-, ปริปจฺจิตํ ๓-
ปริปกฺกญฺจาติ วุตฺตํ โหติ. อยมฺปิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา
สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถญฺจ
นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถญฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวติ.
     [๒๓] พีชคามภูตคามาติ เอตฺถ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ อคฺคพีชํ ผลุพีชํ
พีชพีชนฺติ ๔- ปญฺจวิธํ พีชํ, พีชคาโม นาม พีชสมูโหติ อตฺโถ. ตเทว ปน
สมฺปนฺนนีลงฺกุรปาตุภาวโต ปฏฺฐาย ภูตคาโม นาม, ภูตานํ ชาตานํ
นิพฺพตฺตมูลนีลงฺกุรานํ สมูโหติ อตฺโถ. เทวตาปริคฺคเห สติ นีลงฺกุรกาลโต ปภุติ
โหตีติ เตสํ เทวตาสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโมติปิ ภูตคาโมติ วทนฺติ. วุฑฺฒินฺติ ๕-
องฺกุราทิวเสน. วิรูฬฺหินฺติ ขนฺธาทิวเสน. เวปุลฺลนฺติ ปุปฺผาทิวเสน. ธมฺเมสุ ปน
วุฑฺฒินฺติ อปุพฺพธมฺมปวตฺติวเสน. วิรูฬฺหินฺติ สกิจฺจกรณสาธนเวน ๖-. เวปุลฺลนฺติ
กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน วิปุลภาวนฺติ อตฺโถ. วิปุลตฺตนฺติปิ ปาโฐ. อถ วา เอตานิ
ตีณิ ปทานิ สีลสมาธิปญฺญาหิปิ โยเชนฺติ.
                      --------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปริณมนฺตํ  ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ก. ปริปจฺจนฺตํ, อภิ.อ. ๒/๓๓๙, ม.อ. ๑/๙๔, สํ.อ. ๑/๑๕๑ ๔ วิ.มหาวิ. ๒/๙๑/๑๖๐
@๕ ฉ.ม.,อิ. วุทฺธินฺติ เอวมุปริปิ  ๖ สี. กิจฺจ...
                         มคฺคงฺคนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๔] สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สมฺมาทิฏฺฐิยาติ สามิวจนํ. ฌานวิปสฺสนามคฺค-
ผลนิพฺพาเนสุ โลกิยวิรติสมฺปยุตฺตจิตฺเต จ ยถาโยคํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณโต
จ วตฺตมานาย สมฺมาทิฏฺฐิยา สามญฺญลกฺขณโต เอกีภูตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา.
วิกฺขมฺภนวิเวโกติ วิกฺขมฺภนวเสน ทูรีกรณวเสน วิเวโก. เกสํ? นีวรณานํ.
ตสฺส ปฐมชฺฌานํ ภาวยโตติอาทิ วิกฺขมฺภนวเสน ปฐมชฺฌานเมว วุตฺตํ. ตสฺมึ
วุตฺเต เสสชฺฌานานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ. ฌาเนสุปิ สมฺมาทิฏฺฐิยา วิชฺชมานตฺตา
สมฺมาทิฏฺฐิยา วิเวโก นาม โหติ. ตทงฺควิเวโกติ เตน เตน วิปสฺสนาฌานงฺเคน ๑-
วิเวโก. ทิฏฺฐิคตานนฺติ ทิฏฺฐิวิเวกสฺส ทุกฺกรตฺตา ปธานตฺตา จ ทิฏฺฐิวิเวโกว
วุตฺโต. ตสฺมึ วุตฺเต นิจฺจสญฺญาทิวิเวโกปิ วุตฺโตว โหติ. นิพฺเพธภาคิยํ
สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธึ. สมุจฺเฉทวิเวโกติ กิเลสานํ สมุจฺเฉเทน วิเวโก.
โลกุตฺตรํ ขยคามึ มคฺคนฺติ ๒- ขยสงฺขาตนิพฺพานคามิโลกุตฺตรมคฺคํ.
ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโกติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ๓- วิเวโก. นิสฺสรณวิเวโกติ
สพฺพสงฺขตนิสฺสรณภูโต สงฺขารวิเวโก. ฉนฺทชาโต โหตีติ ปุพฺพภาเค
ชาตธมฺมฉนฺโท โหติ. สทฺธาธิมุตฺโตติ ปุพฺพภาเคเยว สทฺธาย อธิมุตฺโต
โหติ. จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ ปุพฺพภาเคเยว จิตฺตญฺจ อสฺส โยคิสฺส
สุอธิฏฺฐิตํ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตํ โหติ. อิติ ฉนฺโท สทฺธา จิตฺตนฺติ อิเม ตโย
ธมฺมา ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺนวิเวกานํ อุปนิสฺสยตฺตา นิสฺสยา นาม. เกจิ ปน
"จิตฺตํ จสฺส สฺวาธิฏฺฐิตนฺติ สมาธิ วุตฺโต"ติ วทนฺติ. วิราคาทีสุปิ เอเสว นโย.
     นิโรธวาเร ปน นิโรธสทฺทโต อญฺญํ ปริยายวจนํ ทสฺเสนฺเตน อมตา
ธาตูติ วุตฺตํ, เสสเสุ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ. อุภยตฺถาปิ นิพฺพานเมว. ทฺวาทส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิปสฺสนาญาณงฺเคน  ๒ ฉ.ม. ขยคามิมคฺคนฺติ  ๓ อิ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ
นิสฺสยาติ ฉนฺทสทฺธาจิตฺตานิเยว วิเวกาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ ตโย ตโย กตฺวา
ทฺวาทส นิสฺสยา โหนฺติ.
     [๒๕] สมฺมาสงฺกปฺปวายามสติสมาธีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺถโยชนา
เวทิตพฺพา. สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ ปน ฌานกฺขเณ วิปสฺสนากฺขเณ จ อภาวา
ฌานวิปสฺสนานํ ปุพฺพภาคปรภาควเสน วตฺตมานา วิรติโย ฌานวิปสฺสนา
สนฺนิสฺสิตา กตฺวา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. นีวรณานํ ทิฏฺฐิคตานญฺจ วิเวกวิราค-
นิโรธปฏินิสฺสคฺคา ตถา ปวตฺตมานานํ วิรตีนํ วิเวกาทโย นามาติ เวทิตพฺพํ.
ยถา อฏฺฐกนิปาเต "ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ อิมํ สมาธึ สวิตกฺกํ สวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ,
อวิตกฺกํ วิจารมตฺตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกํ อวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ,
สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ.
อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสี"ติ. ๑- เมตฺตาทโย กายานุปสฺสนาทโย จ
นิยกชฺฌตฺตมูลสมาธิวเสน จตุกฺกปญฺจกชฺฌานิกา วิย วุตฺตา, เอวมิธาปิ
ปุพฺพภาคปรภาควเสน วิรติโย วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. พฺยญฺชนจฺฉายมตฺตํ คเหตฺวา
น ภควา อพฺภาจิกฺขิตพฺโพ. คมฺภีรํ หิ พุทฺธวจนํ, อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา
อธิปฺปายโต คเหตพฺพํ.
     [๒๖-๒๗] โพชฺฌงฺคพลอินฺทฺริยวาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
                       วิเวกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        ----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๓๕๖-๓๕๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=8050&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=8050&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=701
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=10432
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=12213
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=12213
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31