ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

                           ขุทฺทกนิกาย
                         อปทานฏฺกถา
                        (ปโม ภาโค)
                         ---------
            นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                         คนฺถารมฺภกถา
            วนฺทิตฺวา สิรสา เสฏฺ     พุทฺธมปฺปฏิปุคฺคลํ
            เยฺยสาครมุตฺติณฺณํ        ติณฺณํ สํสารสาครํ. ๑-
            ตเถว ปรมํ สนฺตํ         คมฺภีรํ ทุทฺทสํ อณุํ
            ภวาภวกรํ สุทฺธํ          ธมฺมํ สมฺพุทฺธปูชิตํ.
            ตเถว อนฆํ สํฆํ          อสงฺคํ สํฆมุตฺตมํ
            อุตฺตมํ ทกฺขิเณยฺยานํ       สนฺตินฺทฺริยมนาสวํ.
            กเตน ตสฺส เอตสฺส       ปณาเมน วิเสสโต
            รตนตฺตเย วิเสเสน       วิเสสสฺสาทเรน เม.
            เถเรหิ ธีรธีเรหิ ๒-      อาคมญฺูหิ วิญฺุภิ
            "อปทานฏฺกถา ภนฺเต     กาตพฺพา"ติ วิเสสโต.
            ปุนปฺปุนาทเรเนว         ยาจิโตหํ ยสสฺสิภิ
            ตสฺมาหํ สาปทานสฺส       อปทานสฺสเสสโต.
            วิเสสนยทีปสฺส           ทีปิสฺสํ ปิฏกตฺตเย
            ยถา ปาฬินเยเนว        อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ติณฺณสํสารสาครํ.   สี. ธีราติวีรธีเรหิ, อิ. เถเรหิ ิรวีเรหิ.
            เกน กตฺถ กทา เจตํ      ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตมํ
            กิมตฺถํ ภาสิตญฺเจตํ        เอตํ วตฺวา วิธึ ตโต.
            นิทาเนสุ โกสลฺลตฺถํ ๑-    สุขุคฺคหณธารณํ ๒-
            ตสฺมา ตํ ตํ วิธึ วตฺวา ๓-  ปุพฺพาปรวิเสสิตํ.
            ปุรา สีหฬภาสาย         โปราณฏฺกถาย จ
            ปิตํ ตํ น สาเธติ        สาธูนํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ.
            ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย        โปราณฏฺกถานยํ
            วิวชฺเชตฺวา วิรุทฺธตฺถํ      วิเสสตฺถํ ปกาสยํ
            วิเสสวณฺณนํ เสฏฺ        กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ.
                      -------------
                         นิทานกถา
       "เกน กตฺถ กทา เจตํ, ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตมนฺ"ติ จ, "กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ
จ ปฏิญฺาตตฺตา สา ปนายํ อปทานสฺสตฺถวณฺณนา ทูเรนิทานํ
อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณิยมานา
เย นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิญฺาตตฺตา ยสฺมา สุฏฺุ วิญฺาตา
นาม โหติ, ตสฺมา นํ ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสาม.
       ตตฺถ อาทิโต ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรปาทมูลสฺมึ
หิ กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตปุเร
นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปน
จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ
นาม. สนฺติเกนิทานํ ปน เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึเยว าเน
ลพฺภตีติ.
@เชิงอรรถ:  สี. นิทานโกสลฺลตฺถญฺจ.  อิ. สุขคฺคหณธารณํ.  ๓. สี. ตฺวา.
                          ๑. ทูเรนิทานกถา
       ตตฺริทํ ทูเรนิทานํ นาม:- อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ
อสงฺเขฺยยฺยานํ ๑- มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ
นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ,
สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโ ชาติวาเทน,
อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, โส
อญฺ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว
มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก ๒- อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา
สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา "เอตฺตกํ เต กุมาร มาตุ สนฺตกํ,
เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกานนฺ"ติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา
ธนํ อาจิกฺขิตฺวา "เอตํ ปฏิปชฺชาหี"ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ "อิมํ
ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ
คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ, โส
รญฺโ อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา
ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ าเน สุเมธกถา
กเถตพฺพา. สา ปเนสา กิญฺจาปิ พุทฺธวํเส นิรนฺตรํ อาคตาเยว, คาถาพนฺเธน
ปน อาคตตฺตา น สุฏฺุ ปากฏา, ตสฺมา ตํ อนฺตรนฺตรา คาถาสมฺพนฺธทีปเกหิ
วจเนหิ สทฺธึ กเถสฺสาม.
                         --------------
                             สุเมธกถา
       กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ หิ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ทสหิ สทฺเทหิ
อวิวิตฺตํ "อมรวตี"ติ จ "อมรนฺ"ติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ, ยํ สนฺธาย
พุทฺธวํเส ๓- วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ก., อิ. อสงฺเขยฺยานํ.  อิ. ธนราสิวฑฺฒโก.  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑,๒/๔๔๗.
            "กปฺเป จ สตสหสฺเส      จตุโร จ อสงฺขิเย
            อมรํ นาม นครํ          ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ
            ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ      อนฺนปานสมายุตนฺ"ติ.
       ตตฺถ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน
เภริสทฺเทน มุทิงฺคสทฺเทน ๑- วีณาสทฺเทน คีตสทฺเทน สงฺขสทฺเทน สมฺมสทฺเทน
ตาฬสทฺเทน ๒- "อสฺนาถ ๓- ปิวถ ขาทถา"ติ ทสเมน สทฺเทนาติ อิเมหิ ทสหิ
สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ. เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทสเมว คเหตฺวา:-
            "หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ       เภริสงฺขรถานิ จ
            ขาทถ ปิวถ เจว         อนฺนปาเนน โฆสิตนฺ"ติ
พุทฺธวํเส ๔- อิมํ คาถํ วตฺวา:-
            "นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ      สพฺพกมฺมมุปาคตํ
            สตฺตรตนสมฺปนฺนํ          นานาชนสมากุลํ
            สมิทฺธํ เทวนครํว         อาวาสํ ปุญฺกมฺมินํ.
            นคเร อมรวติยา         สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ
            อเนกโกฏิสนฺนิจโย        ปหูตธนธญฺวา.
            อชฺฌายโก มนฺตธโร       ติณฺณํ เวทาน ปารคู
            ลกฺขเณ อิติหาเส จ       สธมฺเม ปารมึ คโต"ติ
วุตฺตํ.
       อเถกทิวสํ โส สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา
ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน เอวํ จินฺเตสิ "ปุนพฺภเว ปณฺฑิต
ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน สรีรสฺส เภทนํ,
อหญฺจ ชาติธมฺโม, ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, เอวํ ภูเตน มยา
อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อมรณํ อทุกฺขํ สุขํ สีตลํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิตุํ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. มุติงฺคสทฺเทน.   สี.,อิ. ปณวสทฺเทน.
@ สี. อสฺนาถ ภุญฺชถ, อิ.อสถ, ที.มหา. ๑๐/๒๑๐/๑๒๙.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒/๔๔๗.
วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ.
เตน วุตฺตํ:-
            "รโหคโต นิสีทิตฺวา       เอวํ จินฺเตสหํ ตทา
            ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม      สรีรสฺส จ เภทนํ.
            ชาติธมฺโม ชราธมฺโม      พฺยาธิธมฺโม สหํ ๑- ตทา
            อชรํ อมรํ เขมํ          ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ.
            ยนฺนูนิมํ ปูติกายํ          นานากุณปปูริตํ
            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ      อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
            อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค     น โส สกฺกา น เหตุเย
            ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ      ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ.
       ตโต อุตฺตริปิ เอวํ จินฺเตสิ "ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ
สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ.
ยถา จ อุเณฺห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตลมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคคฺคิอาทีนํ
วูปสเมน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา นาม ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส
ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชภูโต ธมฺโมปิ ๒- อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย
ชาติยา สติ สพฺพชาติเขปนโต ๓- อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวา"ติ.
เตน วุตฺตํ:-
            "ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต    สุขํ นามปิ วิชฺชติ
            เอวํ ภเว วิชฺชมาเน      วิภโวปิจฺฉิตพฺพโก.
            ยถาปิ อุเณฺห วิชฺชนฺเต     อปรํ วิชฺชติ สีตลํ
            เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต     นิพฺพานมฺปิจฺฉิตพฺพกํ.
            ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต     กลฺยาณมปิ วิชฺชติ
            เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต    อชาติปิจฺฉิตพฺพกนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. จหํ.   สี., ม. อนวชฺชธมฺโมปิ.   อิ. ตปฺปฏิปกฺเขน.
       อปรมฺปิ จินฺเตสิ "ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโตว
ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ มหาตฬากํ ทิสฺวา `กตเรน นุ โข มคฺเคน เอตฺถ
คนฺตพฺพนฺ'ติ ตํ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตฬากสฺส
โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวํ กิเลสมลโธวเน อมตมหานิพฺพานตฬาเก ๑-
วิชฺชนฺเต ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส อมตมหานิพฺพานตฬากสฺส ๒- โทโส,
ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา จ โจเรหิ สมฺปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค
วิชฺชมาเนปิ สเจ น ปลายติ, น โส มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส.
เอวเมว กิเลเสหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสสฺ ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานคามิมฺหิ
สิเว มคฺเค มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม ๓- น มคฺคสฺส โทโส. ปุริสสฺเสว โทโส.
ยถา จ พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ
คเวสิตฺวา พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส.
เอวเมว โย กิเลสพฺยาธิปีฬิโต กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น
คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสวินาสกสฺส อาจริยสฺส โทโส"ติ. เตน วุตฺตํ:-
            "ยถา คูถคโต ปุริโส      ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ
            น คเวสติ ตํ ตฬากํ       น โทโส ตฬากสฺส โส.
            เอวํ กิเลสมลโธเว       วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ
            น คเวสติ ตํ ตฬากํ       น โทโส อมตนฺตเฬ.
            ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ       วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ ๔-
            น ปลายติ โส ปุริโส      น โทโส อญฺชสสฺส โส.
            เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ       วิชฺชมาเน สิเว ปเถ
            น คเวสติ ตํ มคฺคํ        น โทโส สิวมญฺชเส.
            ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส     วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก
            น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ    น โทโส โส ติกิจฺฉเก.
@เชิงอรรถ:  ม. อมตมหาตฬาเก.   ม. อมตมหาตฬากสฺส.
@  สี. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ.   คมเน ปเถ (สพฺพตฺถ).
            เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ        ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต
            น คเวสติ ตํ อาจริยํ      น โทโส โส วินายเก"ติ.
       อปรมฺปิ จินฺเตสิ "ยถา มณฺฑนกชาติโก ปุริโส กณฺเ อาสตฺตํ กุณปํ
ฉฑฺเฑตฺวา สุขํ คจฺเฉยฺย, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน
นิพฺพานนครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา
น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย, ทุสฺสนฺเตน ๑- วา เวเตฺวา คจฺฉนฺติ, ชิคุจฺฉมานา
ปน อนเปกฺขาว, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน
ฉฑฺเฑตฺวา อมตนิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ
นาวํ อนเปกฺขาว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ อหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ
ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ
ปุริโส นานารตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน
รตนนาสภเยน ๒- เต ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวํ อยมฺปิ ๓- กรชกาโย
รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนํ
เม นสฺสิสฺสติ, ตสฺมา มยา อิมํ โจรสทิสํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อมตมหานิพฺพานนครํ
ปวิสิตุํ วฏฺฏตี"ติ. เตน วุตฺตํ:-
            "ยถาปิ กุณปํ ปุริโส       กณฺเ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย ๔-
            โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย      สุขี เสรี สยํ วสี.
            ตเถวิมํ ปูติกายํ          นานากุณปสญฺจยํ
            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ      อนเปกฺโข อนตฺถิโก.
            ยถา อุจฺจารฏฺานมฺหิ      กรีสํ นรนาริโย
            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ       อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
            เอวเมวาหํ อิมํ กายํ      นานากุณปปูริตํ
            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ       วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ.
@เชิงอรรถ:  สี. ทสนฺเตน.   อิ. รตนนสฺสนภเยน.   อิ. มยฺหมฺปิ.   อิ. ชิคุจฺฉิยํ.
            ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ        ปลุคฺคํ อุทคาหินึ ๑-
            สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ    อนเปกฺขา อนตฺถิกา.
            เอวเมวาหํ อิมํ กายํ      นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ
            ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ       ชิณฺณนาวํว สามิกา.
            ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ      คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย
            ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา       ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ.
            เอวเมว อยํ กาโย       มหาโจรสโม วิย
            ปหายิมํ คมิสฺสามิ         กุสลจฺเฉทนา ภยา"ติ.
       เอวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ อิมํ เนกฺขมฺมูปสํหิตํ อตฺถํ
จินฺเตตฺวา สกนิเวสเน อปริมิตโภคกฺขนฺธํ เหฏฺา วุตฺตนเยน กปณทฺธิกาทีนํ
วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรนครโต
นิกฺขมิตฺวา เอกโกว หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา
ตตฺถ ปณฺณสาลญฺจ จงฺกมญฺจ มาเปตฺวา ปญฺจหิ นีวรณโทเสหิ วชฺชิตํ "เอวํ
สมาหิเต จิตฺเต"ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ อฏฺหิ การณคุเณหิ สมุเปตํ
อภิญฺาสงฺขาตํ พลํ อาหริตุํ ตสฺมึ อสฺสมปเท นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ
ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณสมนฺนาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ.
เอวํ ปพฺพชิโต อฏฺโทสสมากิณฺณํ ตํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ
รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพํ ธญฺวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา
นิสชฺชฏฺานจงฺกมนวเสเนว ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺนฺนํ
สมาปตฺตีนํ ปญฺจนฺนญฺจ  อภิญฺานํ ลาภี อโหสิ. เอวํ ตํ ยถาปตฺถิตํ
อภิญฺาพลํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ:-
            "เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน      เนกโกฏิสตํ ธนํ
            นาถานาถานํ ทตฺวาน      หิมวนฺตมุปาคมึ.
@เชิงอรรถ:   สี.,อิ.,ม. อุทกคาหินึ.
            หิมวนฺตสฺสาวิทูเร         ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต
            อสฺสโม สุกโต มยฺหํ       ปณฺณสาลา สุมาปิตา.
            จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ       ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ
            อฏฺคุณสมุเปตํ           อภิญฺาพลมาหรึ.
            สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ         นวโทสมุปาคตํ
            วากจีรํ นิวาเสสึ         ทฺวาทสคุณมุปาคตํ.
            อฏฺโทสสมากิณฺณํ         ปชหึ ปณฺณสาลกํ
            อุปาคมึ รุกฺขมูลํ          คุเณ ทสหุปาคตํ.
            วาปิตํ โรปิตํ ธญฺ        ปชหึ นิรวเสสโต
            อเนกคุณสมฺปนฺนํ          ปวตฺตผลมาทิยึ.
            ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ         นิสชฺชฏฺานจงฺกเม
            อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห      อภิญฺาพล ปาปุณินฺ"ติ. ๑-
      ตตฺถ "อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา"ติ อิมาย ปน
ปาฬิยา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลจงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา.
อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ:- มหาสตฺตญฺหิ "หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา อชฺช
ธมฺมิกปพฺพตํ ปวิสิสฺสตี"ติ ทิสฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ ๒- อามนฺเตสิ "ตาต
อยํ สุเมธปณฺฑิโต `ปพฺพชิสฺสามี'ติ นิกฺขนฺโต, เอตสฺส วสนฏฺานํ มาเปหี"ติ.
โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รมณียํ อสฺสมํ, สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ, มโนรมํ
จงฺกมญฺจ มาเปสิ. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปุญฺานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ
อสฺสมปทํ สนฺธาย ๓- "สาริปุตฺต ตสฺมึ ธมฺมิกปพฺพเต:-
            อสฺสโม สุกโต มยฺหํ       ปณฺณสาลา สุมาปิตา
            จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ       ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ
อาห. ตตฺถ สุกโต มยฺหนฺติ สุฏฺุ กโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ
ปณฺณจฺฉทนสาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี.,อิ. อภิญฺาพลมปาปุณินฺติ, เอวมุปริปิ.   ม. วิสุกมฺมเทวปุตฺตํ,
@เอวมุปริปิ.   สี.,อิ. นิสฺสาย.
       ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจิเม จงฺกมโทสา นาม ถทฺธวิสมตา อนฺโต
รุกฺขตา คหนจฺฉนฺนตา อติสมฺพาธตา อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมึ หิ
จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น
ลภติ, กมฺมฏฺานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺานํ
สมฺปชฺชติ. ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ. จงฺกมสฺส
อนฺโต วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส
นลาฏํ วา สีสํ วา ปฏิหญฺตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน
จงฺกเม จงฺกมนฺโต อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา
วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโ ทุกฺขํ อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส.
อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา อฑฺฒรตนิเก จงฺกมนฺตสฺส
ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ
โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ วิธาวติ, เอกคฺคตํ น ลภตีติ
อติวิสาลตา ปญฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ
รตนมตฺตํ อนุจงฺกมํ ทีฆโต สฏฺิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺปกิณฺณวาลุกํ จงฺกมํ
วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปสาทกมหามหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมํ วิย, ตาทิสํ ตํ
อโหสิ. เตนาห "จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ. ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ.
       อฏฺคุณสมุเปตนฺติ อฏฺหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺิมานิ สมณสุขานิ
นาม ธนธญฺปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว,
นิพฺพุตปิณฺฑปาตภุญฺชนภาโว, รฏฺ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา สีสกหาปณาทีนิ วา
คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ รฏฺปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, ๑-
โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺภาโว, จตูสุ ทิสาสุ
อปฺปฏิหตภาโวติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา
โหนฺติ อิมานิ อฏฺ สุขานิ วินฺทิตุํ, อิทํ ๒- อฏฺคุณสมุเปตํ ตํ อสฺสมํ
มาเปสินฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  ม. นิจฺฉนฺทกิเลสภาโว.   ฉ.ม. เอวํ.
       อภิญฺาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ
กตฺวา อภิญฺานญฺจ สมาปตฺตีนญฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต จ ทุกฺขโต จ
วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ถามปตฺตํ วิปสฺสนาพลํ อาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ
พลํ อาหริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ ตํ อสฺสมํ อภิญฺตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ
กตฺวา มาเปสินฺติ อตฺโถ.
       สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา. ตทา
กิร กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคพลูปครุกฺขสญฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสสิลาสยํ
อปคตวาฬมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส
อุโภสุ อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมเวมชฺเฌ สมตลํ
มุคฺควณฺณสิลํ มาเปตฺวา อนฺโต ปณฺณสาลาย ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก
ตาปสปริกฺขาเร มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวานิ, อคฺคิสาลายํ
องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปการาย สํวตฺตติ, ตํ สพฺพํ
มาเปตฺวา ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ "เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร
คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู"ติ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเต
สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปาเท ๑- คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ
ผาสุกฏฺานํ โอโลเกนฺโต นทีนิวตฺตเน วิสฺสกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ
อสฺสมํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏึ คนฺตฺวา ปทวลญฺชํ อปสฺสนฺโต "ธุวํ ปพฺพชิตา
ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา
นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา "อติวิย จิรายนฺติ,
ชานิสฺสามี"ติ ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา  อิโต จิโต จ
โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา "มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา เอเต,
อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี"ติ อตฺตนา นิวตฺถปารุตํ สาฏกยุคํ ปชหิ. เตนาห
"สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา"ติ. เอวํ ปวิฏฺโ อหํ สาริปุตฺเต ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ
สาฏกํ ปชหึ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. หิมวนฺต.
       นวโทสมุปาคตนฺติ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ
ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานํ หิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺหนฺติ.
(๑)- มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก,
ปริโภเคน ลหุํ กิลิสฺสนภาโว เอโก. กิลิฏฺโ หิ ๒- โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ
จ โหติ. ปริโภเคน ขีรณภาโว เอโก. ชิณฺณสฺส หิ ตุณฺณํ วา อคฺคฬทานํ
วา กาตพฺพํ โหติ. ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว  เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย
อสารุปฺปภาโว เอโก, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก. ยถา หิ นํ ปจฺจตฺถิกา
น คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ. ปริภุญฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺานภาโว
เอโก, คเหตฺวา วิจรนฺตสฺส ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ.
       วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทาหํ สาริปุตฺต อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ
ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มุญฺชติณํ ๓- หีรํ หีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ
นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ.
       ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ. วากจีรสฺมึ
หิ ทฺวาทส อานิสํสา:- อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก
อานิสํโส, สหตฺถา กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ,
โธวิยมาเนปิ ปปญฺโจ นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว
จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว ปญฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย
สารุปฺปภาโว ฉฏฺโ, ปจฺจตฺถิกานํ นิรุปโภคภาโว ๔- สตฺตโม, ปริภุญฺชนฺตสฺส
วิภูสนฏฺานาภาโว อฏฺโม, ธารเณ สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย
อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา ธมฺมิกอนวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร
นฏฺเปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ.
       อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ กถํ ปชหึ? โส กิร
วรสาฏกยุคํ โอมุญฺจนฺโต จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตํ วากจีรํ
คเหตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสูปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา
@เชิงอรรถ:  (เตสุ ตสฺส) อภิ. อ.๑/๔๐.   จ(สพฺพตฺถ).   อิ.,ม. อุสิรมุญฺชติณํ.
@ สี. ปฏิรูปโภคาภาโว.
ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ
ปฏิมุญฺจิตฺวา จูฬาย สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตาชาลสทิสาย
สิกฺกาย ปวาฬวณฺณํ กุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา ตีสุ าเนสุ วงฺกํ กาชํ
อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ
โอลคฺเคตฺวา ขาริกาชํ ๑- อํเส กตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา
ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมนฺโต อตฺตโน
เวสํ โอโลเกตฺวา "มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม ปพฺพชฺชา,
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ ธีรปุริเสหิ ๒- วณฺณิตา โถมิตา อยํ ปพฺพชฺชา
นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา อุตฺตมปพฺพชฺชา,
กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุขนฺ"ติ อุสฺสาหชาโต ขาริกาชํ
โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน
ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา พิทลมญฺจกปสฺเส ๓-
กฏฺตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา พลวปจฺจูเส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน
อาคมนํ อาวชฺเชสิ "อหํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ
ปหาย อรญฺ ปวิสิตฺวา เนกฺขมฺมคเวสโก หุตฺวา ปพฺพชิโต. อิโต ทานิ
ปฏฺาย ปมาทจารํ ๔- จริตุํ น วฏฺฏติ, ปวิเวกญฺหิ ปหาย วิจรนฺตํ
มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏติ, อหญฺหิ
ฆราวาสํ ปลิโพธโต ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยญฺจ มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณา
ปริภณฺฑกตา ๕- ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย, กโปตปาทวณฺณํ  ปณฺณจฺฉทนํ,
วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ พิทลมญฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺานํ, น เอตฺโต อติเรกตรา
วิย เม เคหสมฺปทา ปญฺายตี"ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต อฏฺ โทเส ปสฺสิ.
       ปณฺณสาลปริโภคสฺมึ หิ อฏฺ อาทีนวา:- มหาสมารมฺเภน ทพฺพสมฺภาเร
สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติเกสุ ปติตาสุ
ตาสํ ปุนปฺปุนํ เปตพฺพตาย นิพทฺธชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ นาม
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. ขาริภารํ.   สี.,ก.,อิ. วีรปุริเสหิ.   ม. นิสีทนมญฺจกปสฺเส,
@วิรฬมญฺจกปสฺเส.   สี. ปมาทาจารํ.   สี.,อิ. เพลุวปกฺกวณฺณปริภณฺฑิกตา.
มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ
อุฏฺาปนียภาโว ตติโย, สีตุณฺหาทิปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว
จตุตฺโถ, เคหํ ปวิฏฺเน ยํ กิญฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหาปฏิจฺฉาทนภาโว
ปญฺจโม, "มยฺหนฺ"ติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาเมส
สทุติยกวาโส วิยาติ สตฺตโม, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ ๑- สาธารณตาย
พหุสธารณภาโว อฏฺโม. อิติ อิเม อฏฺ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหิ.
เตนาห "อฏฺโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺ"ติ.
       อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ  ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ
คุเณหิ อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. ตตฺริเม ทส คุณา:-  อปฺปสมารมฺภตา
เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตกเมว หิ ตตฺถ โหตีติ. อปฺปฏิชคฺคนตา ทุติโย, ตํ
หิ สมฺมฏฺมฺปิ อสมฺมฏฺมฺปิ ปริโภคผาสุกํ โหติเยว. อนุฏฺาปนียภาโว ตติโย.
ครหํ นปฺปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ครหาย
อปฺปฏิจฺฉนฺนภาโว จตุตฺโถ. อพฺโภกาสวาโส วิย กายํ น สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส
อสนฺถมฺภนภาโว ปญฺจโม, ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโ, เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม.
พหุสาธารเณ เคเห วิย "ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา"ติ นีหรณกาภาโว
อฏฺโม, วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺาเน
สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ อิเม ทส คุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ
วทติ.
       อิมานิ หิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส
ภิกฺขาย คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน
ภิกฺขํ อทํสุ. โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ
"นาหํ `อาหารํ ลภามี'ติ ๒- ปพฺพชิโต, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท
วฑฺเฒติ, อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ
วาปิตโรปิตญฺนิพฺพตฺตกํ อาหารํ ปชหิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน ภเวยฺยนฺ"ติ. โส
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. อูกามงฺกุณ.....   ม. อาหารํ น ลภามีติ.
ตโต ปฏฺาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺ
สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺาโย นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ:-
            "วาปิตํ โรปิตํ ธญฺ       ปชหึ นิรวเสสโต
            อเนกคุณสมฺปนฺนํ          ปวตฺตผลมาทิยึ.
            ตถปฺปธานํ ปทหึ          นิสชฺชฏฺานจงฺกเม
            อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห      อภิญฺาพล ปาปุณินฺ"ติ.
       เอวํ อภิญฺาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต
ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ ๑-
สกลาปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาวิรวํ
รวิ, ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ๒- สุเมธตาปโส สมาปตฺติสุเขน
วีตินาเมนฺโต เนว ตํ สทฺทมสฺโสสิ, น จ ตานิ นิมิตฺตานิ อทฺทส. เตน
วุตฺตํ:-
            "เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส    วสีภูตสฺส สาสเน
            ทีปงฺกโร นาม ชิโน       อุปฺปชฺชิ โลกนายโก.
            อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต    พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน
            จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ     ฌานรติสมปฺปิโต"ติ.
       ตสฺมึ กาเล ๓- ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต
อนุปุพฺเพน  จาริกํ จรมาโน ธมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร
ปฏิวสติ, รมฺมนครวาสิโน "ทีปงฺกโร กิร สมณิสฺสโร ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา
ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ รมฺมนครํ ปตฺวา
สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี"ติ สุตฺวา สปฺปินวนีตาทีนิ เจว เภสชฺชานิ
วตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม,
เยน สํโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปฏิสนฺธิชาติโพธิปฺปตฺต.....   สี. ปาตุรหํสุ.   สี. ตสฺมึ ขเณ.
       เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส
อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกภินฺนฏฺาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา สมํ ภูมิตลํ กตฺวา
รชตปฏฺฏวณฺณํ วาลุกํ อากิรนฺติ, ลาเช เจว ปุปฺผานิ จ วิกิรนฺติ, นานาวิราเคหิ
วตฺเถหิ ธชปฏาเก อุสฺสาเปนฺติ, กทลิโย เจว ปุณฺณฆฏปนฺติโย จ ปติฏฺาเปนฺติ.
ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทา อากาสํ อุคฺคนฺตฺวา เตสํ
มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺตุฏฺเ มนุสฺเส ทิสฺวา "กึ
นุ โข การณนฺ"ติ อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ ิโต มนุสฺเส ปุจฺฉิ "อมฺโภ
กสฺส ตุเมฺห อิธ วิสมํ  มคฺคํ ๑- อลงฺกโรถา"ติ. เตน วุตฺตํ:-
            "ปจฺจนฺตเทสวิสเย        นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ
            ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ        โสเธนฺติ ตุฏฺมานสา.
            อหํ เตน สมเยน         นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา
            ธุนนฺโต วากจีรานิ        คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา.
            เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา       ตุฏฺหฏฺ ปโมทิตํ
            โอโรหิตฺวาน คคนา       มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท.
            `ตุฏฺหฏฺโ ปมุทิโต       เวทชาโต มหาชโน
            กสฺส โสธียติ มคฺโค       อญฺชสํ วฏุมายนนฺ'ติ. "
       มนุสฺสา อาหํสุ "ภนฺเต สุเมธ น ตฺวํ ชานาสิ, ทีปงฺกโร ทสพโล
สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ
นครํ ปตฺวา  สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺห,
ตสฺเสตํ พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรมา"ติ. อถ สุเมธตาปโส
จินฺเตสิ "พุทฺโธติ โข โฆสมตฺตกมฺปิ โลเก ทุลฺลภํ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, มยาปิ
อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส มคฺคํ อลงฺกริตุํ วฏฺฏตี"ติ. โส เต มนุสฺเส
อาห "สเจ โภ ตุเมฺห เอตํ มคฺคํ พุทฺธสฺส อลงฺกโรถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ
เทถ, อหมฺปิ ตุเมฺหหิ สทฺธึ มคฺคํ อลงฺกริสฺสามี"ติ. เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
@เชิงอรรถ:   สี.,อิ. อิมํ มคฺคํ.
"สุเมธตาปโส อิทฺธิมา"ติ ชานนฺตา อุทกภินฺโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา "ตฺวํ อิมํ
านํ อลงฺกโรหี"ติ อทํสุ. สุเมโธ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา จินฺเตสิ "อหํ
อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา อลงฺกริตุํ  ปโหมิ, เอวํ อลงฺกโต ๑- น มํ ปริโตเสสฺสติ,
อชฺช ๒- มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตสฺมึ ปเทเส
ปกฺขิปิ.
       ตสฺส ตสฺมึ ปเทเส อนิฏฺิเตเยว ทีปงฺกรทสพโล มหานุภาวานํ
ฉฬภิญฺานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต เทวตาสุ ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ
ปูชยนฺตาสุ ทิพฺพตุริเยหิ วชฺชนฺตาสุ ทิพฺพสงฺคีเตสุ ปวตฺเตนฺเตสุ มนุสฺเสสุ
มานุสเกหิ คนฺธมาลาทีหิ เจว ตุริเยหิ จ ปูชยนฺเตสุ อโนปมาย ๓- พุทฺธลีลาย ๔-
มโนสิลาตเล วิชมฺภมาโน สีโห วิย ตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
สุเมธตาปโส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อลงฺกตมคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทสพลสฺส
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ อนุรญฺชิตํ พฺยามปฺปภาย
สมฺปริวาริตํ มณิวณฺณคคนตเล นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย อาเวฬาเวฬภูตา
เจว ยุคลยุคลภูตา จ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ
อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา "อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ `กาตุํ วฏฺฏติ, มา
ภควา กลลํ อกฺกมิ, มณิผลกเสตุํ ปน อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ
ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺึ มทฺทมาโน คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย
สุขายา"ติ เกเส โมเจตฺวา อชินจมฺมชฏามณฺฑลวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล
ปตฺถริตฺวา มณิผลกเสตุ วิย กลลปิฏฺเ นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ:-
            "เต เม ปุฏฺา วิยากํสุ    `พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร
            ทีปงฺกโร นาม ชิโน       อุปฺปชฺชิ โลกนายโก
            ตสฺส โสธียติ มคฺโค       อญฺชสํ วฏุมายนํ'.
            พุทฺโธติ วจนํ ๕- สุตฺวาน   ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท
            พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต    โสมนสฺสํ ปเวทยึ.
@เชิงอรรถ:  ม.,อิ. อลงฺกโตปิ.   สี. เอตฺถ, อิ. อชฺช เอตฺถ.   ม. อนนฺตาย.
@ สี.,อิ. พุทฺธลีฬาย.    สี.,อิ. พุทฺโธติ มม.
            ตตฺถ ตฺวา วิจินฺเตสึ      ตุฏฺโ สํวิคฺคมานโส
            `อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ       ขโณ เว มา อุปจฺจคา'.
            ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ       เอโกกาสํ ททาถ เม
            อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ        อญฺชสํ วฏุมายนํ.
            อทํสุ เต มโมกาสํ        โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา
            พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต   มคฺคํ โสเธมหํ ตทา.
            อนิฏฺิเต มโมกาเส       ทีปงฺกโร มหามุนิ
            จตูหิ สตสหสฺเสหิ         ฉฬภิญฺเหิ ตาทิหิ
            ขีณาสเวหิ วิมเลหิ        ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโน.
            ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ       วชฺชนฺติ เภริโย พหู
            อาโมทิตา นรมรู         สาธุการํ ปวตฺตยุํ.
            เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ     มนุสฺสาปิ จ เทวตา
            อุโภปิ เต ปญฺชลิกา       อนุยนฺติ ตถาคตํ.
            เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ     มนุสฺสา มานุเสหิ จ
            อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา      อนุยนฺติ ตถาคตํ.
            ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ       ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ
            ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ         อากาสนภคตา ๑- มรู.
            ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ        วรคนฺธญฺจ เกวลํ
            ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ         อากาสนภคตา มรู.
            จมฺปกํ สลลํ นีปํ          นาคปุนฺนาคเกตกํ
            ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ         ภูมิตลคตา นรา.
            เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ     วากจีรญฺจ จมฺมกํ
            กลเล ปตฺถริตฺวาน        อวกุชฺโช นิปชฺชหํ.
@เชิงอรรถ:  อิ. อากาเสน คตา.
            อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ      สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ
            มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ     หิตาย เม ภวิสฺสตี"ติ.
       โส ปน กลลปิฏฺเ นิปนฺนโกว ปุน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส
พุทฺธสิรึ สมฺปสฺสมาโน เอวํ จินฺเตสิ "สเจ อหํ อิจฺเฉยฺยํ,
สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สํฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อญฺาตกเวเสน
ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ
ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ
สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ มยฺหํ ปติรูปนฺ"ติ.
ตโต อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน
วุตฺตํ:-
            "ปวิยํ นิปนฺนสฺส         เอวํ เม อาสิ เจตโส
            `อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช      กิเลเส ฌาปเย มม. ๑-
            กึ เม อญฺาตเวเสน      ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ
            สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก.
            กึ เม เอเกน ติณฺเณน     ปุริเสน ถามทสฺสินา
            สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ.
            อิมินา เม อธิกาเรน      กเตน ปุริสุตฺตเม
            สพฺพญฺุตํ ปาปุณิตฺวา       ตาเรมิ ชนตํ พหุํ.
            สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา       วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว
            ธมฺมนาวํ สมารุยฺห        สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺ'ติ. "
     ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส:-
            มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
            ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
            อฏฺธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ.
@เชิงอรรถ:  ม. โสธเย มม.
       มนุสฺสตฺตภาวสฺมึเยว หิ ตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ๑- ปตฺถนา
สมิชฺฌติ, นาคสฺส วา สุปณฺณสฺส วา เทวตาย วา สกฺกสฺส วา ปตฺถนา โน
สมิชฺฌติ. มนุสฺสตฺตภาเวปิ ปุริสลิงฺเค ิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, อิตฺถิยา
วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา โน สมิชฺฌติ. ปุริสสฺสปิ ตสฺมึ
อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส.
เหตุสมฺปนฺนสฺสาปิ ชีวมานพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ,
ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจติยสนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปตฺเถนฺตสฺส น สมิชฺฌติ.
พุทฺธานํ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสปิ ปพฺพชฺชาลิงฺเค ิตสฺเสว สมิชฺฌติ, โน
คิหิลิงฺเค ิตสฺส. ปพฺพชิตสฺสปิ ปญฺจาภิญฺาอฏฺสมาปตฺติลาภิโนเยว สมิชฺฌติ,
น อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. คุณสมฺปนฺเนนปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ
พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺเสว อิมินา อธิกาเรน อธิการสมฺปนฺนสฺส
สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. อธิการสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย
มหนฺโต ฉนฺโท จ อุสฺสาโห จ วายาโม จ ปริเยฏฺิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ,
น อิตรสฺส.
       ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ:- สเจ หิ เอวมสฺส โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ
เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ๒- ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ,
โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ
วิยูหิตฺวา ๓- มทฺทิตฺวา ปทสา คจฺฉนฺโต ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ
ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สตฺติโย อาโกเฏตฺวา นิรนฺตรํ
สตฺติผลสมากิณฺณํ ปทสา อกฺกมมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ
ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ วีตจฺจิตงฺคารภริตํ ปาเทหิ มทฺทมาโน ๔-
ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตีติ. โย เอเตสุ เอกมฺปิ อตฺตโน
ทุกฺกรํ น มญฺติ, "อหํ เอตมฺปิ ตริตฺวา วา คนฺตฺวา วา ปารํ คมิสฺสามี"ติ ๕-
เอวํ มหนฺเตน ฉนฺเทน จ อุสฺสาเหน จ วายาเมน จ ปริเยฏฺิยา จ
สมนฺนาคโต โหติ, เอตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา
@เชิงอรรถ:  ก. ปกาเสนฺตสฺส.   สี. ปตริตฺวา.   ม. พฺยูหิตฺวา.
@ สี. อกฺกมมาโน.   สี. คเหสฺสามีติ.
สุเมธตาปโส ๑- อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา
นิปชฺชิ.
       ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธตาปสสฺส สีสภาเค ตฺวา
มณิสีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏนฺโต วิย ปญฺจวณฺณปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา
กลลปิฏฺเ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา "อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ
กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน"ติ
อนาคตํสาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต "อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา
ิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเ
นิปนฺนนฺ"ติ. เอวํ ภนฺเตติ. อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน,
สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถนา, อยํ หิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ
อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว
กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน
นาม ราชา ปิตา, อคฺคสาวโก อุปติสฺโส นาม เถโร, ๒- ทุติยสาวโก ๓- โกลิโต
นาม, พุทฺธุปฏฺาโก อานนฺโท นาม, อคฺคสาวิกา เขมา นาม เถรี, ทุติยสาวิกา
อุปฺปลวณฺณา นาม เถรี ภวิสฺสติ, อยํ ปริปกฺกาโณ มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา
มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิโคฺรธรุกฺขมูเล ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร
ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ. เตน
วุตฺตํ:-
           "ทีปงฺกโร โลกวิทู         อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห
           อุสฺสีสเก มํ ตฺวาน        อิทํ วจนมพฺรวิ.
           `ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ         ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ
           อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป     พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ.
           อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา       นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต
           ปธานํ ปทหิตฺวาน          กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
@เชิงอรรถ:  สี. สุเมธตาปโส ปน   สี. อุปติสฺโส นาม เถโร อคฺคสาวโก   สี. ทุติยอคฺคสาวโก
           อชปาลรุกฺขมูเล           นิสีทิตฺวา ตถาคโต
           ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห       เนรญฺชรมุเปหิติ.
           เนรญฺชราย ตีรมฺหิ         ปายาสํ อท โส ชิโน
           ปฏิยตฺตวรมคฺเคน          โพธิมูลมุเปหิติ.
           ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา        โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร
           อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ          พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
           อิมสฺส ชนิกา มาตา        มายา นาม ภวิสฺสติ
           ปิตา สุทฺโธทโน นาม       อยํ เหสฺสติ โคตโม.
           อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
           โกลิโต อุปติสฺโส จ        อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
           อานนฺโท นามุปฏฺาโก      อุปฏฺิสฺสติ ตํ ๑- ชินํ.
           เขมา อุปฺปลวณฺณา จ       อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
           อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
           โพธิ ตสฺส ภควโต         อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี'ติ. "๒-
       ตํ สุตฺวา สุเมธตาปโส "มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี"ติ
โสมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา "สุเมธตาปโส
กิร พุทฺธพีชํ พุทฺธงฺกุโร"ติ หฏฺตุฏฺโ อโหสิ. เอวญฺจสฺส อโหสิ "ยถา
นาม มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา อุชุเกน ติตฺเถน อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺตา เหฏฺาติตฺเถน
อุตฺตรนฺติ, เอวเมว มยมฺปิ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา
อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ
สมตฺถา ภเวยฺยามา"ติ ปตฺถนํ ปยึสุ. ทีปงฺกรทสพโลปิ โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา
อฏฺปุปฺผมุฏฺีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ, เตปิ จตุสตสหสฺสสงฺขา
ขีณาสวา โพธิสตฺตํ คนฺเธหิ จ มาลาหิ ๓- จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ.
เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตา.
@เชิงอรรถ:  ม. อุปฏฺิสฺสติมํ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๖๐-๖๙/๔๕๓-๔.  ม. มาลาทีหิ.
       โพธิสตฺโต สพฺเพสํ ปฏิกฺกนฺตกาเล สยนา วุฏฺาย "ปารมิโย
วิจินิสฺสามี"ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน
โพธิสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ ทตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส
โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา, `ปารมิโย วิจินิสฺสามา'ติ นิสินฺนกาเล
ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปญฺายนฺติ ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช นิมิตฺตานิ
ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยเมตํ ชานาม `ยสฺเสตานิ
นิมิตฺตานิ ปญฺายนฺติ, เอกนฺเตน โส พุทฺโธ โหติ,' ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ
กตฺวา ปคฺคณฺหา"ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวึสุ. เตน วุตฺตํ:-
           "อิทํ สุตฺวาน วจนํ         อสมสฺส มเหสิโน
           อาโมทิตา นรมรู          พุทฺธพีชํ กิร อยํ.
           อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ       อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
           กตญฺชลี นมสฺสนฺติ          ทสสหสฺสี สเทวกา.
           ยทิมสฺส โลกนาถสฺส        วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
           ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา    ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
           เหฏฺา ติตฺเถ คเหตฺวาน    อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
           เอวเมว มยํ สพฺเพ        ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
           ทีปงฺกโร โลกวิทู          อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห
           มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา       ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.
           เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา       สพฺเพ ๑- ปทกฺขิณมกํสุ มํ
           นรา นาคา จ คนฺธพฺพา ๒-  อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ.
           ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต       สสํเฆ โลกนายเก
           หฏฺตุฏฺเ๓- จิตฺเตน     อาสนา วุฏฺหึ ตทา. ๓-
@เชิงอรรถ:  อิทํ ปทํ พุทฺธวํเส นตฺถิ.   เทวา มนุสฺสา อสุรา จ (พุทฺธวํเส).
@ ๓-๓ สยนา วุฏฺหิตฺวาน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ  ตทา (พุทฺธวํเส).
           สุเขน สุขิโต โหมิ         ปาโมชฺเชน ปโมทิโต
           ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน        ปลฺลงฺกํ อาภุชี ตทา.
           ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา        เอวํ จินฺเตสหํ ตทา
           `วสีภูโต อหํ ฌาเน        อภิญฺาปารมึ คโต.
           ทสสหสฺสิโลกมฺหิ ๑-        อิสโย นตฺถิ เม สมา
           อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ         อลภึ อีทิสํ สุขํ.'
           ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ        ทสสหสฺสาธิวาสิโน
           มหานาทํ ปวตฺเตสุํ         ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ      ปลฺลงฺกวรมาภุเช
           นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ         ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร.
           สีตํ พฺยปคตํ โหติ          อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ
           ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ทสสหสฺสี โลกธาตู         นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา
           ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           มหาวาตา น วายนฺติ       น สนฺทนฺติ สวนฺติโย
           ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ถลชา ทกชา ปุปฺผา        สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา     ผลภารา โหนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           อากาสฏฺา จ ภูมฏฺา      รตนา โชตนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช รตนา โชตนฺติ      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:   สี.,ม. สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ.
           มานุสกา จ ทิพฺพา จ       ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท
           เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           วิจิตฺตปุปฺผา คคนา         อภิวสฺสนฺติ ตาวเท
           เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           มหาสมุทฺโท อาภุชติ        ทสสหสฺสี ปกมฺปติ
           เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           นิรเยปิ ทสสหสฺเส         อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           วิมโล โหติ สูริโย         สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา ๑-
           เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           อโนวฏฺเน อุทกํ          มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท
           ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ตาราคณา วิโรจนฺติ        นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล
           วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           พิลาสยา ทรีสยา          นิกฺขมนฺติ สกาสยา
           เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           น โหติ อรติ สตฺตานํ       สนฺตุฏฺา โหนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺา     ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           โรคา ตทุปสมฺมนฺติ         ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ
           ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ         ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ราโค ตทา ตนุ โหติ       โทโส โมโห วินสฺสติ
           เตปชฺช วิคตา สพฺเพ       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
@เชิงอรรถ:  ก. ตาวเท.
           ภยํ ตทา น ภวติ          อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ
           เตน ลิงฺเคน ชานาม       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ         อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ
           เตน ลิงฺเคน ชานาม       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           อนิฏฺคนฺโธ ปกฺกมติ        ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ
           โสปชฺช วายติ คนฺโธ       ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ      ปยิตฺวา อรูปิโน
           เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ยาวตา นิรยา นาม        สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท
           เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ      ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           กุฏฺฏา กวาฏา เสลา จ     น โหนฺตาวรณา ตทา
           อากาสภูตา เตปชฺช        ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           จุตี จ อุปปตฺติ จ          ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ
           ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ         ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ.
           ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ         มา นิวตฺต อภิกฺกม
           มยมฺเปตํ วิชานาม         ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ. ๑-
       โพธิสตฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ
สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สญฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ "พุทฺธา นาม
อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อญฺถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส
ขิตฺตเลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, รตฺติกฺขเย สูริยุคฺคมนํ, ๒- อาสยา
นิกฺขนฺตสีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ธุวํ อวสฺสมฺภาวี,
เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ.
เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๗๐-๑๐๗/๔๕๔-๕๘.   สี.,ม. อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺสุฏฺานํ.
           "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา       ทสสหสฺสีน จูภยํ
           ตุฏฺหฏฺโ ปโมทิโต        เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
           อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา       อโมฆวจนา ชินา
           วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ         ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ.
           ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ      ธุวํ ปตติ ภูมิยํ
           ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ        วจนํ ธุวสสฺสตํ
           วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ         ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. ๑-
           ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ         มรณํ ธุวสสฺสตํ
           ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ        วจนํ ธุวสสฺสตํ.
           ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต      สูริยุคฺคมนํ ธุวํ
           ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ        วจนํ ธุวสสฺสตํ.
           ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส        สีหสฺส นทนํ ธุวํ
           ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ        วจนํ ธุวสสฺสตํ.
           ยถา อาปนฺนสตฺตานํ        ภารโมโรปนํ ธุวํ
           ตเถว พุทฺธเสฏฺานํ        วจนํ ธุวสสฺสตนฺ"ติ. ๒-
       โส "ธุวาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺาโน พุทฺธการเก
ธมฺเม อุปธาเรตุํ "กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา, กึ อุทฺธํ, อุทาหุ อโธ,
ทิสาวิทิสาสู"ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ
อาเสวิตนิเสวิตํ ปมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ "สุเมธปณฺฑิต
ตฺวํ อิโต ปฏฺาย ปมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกฺกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ
นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว, น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา
ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ
นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปมํ
ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  อิทํ ปาททฺวยํ นตฺถิ ชาตกฏฺกถายํ.  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๐๘-๑๑๔/๔๕๘-๙.
           "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม      วิจินามิ อิโต จิโต
           อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา        ยาวตา ธมฺมธาตุยา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ปมํ ทานปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อนุจิณฺณํ มหาปถํ.
           อิมํ ตฺวํ ปมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ทานปารมิตํ คจฺฉ          ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
           ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ      ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต
           วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ         น ตตฺถ ปริรกฺขติ.
           ตเถว ยาจเก ทิสฺวา       หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม
           ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ        กุมฺโภ วิย อโธกโต"ติ. ๑-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย สีลปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จมรี มิโค นาม ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา
อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา
สีลเมว รกฺขมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา
อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ทุติยํ สีลปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           สีลปารมิตํ คจฺฉ           ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๑๕-๙/๔๕๙.
           ยถาปิ จมรี วาลํ          กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ
           อุเปติ มรณํ ตตฺถ          น วิโกเปติ วาลธึ.
           ตเถว จตูสุ ภูมีสุ          สีลานิ ปริปูรย
           ปริรกฺข สทา ๑- สีลํ       จมรี วิย วาลธินฺ"ติ. ๒-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน
ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺติเยว, อวสิตุกาโม โหติ,
เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา สพฺพภเวหิ อุกฺกณฺิโต
มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหติ. เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ตติยํ
เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ       ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
           ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส       จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต
           น ตตฺถ ราคํ ชเนติ        มุตฺติเมว คเวสติ.
           ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว        ปสฺส อนฺทุฆรํ วิย
           เนกฺขมฺมาภิมุโข โหติ       ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. ๓-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
@เชิงอรรถ:  สี. สพฺพทา.  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๒๐-๔/๔๕๙-๖๐.  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๒๕-๙/๔๖๐.
ปฏฺาย ปญฺาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา
สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถา หิ ปิณฺฑปาติโก
ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ อวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต
ขิปฺปํ ยาปนํ ลภติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        จตุตฺถํ ปญฺาปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ปญฺาปารมิตํ คจฺฉ         ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
           ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต       หีนมุกฺกฏฺมชฺฌิเม
           กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต       เอวํ ลภติ ยาปนํ.
           ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ        ปริปุจฺฉํ ๑- พุธํ ชนํ
           ปญฺาปารมิตํ คนฺตฺวา       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๒-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยถา หิ สีโห มิคราชา สพฺพิริยาปเถสุ
ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย
อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา
อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. ปริปุจฺฉนฺโต   ขุ. พุทธ. ๓๓/๑๓๐-๔/๔๖๐-๑.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ปญฺจมํ วีริยปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           วีริยปารมิตํ คจฺฉ          ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
           ยถาปิ สีโห มิคราชา       นิสชฺชฏฺานจงฺกเม
           อลีนวีริโย โหติ           ปคฺคหิตมโน สทา.
           ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว        ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ
           วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ฉฏฺ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย ขนฺติปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ.
ยถา หิ ปวิยํ นาม สุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น เตน ปวี สิเนหํ
ปฏิฆํ กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สมฺมานเนปิ
อวมานเนปิ ขโมว สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ฉฏฺ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ
กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ฉฏฺมํ ขนฺติปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ ฉฏฺมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส       สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
           ยถาปิ ปวี นาม          สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ
           สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ         น กโรติ ปฏิฆํ ตยา.
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทธ. ๓๓/๑๓๕-๙/๔๖๑.
           ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ       สมฺมานาวมานกฺขโม
           ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ
อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถา หิ โอสธี
ตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ ชหิตฺวา อญฺาย วีถิยา น
คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม
อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        สตฺตมํ สจฺจปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
           ยถาปิ โอสธี นาม         ตุลาภูตา สเทวเก
           สมเย อุตุวสฺเส วา        น โวกฺกมติ วีถิโต.
           ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ       น โวกฺกมสิ ๒- วีถิโต
           สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา        สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๓-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ
อิโต ปฏฺาย อธิฏฺานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺาเน
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๔๐-๔/๔๖๑-๒.   มา โวกฺกม หิ (พุทฺธวํเส).
@ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๔๕-๙/๔๖๒.
นิจฺจโลว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปพฺพโต นาม สพฺพาสุ ทิสาสุ วาเตหิ ปหโฏ
น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน าเนเยว ติฏฺติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน
อธิฏฺาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ
ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        อฏฺมํ อธิฏฺานปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ อฏฺมํ ตาว        ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา      สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
           ยถาปิ ปพฺพโต เสโล       อจโล สุปฺปติฏฺิโต
           น กมฺปติ ภุสวาเตหิ        สกฏฺาเนว ติฏฺติ.
           ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺาเน     สพฺพทา อจโล ภว
           อธิฏฺานปารมิตํ คนฺตฺวา     สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย เมตฺตาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโต ภเวยฺยาสิ.
ยถา หิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ
กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว
โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๕๐-๔/๔๖๒-๓.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        นวมํ เมตฺตาปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           เมตฺตาย อสโม โหหิ       ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ.
           ยถาปิ อุทกํ นาม          กลฺยาเณ ปาปเก ชเน
           สมํ ผรติ สีเตน           ปวาเหติ รโชมลํ.
           ตเถว ตฺวมฺปิ หิตาหิเต      สมํ เมตฺตาย ภาวย
           เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา      สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑-
       อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ
อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต
ปฏฺาย อุเปกฺขาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ.
ยถา หิ ปวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ,
เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ๒- มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทสมํ
อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "น เหเต เอตฺตกาเยว     พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร
           อญฺเปิ วิจินิสฺสามิ         เย ธมฺมา โพธิปาจนา.
           วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ        ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ
           ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ          อาเสวิตนิเสวิตํ.
           อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว         ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย
           ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา      สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ.
           ยถาปิ ปวี นาม          นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ
           อุเปกฺขติ อุโภเปเต        โกปานุนยวชฺชิตา.
           ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข      ตุลาภูโต สทา ภว
           อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา     สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๕๕-๙/๔๖๓.  สี. สุขทุกฺเขปิ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๖๐-๔/๔๖๓-๔.
       ตโต จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปูเรตพฺพา โพธิปริปาจนา
พุทฺธการกธมฺมา เอตฺตกาเยว, ทส ปารมิโย เปตฺวา อญฺเ นตฺถิ. อิมาปิ
ทส ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, เหฏฺา ปวิยมฺปิ, ปุรตฺถิมาทีสุ
ทิสาสุปิ นตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยพฺภนฺตเร ปติฏฺิตา"ติ. เอวํ ตาสํ หทเย
ปติฏฺิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย ปุนปฺปุนํ
สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสติ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทึ ปาเปติ,
อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปติ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โกฏึ
ปาเปตฺวา โอสาเปติ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺฌํ ปาเปตฺวา โอสาเปติ.
พาหิรกภณฺฑปริจฺจาโค ทานปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี นาม,
ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส
ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย เตลยนฺตํ ๑- วินิวฏฺเฏนฺโต วิย มหาเมรุํ
มตฺถํ กตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทํ อาลุเฬนฺโต วิย จ สมฺมสติ. ตสฺเสวํ ทส
ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ
มหาปวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย, ปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ
มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ
วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ:-
           "เอตฺตกาเยว เต โลเก    เย ธมฺมา โพธิปาจนา
           ตทุทฺธํ นตฺถิ อญฺตฺร        ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺห.
           อิเม ธมฺเม สมฺมสโต       สภาวรสลกฺขเณ ๒-
           ธมฺมเตเชน วสุธา         ทสสหสฺสี ปกมฺปถ.
           จลติ รวติ ปวี ๓-        อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ
           เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ       เอวํ กมฺปติ เมทนี"ติ. ๔-
       มหาปวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา
ยุคนฺตวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ๕- ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภาชนานิ
@เชิงอรรถ:  สี. ยนฺตํ.  สภาวสรสลกฺขเณ (พุทฺธวํเส).  จลตี รวตี ปวี (พุทฺธวํเส), ม.
@จลตา รวติ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๖๕-๗/๔๖๔.   สี. มุจฺฉิตมุจฺฉิตา.
ปวฏฺฏนฺตานิ อญฺมญฺ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน
ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ นุ โข ภควา นาคาวฏฺโฏ อยํ,
ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺตราวฏฺโฏ วาติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม, อปิ จ
โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ
ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณนฺ"ติ อาห. อถ ๑- สตฺถา
เตสํ กถํ สุตฺวา "ตุเมฺห มา ภายถ มา จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ
ภยํ, โย โส มยา อชฺช `สุเมธปณฺฑิโต อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ
ภวิสฺสตี'ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ทส ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส
วิโลเฬนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ
เจว รวติ จา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:-
           "ยาวตา ปริสา อาสิ       พุทฺธสฺส ปริเวสเน
           ปเวธมานา สา ตตฺถ       มุจฺฉิตา เสสิ ภูมิยา.
           ฆฏาเนกสหสฺสานิ          กุมฺภีนญฺจ สตา พหู
           สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ         อญฺมญฺ ปฆฏฺฏิตา.
           อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา       ภนฺตา พฺยถิตมานสา
           มหาชนา สมาคมฺม         ทีปงฺกรมุปาคมุํ.
           กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส         กลฺยาณมถ ปาปกํ
           สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก      ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม.
           เตสํ ตทา สญฺาเปสิ       ทีปงฺกโร มหามุนิ
           วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ ๒-  อิมสฺมึ ปวิกมฺปเน.
           ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ        `พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ'
           เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ        ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ.
           ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ        พุทฺธภูมึ อเสสโต
           เตนายํ กมฺปิตา ปวี       ทสสหสฺสี สเทวเก"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  อิทํ ปทํ สีหฬมูเล นตฺถิ.  มา เภถ (พุทฺธวํเส).  ขุ. พุทฺธ.
@๓๓/๑๖๘-๗๔/๔๖๔-๕.
       มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺตุฏฺโ มาลาคนฺธวิเลปนํ
อาทาย รมฺมนครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา
วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. โพธิสตฺโตปิ ทส ปารมิโย
สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นิสินฺนาสนา วุฏฺาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา       มโน นิพฺพายิ ตาวเท
           สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม        ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ. ๑-
           สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ        ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ
           ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา         อาสนา วุฏฺหึ ตทา"ติ. ๒-
       อถ โพธิสตฺตํ อาสนา วุฏฺหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา
สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺเธหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส
ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหตี ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต
อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ, สรีเร
อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ
ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ,
ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิมุตฺตมํ ผุสสฺสู"ติอาทีนิ
ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวญฺจ ปยิรุทาหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺานเมว
อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถวิโต "อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา
กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ
วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺาย นภํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิ.
เตน วุตฺตํ:-
           "ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ        เทวา มานุสกา อุโภ
           สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ         วุฏฺหนฺตสฺส อาสนา.
           เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ      เทวา มานุสกา อุโภ
           มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ         ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ.
@เชิงอรรถ: ๑. สี. มํ อภิวนฺทิย, ม. อภิวาทึสุ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๗๕-๖/๔๖๕.
           สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ         โสโก โรโค วินสฺสตุ
           มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา ๑-  ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ.
           ยถาปิ สมเย ปตฺเต        ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา
           ตเถว ตฺวํ มหาวีร         พุทฺธาเณน ปุปฺผสุ.
           ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา     ปูรยุํ ทส ปารมี
           ตเถว ตฺวํ มหาวีร         ปูรย ทส ปารมี.
           ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา     โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร
           ตเถว ตฺวํ มหาวีร         พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ.
           ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา     ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ
           ตเถว ตฺวํ มหาวีร         ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย.
           ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท      ปริสุทฺโธ วิโรจติ
           ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน        วิโรจ ทสสหสฺสิยํ.
           ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย      ตาเปน อติโรจติ
           ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา ๒-   วิโรจ สิริยา ตุวํ.
           ยถา ยา กาจิ นทิโย       โอสรนฺติ มโหทธึ
           เอวํ สเทวกา โลกา       โอสรนฺตุ ตวนฺติเก.
           เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส       ทส ธมฺเม สมาทิย
           เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต      ปวนํ ปาวิสี ตทา"ติ.
                        สุเมธกถา นิฏฺิตา.
         รมฺมนครวาสิโนปิ โข นครํ ปวิสิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส
มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สรณาทีสุ
ปติฏฺเปตฺวา รมฺมนครา นิกฺขมิ. ตโต อุทฺธมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺนฺโต สพฺพํ
@เชิงอรรถ:  สี. ภวตฺวนฺตราโย.   สี. โลกํ มุญฺจิตฺวา.
พุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ พุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว  วิตฺถาเรตพฺพํ. วุตฺตํ หิ
ตตฺถ:-
           "ตทา เต โภชยิตฺวาน      สสํฆํ โลกนายกํ
           อุปคจฺฉุํ ๑- สรณํ ตสฺส      ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
           สรณคมเน กญฺจิ           นิเวเสสิ ตถาคโต
           กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ         สีเล ทสวิเธ ปรํ.
           กสฺสจิ เทติ สามญฺ        จตุโร ผลมุตฺตเม
           กสฺสจิ อสเม ธมฺเม        เทติ โส ปฏิสมฺภิทา.
           กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย       อฏฺ เทติ นราสโภ
           ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย      ฉฬภิญฺา ปเวจฺฉติ.
           เตน โยเคน ชนกายํ       โอวทติ ๒- มหามุนิ
           เตน วิตฺถาริกํ อาสิ        โลกนาถสฺส สาสนํ.
           มหาหนูสภกฺขนฺโธ          ทีปงฺกรสนามโก
           พหู ชเน ตารยติ          ปริโมเจติ ทุคฺคตึ.
           โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา       สตสหสฺเสปิ โยชเน
           ขเณน อุปคนฺตฺวาน         โพเธติ ตํ มหามุนิ.
           ปมาภิสมเย พุทฺโธ        โกฏิสตมโพธยิ
           ทุติยาภิสมเย นาโถ        นวุติโกฏิมโพธยิ. ๓-
           ยทา จ เทวภวนมฺหิ        พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ
           นวุติโกฏิสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหุ.
           สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ       ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน
           โกฏิสตสหสฺสานํ           ปโม อาสิ สมาคโม.
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. อุปคญฺฉุํ.   สี., อิ. โอวเทติ.   สี., อิ. สตสหสฺสมโพธยิ.
           ปุน นารทกูฏมฺหิ           ปวิเวกคเต ชิเน
           ขีณาสวา วีตมลา          สมึสุ สตโกฏิโย.
           ยมฺหิ กาเล ๑- มหาวีโร    สุทสฺสนสิลุจฺจเย
           นวุติโกฏิสหสฺเสหิ          ปวาเรสิ มหามุนิ. ๒-
           อหํ เตน สมเยน          ชฏิโล อุคฺคตาปโน
           อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ ๓-      ปญฺจาภิญฺาสุ ปารคู.
           ทสวีสสหสฺสานํ            ธมฺมาภิสมโย อหุ
           เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา ๔-     คณนโต อสงฺขิยา. ๕-
           วิตฺถาริตํ ๖- พาหุชญฺ      อิทํ ผีตํ อหู ตทา
           ทีปงฺกรสฺส ภควโต         สาสนํ สุวิโสธิตํ.
           จตฺตาริ สตสหสฺสานิ        ฉฬภิญฺา มหิทฺธิกา
           ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ           ปริวาเรนฺติ สพฺพทา.
           เย เกจิ เตน สมเยน      ชหนฺติ มานุสํ ภวํ
           อปฺปตฺตมานสา เสขา       ครหิตา ภวนฺติ เต.
           สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ           อรหนฺเตหิ ตาทิภิ
           ขีณาสเวหิ วิมเลหิ         อุปโสภติ สพฺพทา. ๗-
           นครํ รมฺมวตี นาม         สุเทโว นาม ขตฺติโย
           สุเมธา นาม ชนิกา        ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
           ทสวสฺสสหสฺสานิ ๘-        อคารํ อชฺฌ โส วสิ
           หํสา โกญฺจา มยูรา จ      ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
           ตีณิ สตสหสฺสานิ           นาริโย สมลงฺกตา
           ปทุมา นาม สา นารี       อุสภกฺขนฺโธ อตฺรโช. ๘-
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. ยทา วสิ.   ม. ตทา มุนิ.   ม. จรนฺโต.   สี., อิ. อภิสมโย.
@ สี.,อิ. อสงฺขิโย.   ฉ.ม. วิตฺถาริกํ.   สี.,อิ. สเทวเก.
@ ๘-๘ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
           นิมิตฺเต ๑- จตุโร ทิสฺวา  หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ
           อนูนทสมาสานิ          ปธาเน ปทหี ชิโน.
           ปธานจารํ จริตฺวาน      อพุชฺฌิ มานสํ มุนิ
           พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต   ทีปงฺกโร มหามุนิ.
           วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร      นนฺทาราเม สิรีฆเร
           นิสินฺโน สิรีสมูลมฺหิ       อกาสิ ติตฺถิยมทฺทนํ. ๑-
           สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ     อเหสุํ อคฺคสาวกา
           สาคโต ๒- นามุปฏฺาโก  ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน.
           นนฺทา เจว สุนนฺทา จ    อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต       ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ.
           ตปุสฺสภลฺลิกา ๓- นาม    อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา
           สิริมา โกณา อุปฏฺิกา    ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน. ๓-
           อสีติหตฺถมุพฺเพโธ        ทีปงฺกโร มหามุนิ
           โสภติ ทีปรุกฺโขว        สาลราชาว ผุลฺลิโต.
           ปภา ๔- วิธาวติ ตสฺส    สมนฺตา ทฺวาทส โยชเน ๔-
           สตสหสฺสวสฺสานิ         อายุ ตสฺส มเหสิโน
           ตาวตา ติฏฺมาโน โส    ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
           โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ      สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ ๕-
           ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว      นิพฺพุโต โส สสาวโก.
           สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส   ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ
           สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ ๖-      นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี., อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ.   สี. สาคโล, อิ. โสภิโต.
@๓-๓ สี., อิ. อยํ คาถา น ทิสฺสติ.  ๔-๔ สี. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ.
@ สี. สเทวกํ.   สี., อี. สมนฺตรหิตํ.
           ทีปงฺกโร ๑- ชิโน สตฺถา  นนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต
           ตตฺเถตสฺส ชินถูโป       ฉตฺตึสุพฺเพธโยชโนติ. ๑-
       ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา
โกณฺฑญฺโ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ.
ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. ตทา
โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา
ปพฺพชิ. โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย จ ปญฺจ อภิญฺาโย จ
อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑญฺพุทฺธสฺส ปน
รมฺมวตี นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม เทวี
มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ เทฺว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺาโก,
ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณิรุกฺโข โพธิ,
อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
           ทีปงฺกรสฺส อปเรน       โกณฺฑญฺโ นาม นายโก
           อนนฺตเตโช อมิตยโส     ทุราสโท. ๒-
       ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเปเยว
จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล สุมโน เรวโต โสภิโตติ. มงฺคลสฺส
ภควโต ตีสุ สาวกสนฺนิปาเตสุ ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ,
ทุติเย โกฏิสตสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส อานนฺทกุมาโร
นาม นวุติโกฏิสงฺขาย ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ.
สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ, โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ ปุพฺพจริตํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส
อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว"ติ อาห. สพฺเพ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี., อิ. อยํ คาถา น ทิสฺสติ.    ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๗๐.
ตํขณญฺเ๑- อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ. อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ.
       ยถา ปน อญฺเสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา
อโหสิ, น เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺาสิ. รุกฺขปวีปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิยาทีนิ อุปาทาย
สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ
อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสูริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ,
รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปญฺายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ
พุทฺธาโลเกเนว วิจรึสุ. สายํ ปุปฺผิตกุสุมานํ ๒- ปาโต จ รวนกสกุณาทีนญฺจ
วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ.
       กึ ปน อญฺเสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ
อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วา ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ.
มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อญฺเสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา
นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. โส กิร โพธิสตฺตจริยจรณกาเล
เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเว ิโต สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ.
อเถโก ขรทาิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา
พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ เทฺว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต "ททามิ
พฺราหฺมณ ปุตฺตเก"ติ วตฺวา หฏฺปหฏฺโ อุทกปริยนฺตํ มหาปวึ กมฺเปนฺโต
เทฺวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ตฺวา
ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มุลาลกลาปํ ๓- วิย ทารเก ขาทิ. มหาปุริสสฺส
ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ตสฺส
มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. "สุทินฺนํ วต เม ทานนฺ"ติ
จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. โส "อิมสฺส เม
ทานสฺส นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู"ติ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ตํ ขเณเยว.   สี.,อิ. ปุปฺผนกกุสุมานํ.   ม. มูลกลาปํ.
ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย
นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ านํ ผรึสุ.
       อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริยํ ๑- อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส
พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา "อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี"ติ
ทณฺฑกทีปิกาเวนนิยาเมน สกลสรีรํ เวเตฺวา ๒- รตนมตฺตมกุลํ ๓- สตสหสฺสคฺฆนิกํ
สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาเลตฺวา ตํ สีเสนาทาย
สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ วีตินาเมติ. เอวํ
ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสาปิสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ
ปวิฏฺกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห
ภควา:-
                    "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ
                    ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ
                    เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ
                    น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี"ติ. ๔-
อิมสฺสปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส  ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
ผริตฺวา อฏฺาสิ.
       ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา "สตฺถารํ
นิมนฺเตสฺสามี"ติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา "เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ
ภนฺเต"ติ อาห. พฺราหฺมณ กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ. "กิตฺตกา ปน โว
ภนฺเต ปริวารภิกฺขู"ติ อาห. ตทา สตฺถุ ปมสนฺนิปาโตเยว โหติ, ตสฺมา
"โกฏิสตสหสฺสนฺ"ติ อาห. ภนฺเต สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถาติ.
สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ
"อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺานํ ปน
กถํ ภวิสฺสตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑. ก. พุทฺธจริตํ.   ฉ.ม. เวาเปตฺวา.   สี., อิ. รตนมกุลํ.  ขุ. เถร.
@๒๖/๓๐๓/๓๑๘.
       ตสฺส สา จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ิตสฺส เทวรญฺโ
ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหาภาวํ ชเนสิ. สกฺโก "โก นุ โข มํ อิมมฺหา
านา จาเวตุกาโม"ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา "สุรุจิ
นาม พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนฏฺานตฺถาย
จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุญฺโกฏฺาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี"ติ วฑฺฒกิวณฺณํ
นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. "อตฺถิ นุ โข
กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพกิจฺจนฺ"ติ อาห. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา "กึ กมฺมํ
กริสฺสสี"ติ อาห. มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา มณฺฑปํ วา โย
ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ๑- ชานามีติ. เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถีติ. กึ
อยฺยาติ. สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา. เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ
กริสฺสามีติ. ๒- อหํ นาม ๓- กเรยฺยํ สเจ เม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถาติ.
สกฺขิสฺสามิ ตาตาติ. "สาธุ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ.
ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล อโหสิ. โส
"เอตฺตเก าเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺหตู"ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ.
ตาวเทว ปวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ
รชตมยา ฆฏกา ๔- อเหสุํ, รชตมเยสุ โสวณฺณมยา, มณิมเยสุ ถมฺเภสุ
ปวาฬมยา, ปวาฬมเยสุ มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ ถมฺเภสุ สตฺตรตนมยา
ฆฏกา ๔- อเหสุํ. ตโต "มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเร กิงฺกณิกชาลํ ๕- โอลมฺพตู"ติ
โอโลเกสิ. สห โอโลกเนเนว ชาลํ โอลมฺพิ. ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส
ปญฺจงฺคิกสฺเสว ตูริยสฺส มธุรสทฺโท นิจฺฉรติ. ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย
อโหสิ. "อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู"ติ จินฺเตนฺตสฺส
มาลาทามานิ โอลมฺพึสุ. "โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ อาธารกานิ
จ ปวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺหึสุ. "โกเณ โกเณ
เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, อุทกจาฏิโย อุฏฺหึสุ.
@เชิงอรรถ:  ก. เทตุํ.   ฉ.ม. กริสฺสสีติ.   อิ., ม. ปน.   สี. ฆฏิกา.
@ สี.,อิ. กิงฺกิณิกชาลํ.
       โส เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "เอหิ อยฺย
ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี"ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา
มณฺฑปํ โอโลเกสิ. โอโลเกนฺตสฺเสว จ สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา
นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. อถสฺส มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา เอตทโหสิ "นายํ มณฺฑโป
มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา
สกฺกภวนํ อุณฺหํ ภวิสฺสติ. ตโต สกฺเกน เทวรญฺา อยํ มณฺฑโป การิโต
ภวิสฺสตี"ติ. "น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ
ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานํ หิ ตตฺตกมฺปิ สมานํ
โพธิสตฺตานํ ตุฏฺึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตอกฺขีนิ
อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ
นิสฺสาย ตุฏฺิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส สิวิราชชาตเก
เทวสิกํ ปญฺจกหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ จ
ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา ปนสฺส
พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ
อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตํ อญฺถตฺตํ
นาโหสิ. เอวํ ทินฺนทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา
โสปิ มหาปุริโส "สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ
วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม
อทาสิ. ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ๑- ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ
อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ๒- ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา
ปกฺกมธุสกฺกรจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตโภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ
นาสกฺขึสุ. เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ านมฺปิ
ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว, เต ปน ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ.
ปริโยสานทิวเส ปน สพฺพภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย
@เชิงอรรถ:  ม. โกฬุมฺเพ.   สี. ขีโรทเก.
สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตานํ ปูเชตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ, สํฆนวกภิกฺขุนา
ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา ๑- อเหสุํ.
       สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต "อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ,
โก นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต "อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ
ทฺวินฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ทิสฺวา
มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา "ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม
พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา "อหํ กิร พุทฺโธ
ภวิสฺสามิ, โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ
สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ
อุคฺคณฺหิตฺวา อภิญฺาโย จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน ๒-
พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ.
       มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ. ปิตาปิ อุตฺตโร
นาม ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม เทวี, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ เทฺว
อคฺคสาวกา, ปาลิโต นามุปฏฺาโก, สีวลี จ อโสกา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติ วสฺสสหสฺสานิ
ตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ เอกปฺปหาเรเนว ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ
เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ  มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ
อโหสิ.
           โกณฺฑญฺสฺส อปเรน      มงฺคโล นาม นายโก
           ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน     ธมฺโมกฺกมภิธารยีติ. ๓-
       เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต
อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย กญฺจนปพฺพตมฺหิ นวุติโกฏิสหสฺสานิ,
ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม
นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา
@เชิงอรรถ:  ม. สตสหสฺสคฺฆา.   อิ. อายุสปริโยสาเน, ม. อายูหปริโยสาเน.   ขุ. พุทฺธ.
@๓๓/๑/๔๗๔.
าติสํฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ๑- ตสฺส
ภควโต ทิพฺพตูริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ
ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เมขลํ ๒- นาม อโหสิ, สุทตฺโต
นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา เทวี, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ
อายุปฺปมาณํ อโหสิ.
           มงฺคลสฺส อปเรน        สุมโน นาม นายโก
           สพฺพธมฺเมหิ อสโม       สพฺพสตฺตานมุตฺตโมติ. ๓-
       ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต คณนา นตฺถิ. ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู
อเหสุํ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา
สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย ๔- สิรสิ  ๕- อญฺชลึ เปตฺวา ตสฺส
สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ สุตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ
"พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธญฺวตีติ นาม
อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตา วิปุลา นาม, วรุโณ จ
พฺรหฺมเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นามุปฏฺาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา
จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ
สฏฺิ วสฺสสหสฺสานีติ.
           สุมนสฺส อปเรน         เรวโต นาม นายโก
           อนูปโม อสทิโส         อตุโล อุตฺตโม ชิโนติ. ๖-
       ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ๗- ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย,
@เชิงอรรถ:  สี.....ปริวุตสฺส.  สี.,อิ. เขมํ.  ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๔๗๙.  ม. ปติฏฺิย.
@ ก. สิรสา.   ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๔๘๔.  อิ.,ม. โกฏิสตสหสฺสํ.
ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
สรเณสุ ปติฏฺาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ
"พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธมฺมํ นาม
อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา, มาตาปิ สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ
สุเนตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา. อโนโม นามุปฏฺาโก, นกุลา จ สุชาตา จ
เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ,
นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ.
           เรวตสฺส อปเรน        โสภิโต นาม นายโก
           สมาหิโต สนฺตจิตฺโต      อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๑-
       ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเป ตโย
พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต
ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปเม อฏฺ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต,
ตติเย ฉ. ตทา โพธิสตฺโต เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก
มหานุภาโว, อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ
สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ
สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต
จนฺทวตี นาม นครํ อโหสิ, ยสวา นาม ราชา ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา
เทวี, นิสโภ จ อโนโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, สุนฺทรี
จ สุมนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ, อฏฺปญฺาสหตฺถุพฺเพธํ
สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณนฺติ.
           โสภิตสฺส อปเรน        สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           อโนมทสฺสี อมิตยโส      เตชสฺสี ทุรติกฺกโมติ. ๒-
       ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ตีณิ
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๘๙.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๙๓.
สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก อรญฺเ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ เทฺว
สตสหสฺสานิ. ตทา ตถาคเต ๑- ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วสนฺเต, ๑- โพธิสตฺโต
สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต
วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา
สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา
ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ภควนฺตํ ปยิรุปาสมาโน อฏฺาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน
นิโรธา วุฏฺิโต ๒- สีหํ โอโลเกตฺวา "ภิกฺขุสํเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สํฆํ
วนฺทิสฺสตี"ติ "ภิกฺขุสํโฆ อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ.
สีโหปิ ภิกฺขุสํเฆ จิตฺตํ ปสาเทติ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา "อนาคเต
พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ
อโหสิ, อสโม นาม ราชา ปิตา, มาตา อสมา นาม เทวี, สาโล จ
อุปสาโล จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ๓-
เทฺว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข นาม โพธิ, อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ
อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
           อโนมทสฺสิสฺส อปเรน     สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           ปทุโม นาม นาเมน      อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๔-
       ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย
นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสุ อภิญฺาสุ อฏฺสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ.
โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต
ธญฺวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม
มาตา เทวี, ภทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ.  สี. อุฏฺหิตฺวา.  ราธา เจว สุราธา จ
@(พุทฺธวํเส).   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๙๗.
นามุปฏฺาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข นาม
โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           ปทุมสฺส อปเรน         สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           นารโท นาม นาเมน     อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๑-
       นารทพุทฺธสฺส ปน อปรภาเค อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ
กปฺเป เอโกว ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปเม  สนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย
เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต
ชฏิโล นาม มหารฏฺิโย ๒- หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ
ทานํ ๓- อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา  "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺพเทวมนุสฺสา
พุทฺธเมว สรณํ อคมํสุ. ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท
นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ เทฺว
อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺาโก, อมิตา จ อสมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ ๔- อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต
ทฺวาทสโยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
           นารทสฺส อปเรน        สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน     อกฺโขโภ สาครูปโมติ. ๕-
       ตสฺส อปรภาเค ตึส กปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ จ สุชาโต
จาติ เอกสฺมึ กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตํ ขีณาสวา อเหสุํ,
ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว หุตฺวา
นิทหิตฺวา ปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส
มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๐๒.   สี. มหาเสฏฺิ.   สี.,อิ. ติจีวรทานํ.
@ สี., อิ. อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๐๗.
นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ
นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตาปิ สุทตฺตา นาม เทวี,
สรโณ ๑- จ สพฺพกาโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺาโก, รามา จ
สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นิมฺพรุกฺโข ๒- โพธิ, สรีรํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสนฺติ.
           ปทุมุตฺตรสฺส อปเรน      สุเมโธ นาม นายโก
           ทุราสโท อุคฺคเตโช      สพฺพโลกุตฺตโม มุนีติ. ๓-
       ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย
ปญฺาสํ, ตติเย จตฺตาฬีสํ. ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา "พุทฺโธ
อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส
สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ.
สกลรฏฺวาสิโน รฏฺุปฺปาทํ ๔- คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต
นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ เทฺว
อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺาโก, นาคา จ นาคสมานา  ๕- จ เทฺว
อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ. โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ อุปริ
นิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิญฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ
ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสนฺติ.
           ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      สุชาโต นาม นายโก
           สีหหนูสภกฺขนฺโธ         อปฺปเมยฺโย ทุราสโทติ. ๖-
       ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี
อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสปิ ภควโต ตโย
@เชิงอรรถ:  สี. วรุโณ.    ฉ.ม. มหานีปรุกฺโข.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๑๒.
@ สี. ราชปาภตํ.   ฉ.ม., อิ. นาคา จ นาคสมาลา จ   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๑๖.
สาวกสนฺนิปาตา. ปเม โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติ โกฏิโย,
ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ
ปารงฺคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สํฆารามํ
กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา "อฏฺารสกปฺปสตจฺจเยน
พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา
สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา จนฺทา ๑- นาม, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ เทฺว
อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺาโก, สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
กกุธรุกฺโข ๒- โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสํ อายูติ.
           สุชาตสฺส อปเรน        สยมฺภู โลกนายโก
           ทุราสโท อสมสโม       ปิยทสฺสี มหายโสติ. ๓-
       ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปเม อฏฺนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย
อฏฺาสีติสตสหสฺสานิ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสีโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส
หุตฺวา เทวโลกโต มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิ, โสปิ นํ
"อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภนํ ๔- นาม นครํ
อโหสิ, สาคโร นาม ราชา ปิตา สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ
อุปสนฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ
เทฺว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา
สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ๕- ผริตฺวา อฏฺาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ.
           ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      อตฺถทสฺสี นราสโภ
           มหาตมํ นิหนฺตฺวาน       ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺติ. ๖-
       ตสฺส อปรภาเค  ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปเม โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ๗- ตติเย
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. สุจนฺทา.  สี. ปิยงฺคุรุกฺโข.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๒๒.   สี., อิ.
@โสภิตํ.   สี., อิ. สตฺตโยชนมตฺตํ.  ๖. ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๒๖.  สี.,อิ., ม.
@สตฺตติโกฏิโย.
อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ
ทิพฺพตูริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา,
มาตา สุนนฺทา นาม เทวี, ปทุโม ๑- จ ผุสฺสเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต
นามุปฏฺาโก, เขมา จ สพฺพนามา ๒- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรรุกฺโข
โพธิ, "พิมฺพิสาโล"ติปิ วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ,
วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
           ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      ธมฺมทสฺสี มหายโส
           ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา      อติโรจติ สเทวเกติ. ๓-
       ตสฺส อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว
สิทฺธตฺโถ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ภิกฺขู ๔- อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย.
ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิญฺาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา
มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา
"จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ
นาม อโหสิ, ปิตา ชยเสโน นาม ราชา, มาตา สุผสฺสา นาม เทวี,
สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺาโก, สีวลา ๕- จ
สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
           ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน      สิทฺธตฺโถ โลกนายโก
           นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ       สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถาติ. ๖-
       ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ
กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. สุมโน.   สี. สจฺจนามา.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๓๐.
@  ม. โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู.   สี.สีวลี, อิ. สีลา.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๓๔.มสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย.
ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ทิพฺพมนฺทารวปทุม-
ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ, อากาเส
ปุปฺผวิตานํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อิโต เทฺว นวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสนฺโธ
นาม ขตฺติโย, มาตา ปทุมา นาม เทวี, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ เทฺว
อคฺคสาวกา, สุมโน ๑- นามุปฏฺาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ.
           สิทฺธตฺถสฺส อปเรน       อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล
           อนนฺตเตโช ๒- อมิตยโส  ติสฺโส โลกคฺคนายโกติ. ๓-
       ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา.
ปมสนฺนิปาเต สฏฺิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปณฺณาส, ตติเย ทฺวตฺตึส.
ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก
ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, สีลปารมึ จ
ปูเรสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต กาสิ นาม
นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ
ธมฺมเสโน จ เทฺว อคฺคสาวกา, สภิโย ๔- นามุปฏฺาโก, จาลา จ อุปจาลา จ ๕-
เทฺว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ,
นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      อหุ สตฺถา อนุตฺตโร
           อนูปโม อสมสโม        ผุสฺโส โลกคฺคนายโกติ. ๖-
       ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ.
ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ,
@เชิงอรรถ:  สุมงฺคโล (อฏฺสาลินี.), สมงฺโค (พุทฺธวํสปาฬิ).  สี., อิ. อนนฺตสีโล.  ขุ.
@พุทฺธ ๓๓/๑/๕๓๘.   สี. อภโย.   สี. สาลา จ อุปสาลา จ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๔๒.
ทุติเย เอกสตสหสฺสํ, ตติเย อสีติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก
มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมยํ มหาปี
ภควโต อทาสิ. โสปิ นํ "อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา,
พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ เทฺว อคฺคสาวกา, อโสโก
นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ,
สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สทา สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา
อฏฺาสิ, อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           ผุสฺสสฺส จ อปเรน       สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           วิปสฺสี นาม นาเมน      โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาติ. ๑-
       ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตฺตึสกปฺเป สิขี จ เวสฺสภู จาติ เทฺว พุทฺธา
อเหสุํ. สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต ภิกฺขุสตสหสฺสํ
อโหสิ, ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อรินฺทโม
นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา
สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ
อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อิโต เอกตฺตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ.
ตสฺส ปน ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย ปิตา,
ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว ๒- จ เทฺว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร
นามุปฏฺาโก, สขิลา ๓-  จ ปทุมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ,
สรีรํ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, สตฺตติ
วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           วิปสฺสิสฺส อปเรน        สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           สิขิวฺหโย อาสิ ชิโน      อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๔-
       ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย
สาวกสนฺนิปาตา. ปมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ,
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๔๖.  สี. สมฺภูโต.  สี.มขิลา.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๕๐.
ตติเย สฏฺิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน
พุทฺธรตเน จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา "อิโต เอกตฺตึสกปฺเป
พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ.
สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี นาม มาตา, โสโณ จ อุตฺตโร จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺาโก, รามา จ สุรามา จ ๑- เทฺว อคฺคสาวิกา,
สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สฏฺิ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ      อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล
           เวสฺสภู นาม นาเมน     โลเก อุปฺปชฺชิ โส ชิโนติ. ๒-
       ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตา กกุสนฺโธ,
โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโกว
สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ จตฺตาฬีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต
เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานญฺเจว
อญฺชนาทิเภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ
สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม
นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี
มาตา, วิธุโร ๓- จ สญฺชีโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺาโก, สามา จ
จมฺปา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาฬีสหตฺถุพฺเพธํ
อโหสิ, จตฺตาฬีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           เวสฺสภุสฺส อปเรน       สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           กกุสนฺโธ นาม นาเมน    อปฺปเมยฺโย ทุราสโทติ. ๔-
       ตสฺส อปรภาเค  โกณาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว
สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต
นาม ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. ธามา จ สุธามา จ, รามา เจว สมาลา จ (พุทฺธวํเส).   อุปฺปชฺชิ นายโก
@(พุทฺธวํเส).   สี.,อิ. วิทุโร.   ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๕๕๙.
พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏ-
โกเสยฺยกมฺพลทุกูลานิ เจว สุวณฺณปฏิกญฺจ ๑- ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ.
โสปิ นํ สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภวตี นาม
นครํ อโหสิ, ยญฺทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหมณี
มาตา, ภิยฺยโส ๒- จ อุตฺตโร จ เทฺว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺาโก,
สมุทฺทา ๓- จ อุตฺตรา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ
ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           กกุสนฺธสฺส อปเรน       สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           โกณาคมโน นาม ชิโน    โลกเชฏฺโ นราสโภติ.
       ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว
สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ วีสติภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล
นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ
ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ
สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา
พุทฺธสาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส
ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ
ปิตา, ธนวตี ๔- นาม  พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ เทฺว
อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นิโคฺรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ.
           โกณาคมนสฺส อปเรน     สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
           กสฺสโป นาม โคตฺเตน    ธมฺมราชา ปภงฺกโรติ. ๕-
       ยสฺมึ ปน กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อญฺเปิ ตโย พุทฺธา
อเหสุํ. เตสํ สนฺติเก โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิ, ตสฺมา เต อิธ น ทสฺสิตา.
อฏฺกถายํ ปน ตณฺหงฺกรโต ปฏฺาย สพฺเพปิ พุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  สี. โสวณฺณปาทุกญฺจ, โสวณฺณปาทุกญฺเจว (พุทฺธวํเส).   สี., อิ. ภิยฺโย.
@ อิ., ม. สุมุตฺตา.   สี. พนฺธุมตี, อิ. ธญฺวตี.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๖๘.
           "ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร    อโถปิ สรณงฺกโร
           ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ     โกณฺฑญฺโ ทฺวิปทุตฺตโม.
           มงฺคโล จ สุมโน จ      เรวโต โสภิโต มุนิ
           อโนมทสฺสี ปทุโม        นารโท ปทุมุตฺตโร.
           สุเมโธ จ สุชาโต จ     ปิยทสฺสี มหายโส
           อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี       สิทฺธตฺโถ โลกนายโก.
           ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ  วิปสฺสี สิขี เวสฺสภู
           กกุสนฺโธ โกณาคมโน     กสฺสโป จาปิ นายโก.
           เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา    วีตราคา สมาหิตา
           สตรํสีว อุปฺปนฺนา        มหาตมวิโนทนา
           ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว      นิพฺพุตา เต สสาวกา"ติ.
       ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก
อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส
ปน ภควโต โอรภาเค เปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโ พุทฺโธ นาม
นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน
โพธิสตฺโต เยเนน:-
           "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ    เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
           ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ      อธิกาโร จ ฉนฺทตา
           อฏฺธมฺมสโมธานา       อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๑-
อิเม อฏฺ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน "หนฺท
พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต"ติ อุสฺสาหํ กตฺวา "วิจินนฺโต ตทา
ทกฺขึ, ปมํ ทานปารมินฺ"ติ ทานปารมิตาทโย พุทธการกธมฺมา ทิฏฺา. เต
ปูเรนฺโตเยว ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ, อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ
โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา:-
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓.
           "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา    โพธิยา นิยตา นรา
           สํสรํ ทีฆมทฺธานํ         กปฺปโกฏิสเตหิปิ.
           อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ       ตถา โลกนฺตเรสุ จ
           นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา   น โหนฺติ กาลกญฺชิกา.
           น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา   อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ
           ชายมานา มนุสฺเสสุ      ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต.
           โสตเวกลฺลตา นตฺถิ      น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา
           อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ      อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา.
           น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา     โพธิยา นิยตา นรา
           มุตฺตา อานนฺตริเกหิ      สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา.
           มิจฺฉาทิฏฺึ น เสวนฺติ     กมฺมกิริยทสฺสนา
           วสมานาปิ สคฺเคสุ       อสญฺ นุปปชฺชเร.
           สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ     เหตุ นาม น วิชฺชติ
           เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา   วิสํยุตฺตา ภวาภเว
           จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย    ปูเรนฺติ ๑- สพฺพปารมี"ติ.
       เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส จสฺส
อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล สงฺขพฺราหฺมณกาเล ธนญฺชยราชกาเล มหาสุทสฺสนราชกาเล
มหาโควินฺทกาเล นิมิมหาราชกาเล จนฺทกุมารกาเล วิสยฺหเสฏฺิกาเล สิวิราชกาเล
เวสฺสนฺตรราชกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ.
เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก:-
           "ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา    สกตฺตานํ ปริจฺจชึ
           ทาเนน เม สโม นตฺถิ    เอสา เม ทานปารมี"ติ ๒-
@เชิงอรรถ:  อิ., ม. ปูเรนฺตา.   ขุ. จริยา. ๓๓/๕๙๙.
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
ตถา สีลวนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล
ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล ชยทฺทิสราชปุตฺตกาเล ๑- อลีนสตฺตุกุมารกาเลติ สีลปารมิตาย
ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก:-
          "สูเลหิ วิชฺฌยนฺโตปิ       โกฏิยนฺโตปิ สตฺติภิ
          โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ      เอสา เม สีลปารมี"ติ ๒-
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา
โสมนสฺสกุมารกาเล หตฺถิปาลกุมารกาเล อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ ปหาย
เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส
จูฬสุตโสมชาตเก:-
          "มหารชฺชํ หตฺถคตํ        เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ
          จชโต น โหติ ลคฺคนํ      เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี"ติ
เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. ตถา วิธุรปณฺฑิตกาเล มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล
อรกปณฺฑิตกาเล โพธิปริพฺพาชกกาเล มโหสธปณฺฑิตกาเลติ ปญฺาปารมิตาย
ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตชาตเก
เสนกปณฺฑิตกาเล:-
          "ปญฺาย วิจินนฺโตหํ       พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา
          ปญฺาย เม สโม นตฺถิ     เอสา เม ปญฺาปารมี"ติ
       อนฺโต ภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺาปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ.
เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก:-
@เชิงอรรถ:  ม.,อิ. มูคปกฺขกาเล, ขุ. จริยา. ๓๓/๖๑๗.   ขุ. จริยา. ๓๓/๙๑/๖๑๐.
          "อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ       หตา สพฺเพว มานุสา
          จิตฺตสฺส อญฺถา นตฺถิ      เอสา เม วีริยปารมี"ติ
       เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา.
ขนฺติวาทิชาตเก:-
          "อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต     ติเณฺหน ผรสุนา มมํ
          กาสิราเช น กุปฺปามิ      เอสา เม ขนฺติปารมี"ติ
เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. มหาสุตโสมชาตเก:-
          "สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต     จชิตฺวา มม ชีวิตํ
          โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย    เอสา เม สจฺจปารมี"ติ
เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม
ชาตา. มูคปกฺขชาตเก:-
          "มาตาปิตา น เม เทสฺสา  นปิ เทสฺสํ มหายสํ ๑-
          สพฺพญฺุตํ ปิยํ มยฺหํ        ตสฺมา วตมธิฏฺหินฺ"ติ
เอวํ ชีวิตมฺปิ จชิตฺวา วตํ อธิฏฺหนฺตสฺส อธิฏฺานปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. สุวณฺณสามชาตเก:-
          "น มํ โกจิ อุตฺตสติ       นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ
          เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ      รมามิ ปวเน ตทา"ติ ๒-
เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. โลมหํสชาตเก:-
          "สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ    ฉวฏฺิกํ อุปนิธายหํ
          คามณฺฑลา ๓- อุปาคนฺตฺวา  รูปํ ทสฺเสนฺติ นปฺปกนฺ"ติ ๔-
@เชิงอรรถ:  ขุ. จริยา. ๓๓/๖๕/๖๑๙.  ขุ. จริยา. ๓๓/๑๑๓/๖๒๕.   สี.,อิ. โคมณฺฑลา.
@ ขุ. จริยา. ๓๓/๑๑๙/๖๒๖.
เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ
อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺเตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมี
นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏกโต
คเหตพฺโพติ. เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ิโต:-
          "อเจตนายํ ปวี         อวิญฺาย สุขํ ทุขํ
          สาปิ ทานพลา มยฺหํ       สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา"ติ ๑-
เอวํ มหาปวิกมฺปนาทีนิ ๒- มหาปุญฺานิ กริตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต
ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ. อิติ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺาย ยาว อยํ ตุสิตปุเร
นิพฺพตฺติ, เอตฺตกํ านํ ทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
                       ทูเรนิทานกถา  นิฏฺิตา.
                           -----------
                         ๒. อวิทูเรนิทานกถา
       ตุสิตปุเร วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ.
โลกสฺมึ หิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ กปฺปโกลาหลํ
พุทฺธโกลาหลํ จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ "วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺานํ
ภวิสฺสตี"ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา ๓-
อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา
มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ "มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน
กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ,
อยญฺจ มหาปวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว
พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ. กรุณํ, มุทิตํ,
อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺหถ, ปิตรํ อุปฏฺหถ, กุเล
@เชิงอรรถ:  ขุ. จริยา. ๓๓/๑๒๔/๕๙๖.  สี., อิ. มหาปวึ กมฺเปตฺวา, ม.
@มหาปถวีกมฺปนาทิการณานิ.   สี., อิ. รุทมฺมุขา.
เชฏฺาปจายิโน โหถา"ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. "วสฺสสหสฺสจฺจเยน
ปน สพฺพญฺุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ โลกปาลเทวตา "อิโต มาริสา
วสฺสสหสฺสจฺจเยน สพฺพญฺุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย
อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. "วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา
อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ เทวตาโย "อิโต มาริสา วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา
โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ
นาม. อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติ.
       เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต
สนฺนิปติตฺวา "อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา
อายาจนฺติ. อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน
สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จาตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิต ๑-
วสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส
สนฺติกํ คนฺตฺวา "มาริส ตุเมฺหหิ ทสปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ,
น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน
สพฺพญฺุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว ทานิ กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย,
สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา"ติ ยาจึสุ.
       อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิญฺ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติ-
อายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ "กาโล นุ โข,
อกาโล นุ โข"ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ
วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม  น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ
ชาติชรามรณานิ น ปญฺายนฺติ. พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา
นาม นตฺถิ. เตสํ "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ กเถนฺตานํ "กึ นาเมตํ
กเถนฺตี"ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มญฺนฺติ, ตโต อภิสมโย น
โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต
อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา
@เชิงอรรถ:  สี,  ม. ปรนิมฺมิต.
โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ, อุทเก
ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปน
ปฏฺาย เหฏฺา, วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา
จ วสฺสสตายุกาโล, อถ มหาสตฺโต "นิพฺพตฺติตพฺพกาโล"ติ กาลํ ปสฺสิ.
       ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา "ตีสุ
ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี"ติ ทีปํ ปสฺสิ.
       ตโต "ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ
โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี"ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ.
มชฺฌิมเทโส นาม "ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ ๑- นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน
มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย
ทิสาย สลฺลวตี ๒- นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต
มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา
ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต
ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม
ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ"ติ เอวํ วินเย ๓-
วุตฺโต ปเทโส. โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ,
ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมึ ปเทเส พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา
อคฺคสาวกา อสีติมหาสาวกา จกฺกวตฺติราชาโน อญฺเ จ มเหสกฺขา ๔-
ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทํ เจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม
นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺ อคมาสิ.
       ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น
นิพฺพตฺตนฺติ. โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วาติ ทฺวีสุเยว
กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ.
สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี"ติ กุลํ ปสฺสิ.
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. กชงฺคลํ, ม. ชงฺคลํ.   สี., อิ. สลลวตี.   วิ. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔-๕.
@  สี., อิ. มเหสกฺกา.
       ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น
โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺาย อขณฺฑปญฺจสีลาเยว
โหติ. อยญฺจ มหามายา  นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ
ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี"ติ ปสฺสิ.
       อิติ อิมํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา "กาโล เม มาริสา
พุทฺธภาวายา"ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺ ทตฺวา "คจฺฉถ ตุเมฺห"ติ ตา
เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ.
สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา "อิโต จุโต สุคตึ
คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา"ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา
วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว
จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
        ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อยํ อนุปุพฺพิกถา:- ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร
อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติ. มหามายาปิ เทวี
ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ
นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺาย ๑- คนฺโธทเกน
นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา
วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ
ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส:-
จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา
สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺเปตฺวา
เอกมนฺตํ อฏฺสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวึ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา
มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา
ทิพฺพปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส
อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปญฺาเปตฺวา
นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก
@เชิงอรรถ:  ก. ปฏฺาย.
สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา
อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา
โกญฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสีติ. เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน
ปฏิสนฺธึ คณฺหิ.
       ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา
จตุสฏฺิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ
กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ
พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย
ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเหิ จ
อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ
พฺราหฺมณานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา "กึ ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ
"มา จินฺตยิ มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺิโต, โส จ
โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ, โส สเจ อคารํ
อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี. สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ,
พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏจฺฉโท"ติ. ๑-
       โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณเยว
เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. ทฺวตฺตึส
ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ:- ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส
ผริ, ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ
สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ,  ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ
ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนิรเยสุ
อคฺคี นิพฺพายึสุ, เปตฺติวิสเยสุ ขุปฺปิปาสา วูปสมึสุ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ,
สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน
อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มุญฺจึสุ,
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. วิวฏฺฏจฺฉโทติ.
อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวึสุ, สพฺพา ทิสา
วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตโล วาโต วายิ,
อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน
อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺสุ, มหาสมุทฺโท มธุโรทโก
อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ,
ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ
สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, ฆนสิลาตลานิ ๑- ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ
สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ
นาม นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสานิ วสฺสึสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ
วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา
พทฺธมาลากลาโป วิย อลงฺกตปฏิยตฺตมาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี ๒-
วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ.
       เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺาย
โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร
เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ  นุปฺปชฺชิ,
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตญฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ
วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน
วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อญฺเน สตฺเตน อาวสิตุํ วา
ปริภุญฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา
ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ. ยถา จ อญฺา อิตฺถิโย ทสมาเส อปฺปตฺวาปิ ๓- อติกฺกมิตฺวาปิ
นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. สา ปน โพธิสตฺตํ
ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตา.
       มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทสมาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ
ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา าติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ
"อิจฺฉามหํ เทว กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุนฺ"ติ. ราชา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. พหลสิลาตลานิ.   สี. เอกมาลินี.   อปฺปตฺตาปิ (สพฺพตฺถ).
กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ
อลงฺกาเรหิ อลงฺการาเปตฺวา เทวึ โสวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน
อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร
อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตสฺมึ สมเย มูลโต
ปฏฺาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ เจว
ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปญฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน
วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รญฺโ
สุสชฺชิตอาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิ. เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวเน กีฬิตุกามตา
อุทปาทิ. อมจฺจา เทวึ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ อุปคนฺตฺวา
สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอณมิตฺวา
เทวิยา หตฺถสมีปํ อุปคญฺฉิ, สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิ. ตาวเทว จ
เทวิยา กมฺมชวาตา จลึสุ, อถสฺสา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ,
สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺมานาย เอว จสฺสา คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. ตํ ขณญฺเว
จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตา. เต เตน
สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ตฺวา ๑- "อตฺตมนา เทวิ
โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน"ติ อาหํสุ.
       ยถา ปน อญฺเ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา
มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โส ปน ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต
ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ เทฺว หตฺเถ เทฺว จ ปาเท
ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท
กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชเตนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ
โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต เทฺว อุทกธารา
นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ.
       อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร
มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ
@เชิงอรรถ:  อิ.,ม. เปตฺวา.
หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหึสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปวิยํ
ปติฏฺาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ
อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา "มหาปุริส อิธ ตุเมฺหหิ
สทิโส อญฺโ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร"ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา,
จตสฺโส อนุทิสา จ เหฏฺา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา
สทิสํ กญฺจิ อทิสฺวา "อยํ อุตฺตราทิสา"ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ
มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาเนน ๑- สุยาเมน วาฬวีชนึ, อญฺาหิ จ เทวตาหิ
เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ อนุคมฺมมาโน. ตโต สตฺตมปเท ิโต "อคฺโคหมสฺมิ
โลกสฺสา"ติอาทิกํ อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ.
       โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ
มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเว จาติ. มโหสธตฺตภาเว
กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ
หตฺเถ เปตฺวา คโต, โส ตํ มุฏฺิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา
"ตาต กึ คเหตฺวา อาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. โอสธํ อมฺมาติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา
อาคตตฺตา "โอสธทารโก"เตฺววสฺส นามํ อกํสุ. ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ
ปกฺขิปึสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิ.
ตโต "มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธนฺ"ติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย
"มโหสโธ"เตฺววสฺส นามํ ชาตํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต ๒-
ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวาว "อตฺถิ นุ โข อมฺม กิญฺจิ เคหสฺมึ, ทานํ ทสฺสามี"ติ
วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา "สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ ตาตา"ติ ปุตฺตสฺส
หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ปาเปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว
อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว
วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ ตถา ชาติกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส
ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน
ชาโต, ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน อมจฺโจ,
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ขาริยมาโน.   ม. นิกฺขนฺตมตฺโต.
กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺโก ๑- อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย
จ ชาตา. ตตฺถ เอกา นิธิกุมฺภี คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา,
เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา  โยชนปฺปมาณา, คมฺภีรโต ปวีปริยนฺตา เอว
อโหสีติ. ๒- อิเม สตฺต สหชาตา นาม.
       อุภยนครวาสิโน โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุ. ตํ
ทิวสํเยว จ "กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร
โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตาวตึสภวเน หฏฺตุฏฺา เทวสงฺฆา
เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก
อฏฺสมาปตฺติลาภี กาฬเทวิโล ๓- นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย
ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตถา กีฬมานา
ทิสฺวา "กึ การณา ตุเมฺห เอวํ ตุฏฺมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ
กเถถา"ติ ปุจฺฉิ. ๔- เทวตา อาหํสุ "มาริส สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต,
โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, `ตสฺส
อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺุํ, ธมฺมญฺจ โสตุํ ลจฺฉามา'ติ อิมินา การเณน
ตุฏฺามฺหา"ติ. ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ
ปวิสิตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสินฺโน "ปุตฺโต กิร เต มหาราช ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ
นนฺ"ติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ
อภิหริ, โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺหึสุ.
โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อญฺโ นตฺถิ. สเจ
หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล เปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส
มุทฺธา ผเลยฺย. ตาปโส "น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺตนฺ"ติ อุฏฺายาสนา
โพธิสตฺตสฺส อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ.
       ตาปโส อตีเต จตฺตาฬีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาฬีสาติ อสีติกปฺเป
อนุสฺสรติ. โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ,
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. กนฺถโก.    อิทํ วากฺยํ ชาตกฏฺกถายํ น ทิสฺสติ.
@  ม. กาลเทวิโล, ฉ. กาฬเทวโล.   สี. อาห.
อุทาหุ โน"ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต "นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
ตฺวา "อจฺฉริยปุริโส อยนฺ"ติ สิตํ อกาสิ. ตโต "อหํ อิมํ อจฺฉริยปุริสํ
พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน"ติ อุปธาเรนฺโต "น ลภิสฺสามิ,
อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ
อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี"ติ ทิสฺวา "เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ
พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี"ติ ปโรทิ.
       มนุสฺสา ทิสฺวา "อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิตฺวา
ปติฏฺิโต, กึ นุ โข ภนฺเต อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี"ติ
ตํ ปุจฺฉึสุ. นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ. อถ กสฺมา
ภนฺเต ปโรทิตฺถาติ. "เอวรูปํ ปุริสํ  พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ น ลภิสฺสามิ, `มหตี วต
เม ชานิ ภวิสฺสตี'ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี"ติ อาห. ตโต โส "กึ นุ
โข เม าตเกสุ โกจิ เอตํ พุทฺธภูตํ ทฏฺุํ ลภิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต
อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาลกทารกํ อทฺทส. โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา "กหํ
เต ปุตฺโต นาลโก"ติ. อตฺถิ เคเห อยฺยาติ. "ปกฺโกสาหิ นนฺ"ติ ปกฺโกสาเปตฺวา
อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห "ตาต สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต,
พุทฺธงฺกุโร เอโส, ปญฺจตึส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ
ทฏฺุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี"ติ. สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ
"น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต
กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตญฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ
วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา "โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ
ปพฺพชฺชา"ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา
ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ โอลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ
อกาสิ. โส ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาลกปฏิปทํ
กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺปฏิปทํ ปฏิปนฺโน
สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ิตโกว
อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ.
       โพธิสตฺตมฺปิ โข ปญฺจมทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา "นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา"ติ
ราชภวนํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ลาชปญฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา
อสมฺภินฺนปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ๑- ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺสตํ ๒- พฺราหฺมเณ
นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภชาเปตฺวา มหาสกฺการํ
กตฺวา "กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํ. เตสุ:-
                   ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี  ๓-
                   ยญฺโ สุโภโช ๔- สุยาโม สุทตฺโต
                   เอเต ตทา อฏฺ อเหสุํ พฺราหฺมณา
                   ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสูติ ๕-
อิเม อฏฺเว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส
สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต. เตสุ สตฺต ชนา เทฺว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา
ทฺวิธา นํ พฺยากรึสุ "อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ,
ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, สเจ ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สพฺพํ
จกฺกวตฺติรญฺโ สิริวิภวํ อาจิกฺขึสุ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑญฺโ
นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา "อิมสฺส อคารมชฺเฌ
านการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส ๖- วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ เอกเมว
องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อยญฺหิ กตาธิกาโร
ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปญฺาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา อิเมหิ ลกฺขเณหิ
สมนฺนาคตสฺส โพธิสตฺตสฺส เอกนฺตพุทฺธภาวสงฺขาตํ เอกเมว คตึ อทฺทส,
ตสฺมา เอกํ องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา
สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา "สิทฺธตฺโถ"ติ นามํ อกํสุ.
       อถ โข เต พฺราหฺมณา อตฺตโน อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต
อามนฺตยึสุ "ตาตา อเมฺห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพญฺุตํ
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. ปจาเปตฺวา.   สี. อฏฺุตฺตรสตํ.   ม. โชติมนฺติ.
@ สี.,อิ. โกณฺฑญฺโ จ โภโช.   ป.สู. ๒/๙๔.   สี. เอกนฺเตเนว.
ปตฺตํ มยํ สมฺภาเวยฺยาม วา ๑- โน วา, ตุเมฺห ตสฺมึ กุมาเร สพฺพญฺุตํ
ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา"ติ. เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ตฺวา
ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑญฺมาณโวเยว ปน อโรโค อโหสิ. โส มหาสตฺเต
วุทฺธิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา
"รมณีโย วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ ปธานตฺถิกสฺส กุลปุตฺตสฺส ปธานายา"ติ
จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต "มหาปุริโส ปพฺพชิโต"ติ สุตฺวา เตสํ
พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห "สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ปพฺพชิโต,
โส นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสติ. สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช
นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํ. สเจ ตุเมฺหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, มยํ ตํ มหาปุริสํ
อนุปพฺพชิสฺสามา"ติ. ๒- เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขึสุ, เตสุ ตโย
ชนา น ปพฺพชึสุ, โกณฺฑญฺพฺราหฺมณํ เชฏฺกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร
ปพฺพชึสุ. เต ปญฺจปิ ชนา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตา.
       ตทา ปน สุทฺโธทนราชา "กึ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี"ติ
ปุจฺฉิ. จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ. กตรญฺจ กตรญฺจาติ. ชราชิณฺณํ พฺยาธิตํ มตํ
ปพฺพชิตนฺติ. ราชา "อิโต ปฏฺาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ
มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ
ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ จกฺกวตฺติรชฺชํ
กโรนฺตํ ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม"ติ.
เอวญฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ กุมารสฺส จกฺขุปเถ
อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ เปสิ. ตํ ทิวสญฺจ
มงฺคลฏฺาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา าติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ
ปฏิชานิ "อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม.
สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมณคเณเหว ปริวาริโต วิจริสฺสติ. สเจปิ ราชา
ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี"ติ. ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. สมฺปาปุเณยฺยาม วา.   สี. อหํ มหาปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามีติ.
อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต มหนฺเตน
ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติ.
       อเถกทิวสํ รญฺโ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทวนครํ
วิย อลงฺกโรนฺติ, สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา
ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ, รญฺโ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชยนฺติ, ตสฺมึ ปน
ทิวเส เอเกนูนอฏฺสตนงฺคลานิ สทฺธึ พลิพทฺธรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ ๑-
โหนฺติ, รญฺโ อาลมฺพนนงฺคลํ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ ๑- โหติ. พลิพทฺธานํ
สิงฺครสฺมิปโตทาปิ ๒- สุวณฺณปริกฺขตาว ๑- โหนฺติ. ราชา มหาปริวาเรน นิกฺขมนฺโต
ปุตฺตํ คเหตฺวาว อคมาสิ, กมฺมนฺตฏฺาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส
สนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺา กุมารสฺส สยนํ ปญฺาเปตฺวา อุปริ
สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ
เปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺานํ อคมาสิ.
ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนอฏฺสตรชตนงฺคลานิ,
กสฺสกา เสสนงฺคลานิ. เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติ. ราชา
ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติ. เอตสฺมึ าเน
มหาสมฺปตฺติ อโหสิ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย "รญฺโ
สมฺปตฺตึ ปสฺสามา"ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ
โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวาว เวเคน อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน
ปริคฺคเหตฺวา ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา
โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา
ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺาสิ. ธาติโย "อยฺยปุตฺโต เอกโก"ติ เวเคน สาณึ
อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ
ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจสุํ "เทว กุมาโร เอวํ นิสินฺโน,
อญฺเสํ รุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ฉายา ปริมณฺฑลา
@เชิงอรรถ:  ม. ปริกฺขิตฺตานิ,...ปริกฺขิตฺตํ,...ปริกฺขิตฺตาว.   สี. สิงฺคา...
ิตา"ติ. ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา "อยํ เต ตาต ทุติยวนฺทนา"ติ
ปุตฺตํ วนฺทิ.
       อถ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุเทสิโก ชาโต. ราชา โพธิสตฺตสฺส
ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ เอกํ นวภูมิกํ, เอกํ สตฺตภูมิกํ,
เอกํ ปญฺจภูมิกํ, จตฺตาฬีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺาเปสิ. โพธิสตฺโต
เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ
ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน ตีสุ ปาสาเทสุ วิหาสิ.
ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ.
       ตสฺเสวํ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ าติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร
อยํ กถา อุทปาทิ "สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว ๑- วิจรติ, ๒- น กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขติ,
สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺิเต กึ กริสฺสตี"ติ. ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตาต
ตว าตกา `สิทฺธตฺโถ กิญฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี'ติ วทนฺติ,
เอตฺถ กึ สตฺถุ ๓- ปตฺตกาเล ๔- มญฺสี"ติ. "เทว มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ,
นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภรึ จราเปถ "อิโต สตฺตเม ทิวเส าตกานํ
สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี"ติ. ราชา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห
สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อญฺเหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ าตกานํ
ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตทา
ตสฺส าติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิ.
       อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา "รถํ
โยเชหี"ติ อาห. โส "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ๕- มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน
อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส
ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข
อคมาสิ. เทวตา "สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ
ทสฺเสสฺสามา"ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชิณฺณํ ๖- ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ขิฑฺฑาปสุโตว.   สี.,อิ.,ม. วิหรติ.   สี. อิทํ ปทํ นตฺถิ.
@ อิ. สมฺปนฺนกาเล.   ฉ.ม. ปฏิสฺสุณิตฺวา.   ม. ชราชชฺชรํ.
โอภคฺคสรีรํ  ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ
จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต "สมฺม ๑- โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา
อญฺเสนฺ"ติ มหาปทาเน ๒- อาคตนเยน  สารถึ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา
"ธิรตฺถุ วต โภ ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปญฺายิสฺสตี"ติ สํวิคฺคหทโย
ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว  อภิรุหิ. ราชา "กึ การณา มม ปุตฺโต
ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี"ติ ปุจฺฉิ. ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา เทวาติ. "ชิณฺณกํ ทิสฺวา
ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ,
สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ปพฺพชฺชาย สตึ น กริสฺสตี"ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา
สพฺพทิสาสุ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อารกฺขํ เปสิ.
       ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ
พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ
อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา
สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรมฺปิ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต
ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว
ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา
เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต โยชนปฺปมาเณ
ปเทเส อารกฺขํ เปสิ. อปรํ ปุเนกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว
เทวตาภินิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา "โก นาเมโส สมฺมา"ติ
สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิญฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา
ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน "ปพฺพชิโต นามายํ
เทวา"ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิ. โพธิสตฺโต  ปพฺพชฺชาย รุจึ
อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆภาณกา ปนาหุ "จตฺตาริปิ
นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี"ติ.
       โส ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต
สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม, อถสฺส ปริจารกปุริสา
@เชิงอรรถ:  สี. สมฺม สารถิ.    ที. มหา. ๑๐/๔๔/๑๙-๒๐.
นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ
อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺสุ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ
อุณฺหํ อโหสิ. โส "โก นุ โข มํ อิมมฺหา านา จาเวตุกาโมสี"ติ
อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ "สมฺม
วิสฺสกมฺม สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย ๑- มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ,
อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, ตฺวํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ
อลงฺกโรหี"ติ. โส "สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวานุภาเวน ตงฺขณญฺเว โพธิสตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺพทุสฺเสน โพธิสตฺตสฺส สีสํ
เวเสิ. โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว "นายํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต อยนฺ"ติ
อญฺาสิ. เวเนน เวิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ
อพฺภุคฺคญฺฉิ, ปุน เวเนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเนฺตสฺส ทส
ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคญฺฉึสุ. "สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ, กถํ
อพฺภุคฺคตานี"ติ น จินฺเตตพฺพํ. เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, ๒-
อวเสสานิ กทมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ ๓- อเหสุํ. โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิญฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย
กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิ.
       อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ
ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ "ชยนนฺทา"ติอาทิวจเนหิ, สุตมงฺคลิกาทีสุ ๔-
จ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ
สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย "ราหุลมาตา ๕- ปุตฺตํ
วิชาตา"ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺึ นิเวเทถา"ติ สาสนํ
ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา "ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาตนฺ"ติ อาห. ราชา
"กึ เม ปุตฺโต อวจา"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา "อิโต ปฏฺาย เม
นตฺตา `ราหุลกุมาโร'เตฺวว นาม โหตู"ติ อาห.
       โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห อติมหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน
สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกญฺ@เชิงอรรถ:  สี., อิ. อฑฺฒรตฺติสมเย.   สี. สามลตา...   สี., ม. กุฏุมฺพก....
@ สี. สฺตมาคธิกาทีสุ.   สี. ยโสธรา.
อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา
ปีติโสมนสฺสชาตา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:-
          "นิพฺพุตา นูน สา มาตา    นิพฺพุโต นูน โส ปิตา
          นิพฺพุตา นูน สา นารี      ยสฺสายํ อีทิโส ปตี"ติ. ๑-
       โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อยํ เอวมาห `เอวรูปํ อตฺตภาวํ
ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ
นิพฺพายตี"ติ. กิสฺมึ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี"ติ. อถสฺส
กิเลเสสุ วิรตฺตมนสฺส เอตทโหสิ "ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม  โหติ,
โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม
โหติ, มานทิฏฺิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหตี"ติ.
"อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวติ, อหํ หิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว
มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ  วฏฺฏติ,
อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู"ติ กณฺโต โอมุญฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา
สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา "สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต
หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสตี"ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ.
       โพธิสตฺโตปิ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา
สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ
สุสิกฺขิตา เทวกญฺา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา นาฏกิตฺถิโย นานาตูริยานิ
คเหตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ.
โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ
โอกฺกมิ. ตาปิ อิตฺถิโย "ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ
อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมิสฺสามา"ติ คหิตคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา
นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเ
ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา
นิทฺทายนฺติโย:- เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา กิลินฺนคตฺตา, ๒- เอกจฺจา ทนฺเต
@เชิงอรรถ:  อภิ.อ. ๑/๘๑.   สี.,อิ. สาลากิลินฺนคตฺตา.
ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขี,
เอกจฺจา อปคตวตฺถา ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺานา. โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ
ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ
สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ วิวิธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺาสิ,
ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขายึสุ, "อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺ วต
โภ"ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิยสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ.
       โส "อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี"ติ สยนา วุฏฺาย
ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา "โก เอตฺถา"ติ อาห. อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน
ฉนฺโน "อหํ อยฺยปุตฺต ฉนฺโน"ติ อาห. "อชฺชาหํ มหาภินิกฺขมนํ
นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี"ติ อาห. โส "สาธุ เทวา"ติ
อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ
สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺา รมณีเย ภูมิภาเค ิตํ กณฺกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา
"อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี"ติ กณฺกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว
อญฺาสิ "อยํ กปฺปนา อติวิย คาฬฺหา, อญฺเสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมนกาเล
กปฺปนา วิย น โหติ, มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ
นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี"ติ. ตโต ตุฏฺมานโส มหาหสิตํ หสิ, โส สทฺโท
สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺย, เทวตา ปน นํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ
โสตุํ อทํสุ.
       โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว "ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺานํ คนฺตฺวา
คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติ,
ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน ๑- อภิปฺปกิณฺเณ สยเน
ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ
เปตฺวา ิตโกว โอโลเกตฺวา "สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ
คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. อมฺมณมตฺเตน.
หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี"ติ ปาสาทตลโต โอตริ. ยํ ปน
ชาตกฏฺกถายํ "ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ
เสสฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํ.
       เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห
"ตาต กณฺก ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ
หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตารยิสฺสามี"ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺกสฺส ปิฏฺึ
อภิรุหิ. กณฺโก คีวโต ปฏฺาย อายาเมน อฏฺารสหตฺโถ โหติ ตทนุจฺฉวิเกน
อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโส. โส สเจ
หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย, ตสฺมา
เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ
สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํ. โพธิสตฺโต
อสฺสวรสฺส ปิฏฺิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย
มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโต. ตทา ปน ๑- ราชา "เอวํ มม ปุตฺโต ยาย กายจิ
เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี"ติ ทฺวีสุ ๒- ทฺวารกวาเฏสุ
เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ปน ถามพลสมฺปนฺโน
หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรสิ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ
พลํ ธาเรสิ. โส จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อชฺช กณฺกสฺส
ปิฏฺเ นิสินฺโนว วาลธึ คเหตฺวา ิเตน ฉนฺเนน สทฺธึเยว กณฺกํ อูรูหิ
นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺารส หตฺถุพฺเพธํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี"ติ.
ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ อยฺยปุตฺตํ
ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต
อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี"ติ. กณฺโกปิ จินฺเตสิ
"สเจ  ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺเ ยถานิสินฺนเมว
ฉนฺเนน วาลธึ คเหตฺวา ิเตน สทฺธึเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา
@เชิงอรรถ:  สี. ตทา กิร.   ม. ทฺวาทสสุ.
อติกฺกมิสฺสามี"ติ. สเจ ทฺวารํ น วิวเรยฺย, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ
อญฺตโร สมฺปาเทยฺย, ทฺวาเร ปน อธิวตฺถา เทวตา ทฺวารํ วิวริ.
       ตสฺมึเยว ขเณ มาโร ปาปิมา "โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี"ติ
อาคนฺตฺวา อากาเส ิโต อาห "มาริส มา นิกฺขมิ, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส
จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ
รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต มาริสา"ติ. โกสิ ตฺวนฺติ. อหํ วสวตฺตีติ. "มาร
ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ
อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ อาห. มาโร "อิโต ทานิ เต ปฏฺาย
กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี"ติ
โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนุคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิ.
       โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข
ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย
อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน, นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ ๑- อปโลเกตุกาโม ชาโต.
เอวญฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว "มหาปุริส น ตยา นิวตฺเตตฺวา
โอโลกนกมฺมํ กตนฺ"ติ วทมานา วิย มหาปวี กุลาลจกฺกํ  วิย ฉิชฺชิตฺวา
ปริวตฺติ. โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ปวิปฺปเทเส
กณฺกนิวตฺตนเจติยฏฺานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺกํ กตฺวา ปายาสิ
มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน. ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต
สฏฺิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยึสุ, ปจฺฉโต สฏฺิ, ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺิ, วามปสฺสโต
สฏฺีติ. อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยึสุ. อปรา
เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเปหิ
ปูชยมานา คจฺฉนฺติ, ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ
ฆนเมฆวุฏฺิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สงฺคีตานิ ปวตฺตึสุ,
สมนฺตโต อฏฺ ตูริยานิ สฏฺิ ตูริยานีติ อฏฺสฏฺิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ,
@เชิงอรรถ:  ม. วสนนครํ.
เตสํ สทฺโท สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆธนิตกาโล วิย ๑- ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล
วิย จ วตฺตติ.
       อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ
อติกฺกมฺม ตึสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิ. กึ ปน อสฺโส ตโต ปรํ
คนฺตุํ น สกฺโกตีติ? โน น สกฺโกติ. โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา
ิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏึ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน ๒- จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว
อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิกํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ สมตฺโถ. ตทา ปน
เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ตฺวา โอสฺสฏฺเหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา
สญฺฉนฺนสรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปปญฺโจ อโหสิ,
ตสฺมา ตึสโยชนมตฺตเมว อคมาสิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ตฺวา ฉนฺนํ
ปุจฺฉิ "กา นาม อยํ นที"ติ. อโนมา นาม เทวาติ. "อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา
อโนมา ภวิสฺสตี"ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สญฺ อทาสิ, อสฺโส จ
อุปฺปติตฺวา อฏฺุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺาสิ.
       โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาลุกาปุลิเน ตฺวา
ฉนฺนํ อามนฺเตสิ "สมฺม ฉนฺน ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺกญฺจ อาทาย
คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อหมฺปิ เทว ปพฺพชิสฺสามีติ. โพธิสตฺโต "น
ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตวนฺ"ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ
เจว กณฺกญฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ "อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น
โหนฺติ, อญฺโ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถี"ติ. ตโต "สยเมว
ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี"ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสึ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา
สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวฏฺฏมานา
สีสํ อลฺลียึสุ, เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน
เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิ. โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา
"สจาหํ สมฺพุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺตุ. โน เจ, ภูมิยํ ปตตู"ติ
อนฺตลิกฺเข ขิปิ, สา จูฬา โยชนปฺปมาณํ านํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา  อากาเส
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. เมฆตฺถนิตกาโล วิย.   ม. มทฺทนฺเตน.
อฏฺาสิ. สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน ๑-
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺาเปสิ.
                    เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ
                    เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว
                    สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ
                    รตนจงฺโกฏวเรน วาสโวติ. ๒-
       ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ "อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น
สมณสารุปฺปานี"ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา
เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ "อชฺช เม สหายโก
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี"ติ.
             "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ      วาสี สูจิ จ พนฺธนํ
             ปริสฺสาวเนน อฏฺเเต    ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ
อิเม อฏฺ ปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. โพธิสตฺโต อรหทฺธชํ ๓- นิวาเสตฺวา
อุตฺตมปพฺพชิตเวสํ คณฺหิตฺวา "ฉนฺน ตฺวํ มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ
วเทหี"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา
ปกฺกามิ. กณฺโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ
สุณนฺโตว (๔)- "นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสนนฺ"ติ จินฺเตตฺวา
จกฺขุปถํ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา
ตาวตึสภวเน กณฺโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ฉนฺนสฺส ปมํ
เอโกว โสโก อโหสิ, กณฺกสฺส  ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต
โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิ.
       โพธิสตฺโต ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ
อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ตึสโยชนมคฺคํ
ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา จ สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลนครํ
@เชิงอรรถ:  สี., อิ.....จงฺโคฏเกน.   ป.สู. ๒/๒๒๒/๑.
@ ม. อรหตฺตธชํ.   อิ.,ม. ตฺวา.
โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนเนว ธนปาลเก ปวิฏฺเ ราชคหํ วิย จ, อสุรินฺเท
ปวิฏฺเ เทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิ. ๑- ราชปุริสา คนฺตฺวา "เทว
เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, `เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค
วา สุปณฺโณ วา อสุโก นาม เอโส'ติ น ชานามา"ติ อาโรเจสุํ. ราชา
ปาสาทตเล ตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโต ปุริเส อาณาเปสิ
"คจฺฉถ ภเณ วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา
อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค
ภวิสฺสติ, ปวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ ๒- สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ
ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ.
       มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา "อลํ เม เอตฺตกํ
ยาปนายา"ติ ตฺวา ปวิฏฺทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายายํ
ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภุญฺชิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส อนฺตานิ
ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ๓- อเหสุํ. ตโต โส เตน อตฺตภาเวน
เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน
อฏฺฏียมาโนปิ เอวํ อตฺตนา เอว อตฺตานํ โอวทิ "สิทฺธตฺถ ตฺวํ สุลภอนฺนปาเน
กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ  นานคฺครเสหิ ภุญฺชนฏฺาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ
เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา `กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา
ภุญฺชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล'ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ
กินฺนาเมตํ กโรสี"ติ เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ
ปริภุญฺชิ.
       ราชปุริสา ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโ อาโรเจสุํ, ราชา
ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา
อิริยาปถสฺมึเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิ. โพธิสตฺโต
"มยฺหํ มหาราช วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ
ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต"ติ อาห. ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ
@เชิงอรรถ:  สี. อาปชฺชิ.    อิ.,ม. ปวิสิสฺสติ.   อิ., ม......ปวตฺตานิ.
ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา "อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ,  พุทฺธภูเตน ปน ตยา
ปมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพนฺ"ติ ปฏิญฺ คณฺหิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร
ปน "ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา"ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ ๑-
สทฺธึ อฏฺกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพ.
       โพธิสตฺโตปิ โข รญฺโ ปฏิญฺ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน
อาฬารญฺจ กาลามํ อุทกญฺจ ๒- รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา
"นายํ มคฺโค โพธายา"ติ ตมฺปิ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส
โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ
คนฺตฺวา "รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค"ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ
ปทหิ. เตปิ โข โกณฺฑญฺปฺปมุขา ปญฺจวคฺคิยา  ๓- คามนิคมราชธานีสุ
ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ
"อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย
วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺหมานา สนฺติกาวจรา อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ
โข "โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิกํ กริสฺสามี"ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ,
สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทนํ อกาสิ. เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา
ปกฺขิปึสุ.
       อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิรปฺปตฺตาย สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย
กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ.
อปฺเปกทา อานาปานกชฺฌานํ ๔- ฌายนฺโต มหาเวทนาภิตุนฺโน วิสญฺีภูโต
จงฺกมนโกฏิยํ ปตติ. อถ นํ เอกจฺจา เทวตา "กาลงฺกโต สมโณ โคตโม"ติ
วทนฺติ. เอกจฺจา "วิหาโรเตฺวเวโส อรหตนฺ"ติ จ อาหํสุ. ๕- ตตฺถ ยายํ
"กาลงฺกโต"ติ สญฺา อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ
"ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลงฺกโต"ติ. "มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโต, (๖)-
อหุตฺวา"ติ. "พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลงฺกโตติ. อิทํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุ. ๒๕/๔๐๘-๒๗/๔๑๒-๔.   สี.,อิ. อุทฺทกญฺจ, เอวมุปริปิ.
@ อิ.,ม. ปญฺจ ปพฺพชิตา.   ชาตกฏฺกถายํ. อปฺปาณกํ ฌานํ.
@ ม. เอกจฺจา "นิราหารตาย มุจฺฉิโต เอโส"ติ อาหํสุ.   สี.,อิ. นุ โข อุทาหุ, ม.
@โน.
สุตฺวา ราชา "นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธึ อปฺปตฺวา กาลกิริยา
นาม นตฺถี"ติ ปฏิกฺขิปิ. กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตีติ?
กาฬเทวิลตาปสวนฺทาปนทิวเส ๑- ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺตฺตา.
       ปุน โพธิสตฺเต สญฺ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา
"อโรโค เต มหาราช ปุตฺโต"ติ อาโรเจสุํ. ราชา "ชานามหํ มม ปุตฺตสฺส
อมรณภาวนฺ"ติ วทติ. มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺเสว
อากาเส คณฺิกรณกาโล วิย อโหสิ. โส "อยํ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย
มคฺโค น โหตี"ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา
อาหารํ อาหริ, อถสฺส ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ,
กาโยปิ สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู "อยํ ฉพฺพสฺสานิ
ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพญฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมาทีสุ
ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหรมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส
ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส
สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กึ โน อิมินา"ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน
ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสึสุ.
       เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๒- เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส
เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิโคฺรธรุกฺเข
ปตฺถนํ อกาสิ "สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ,
อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี"ติ. ตสฺสา สา
ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเ วสฺเส
ปริปุณฺเณ วิสาขาปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํเยว เธนุสหสฺสํ
ลฏฺิมธุกวเน จราเปตฺวา ตาสํ ขีรํ ปญฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา ตาสํ ขีรํ
อฑฺฒติยานิ จ สตานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺ เธนุโย
ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตญฺจ มธุรตญฺจ โอชวนฺตตญฺจ ปตฺถยมานา
ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิ. สา วิสาขาปุณฺณมทิวเส "ปาโตว พลิกมฺมํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.กาลเทวล...   สี. เสนานินิคเม.
กริสฺสามี"ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺาย ตา อฏฺ เธนุโย ทุหาเปสิ.
วจฺฉกา เธนูนํ ถนมูลํ น อาคมํสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเนสุ อุปนีตมตฺเตสุ
อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปคฺฆรึสุ, ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว
ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคึ กตฺวา ปจิตุํ อารภิ.
       ตสฺมึ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตา มหนฺตา ปุพฺพุฬา ๑- อุฏฺหิตฺวา
ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สญฺจรนฺติ, เอกผุสิตมฺปิ พหิ น อุปฺปตติ, อุทฺธนโต
อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺหติ. ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา
อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหึสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ
สมาเนนฺโต อคฺคึ ชาเลสิ. เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ
เทวมนุสฺสานํ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ
ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. อญฺเสุ หิ
กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปึสุ, สมฺโพธิปฺปตฺตทิวเส จ
ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปึสุ. สุชาตา เอกทิวเสเยว ตตฺถ
อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ นาม ทาสึ อามนฺเตสิ
"อมฺม ปุณฺเณ อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา หิ
เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา
เทวฏฺานํ ปฏิชคฺคาหี"ติ. สา "สาธุ อยฺเย"ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิ.
       โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ รตฺติภาเค ปญฺจ มหาสุปิเน ๒- ทิสฺวา
ปริคฺคณฺหนฺโต "นิสฺสํสยํ อชฺชาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ กตสนฺนิฏฺาโน ตสฺสา
รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว
อาคนฺตฺวา  ๓- ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ อตฺตโน ปภาย สกลํ รุกฺขมูลํ
โอภาสยมาโน. อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล
ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ
สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ. ทิสฺวานสฺสา เอตทโหสิ "อชฺช อมฺหากํ เทวตา
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. พุพฺพุลา.   องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา).   สี. อยํ ปาโ
@ทิสฺสติ.
รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มญฺเ"ติ
อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคน อาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ.
       สุชาตา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺมานสา หุตฺวา "อชฺช ทานิ
ปฏฺาย มม เชฏฺธีตุฏฺาเน ติฏฺาหี"ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิ.
ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกา เอกา ๑- สุวณฺณปาติ
ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา "สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี"ติ จิตฺตํ
อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ
ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิ, สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย
วตฺติตฺวา  ๒- ปาติยํ ปติฏฺาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิ. สา ตํ ปาตึ อญฺาย
ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ
อลงฺกริตฺวา ตํ ปาตึ อตฺตโน สีเส เปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน
นิโคฺรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา พลวโสมนสฺสชาตา "รุกฺขเทวตา"ติ
สญฺาย ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาตึ โอตาเรตฺวา
วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺคาเรน ๓- คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ
อุปคนฺตฺวา อฏฺาสิ. ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ กาลํ
โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมึ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต
ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ. สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ
มหาปุริสสฺส หตฺเถ เปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิ. สา อาการํ
สลฺลกฺเขตฺวา "อยฺย มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตา, ตํ คณฺหิตฺวา ยถารุจิ กโรถา"ติ
วนฺทิตฺวา "ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู"ติ
วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกมฺปิ สุวณฺณปาตึ ปุราณกปณฺณํ วิย ปริจฺจชิตฺวา
อนเปกฺขาว ปกฺกามิ.
       โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺานา วุฏฺาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
ปาตึ อาทาย เนรญฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสตสหสฺสานํ
@เชิงอรรถ:  สี. เอว.   สี. อนิวตฺติตฺวา, อิ. นิวตฺติตฺวา.   สี., อิ.
@สุวณฺณภิงฺกาเรน.
อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺานํ สุปติฏฺิตํ นาม ๑- อตฺถิ, ตสฺสา ตีเร
ปาตึ เปตฺวา สุปติฏฺิตติตฺเถ โอตริตฺวา นฺหาตฺวา ๒- อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ
นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺิตาลปกฺกปฺปมาเณ
เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกมธุปายาสํ ปริภุญฺชิ. โสเยวสฺส
พุทฺธภูตสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส เอกูนปณฺณาสทิวสานิ อาหาโร
อโหสิ, เอตฺตกํ กาลํ อญฺโ อาหาโร นตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น
สรีรวลญฺโช, ฌานสุเขน ผลสมาปตฺติสุเขน จ วีตินาเมสิ. ตํ ปน ปายาสํ
ภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา "สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อยํ ปาติ
ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ ภวิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู"ติ วตฺวา นทีโสเต
ปกฺขิปิ. สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌฏฺาเนเนว ชวสมฺปนฺโน
อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา
กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย "กิลิ กิลี"ติ
รวํ การยมานา ปหริตฺวา ตาสํ สพฺพเหฏฺิมา หุตฺวา อฏฺาสิ. กาโฬ
นาคราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา "หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติ, ปุน อชฺช
เอโก นิพฺพตฺโต"ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺาสิ.
ตสฺส กิร มหาปวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล
อชฺช วา หิยฺโย วา ๓- สทิโส อโหสิ.
       โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมยํ
ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน
สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ
คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ, ทิพฺพสงฺคีตาทีนิ ปวตฺตยึสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ
เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม
ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ตฺวา
อฏฺ ติณมุฏฺิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห
ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ
@เชิงอรรถ:  ม. สุปฺปติฏฺ นาม.    ฉ.ม. นหตฺวา.    สี., อิ. วาติ.
โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ
ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทํ สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ
มญฺเ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถิมาภิมุโข อฏฺาสิ,
ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ,
ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. ิตฏฺิตฏฺาเน
กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺตํ นาภิยา ปติฏฺิตมหาสกฏจกฺกํ วิย มหาปวี
โอนตุนฺนตา อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ
มญฺเ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺาสิ,
ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ,
ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทมฺปิ
สมฺโพธิปาปุณนฏฺานํ น ภวิสฺสติ มญฺเ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ
คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺาสิ. ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ
ปลฺลงฺกฏฺานํ อโหสิ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติ. โพธิสตฺโต "อิทํ
สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺานํ กิเลสปญฺชรวิทฺธํสนฏฺานนฺ"ติ ตฺวา ตานิ
ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ
โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺาเนน สณฺหึสุ, ยถารูปํ สุกุสโล จิตฺตกาโร
วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ
ปิฏฺิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา:-
             "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ   อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ
             อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ        สรีเร มํสโลหิตํ. ๑-
น เตฺววาหํ สมฺมาสมฺโพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี"ติ
อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
       ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา "สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม,
น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี"ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ
@เชิงอรรถ:   องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐-๑, ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๔๙.
อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา
มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา,
ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา โหติ, ยสฺสา
อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺาย ปวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย
สูยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ
อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ
มารปริสาย เทฺว ชนา เอกสทิสา เอกสทิสํ อาวุธํ คณฺหนฺตา นาเหสุํ.
นานาวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา นานาวุธานิ คณฺหนฺตา โพธิสตฺตํ
อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุ.
       ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺสุ.
สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก
โหติ, สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมิยมาโน จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา
นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วณฺเณนฺโตว
อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺาสิ. มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ
อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ าตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนเนว ปลายึสุ.
กาโฬ นาม นาคราชาปิ ปวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มญฺเชริกนาคภวนํ ๑-
คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน, สกฺโก เทวราชาปิ วิชยุตฺตรสงฺขํ
ปิฏฺิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ
คเหตฺวา ๒- พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกเทวตาปิ าตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิ,
มหาปุริโส ปน เอกโกว นิสีทิ.
       มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห "ตาตา สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน
สทิโส อญฺโ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม,
ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา"ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ
ปลาตตฺตา สุญฺานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา
"อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ  สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมึ าเน
@เชิงอรรถ:  อิ.,ม. มนฺทิรนาคภวนํ.   สี. จกฺกวาฬโกฏิยํ เปตฺวา.
มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อญฺโ วา โกจิ าตโก นตฺถิ, อิมา
ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺปริชนสทิสา, ๑- ตสฺมา มยา ปารมิโยว
พลคฺคํ ๒- กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อิมํ พลกายํ ๓- วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี"ติ
ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ.
       อถ โข มาโร เทวปุตฺโต "วาเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี"ติ วาตมณฺฑลํ
สมุฏฺาเปสิ, ตงฺขณญฺเว ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺหิตฺวา
อทฺธโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ
อุทฺธํมูลานิ กตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺเณ กาตุํ ๔- สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส
ปุญฺเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา โพธิสตฺตสฺส จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ
จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต "อุทเกน นํ อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี"ติ มหาวสฺสํ
สมุฏฺาเปสิ, ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา
อุฏฺหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺิธาราเวเคน ปวี ฉิทฺทาวฉิทฺทา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ
อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคหณมตฺตมฺปิ
เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ
ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ
อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย
ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ
อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา
โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ
สมุฏฺาเปสิ, อจฺจุโณฺห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล
จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, อติสุขุมา วาลุกา
ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ
หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺาเปสิ, ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ
อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต
"อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี"ติ อนฺธการํ สมุฏฺาเปสิ, ตํ
@เชิงอรรถ:  ม. ปุตฺตปริชนสทิสา.   ม. ผลกํ.   อิ.,ม. อยํ พลกาโย.   ก. เทตุํ.
จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ
วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิ.
       เอวํ โส มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬ-
วาลุกากลลนฺธการวุฏฺีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต "กึ ภเณ ติฏฺถ,
อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา"ติ อตฺตโน ปริสํ อาณาเปตฺวา
สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา "สิทฺธตฺถ อุฏฺเหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ,
มยฺหํ เอส ปาปุณาตี"ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ "มาร
เนว ตยา ทสปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ
ปญฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา, น าตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธตฺถจริยา
ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ,
มยฺเหเวโส ปาปุณาตี"ติ.
       มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ,
ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺเสว อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺาสิ.
ตํ กิร ขุรธารํ จกฺกาวุธํ อญฺทา กุทฺเธน วิสฺสฏฺ เอกคฺฆนปาสาณตฺถมฺเภ
วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ, อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ิเต
อวเสสา มารปริสา "อิทานิ สิทฺธตฺโถ ปลฺลงฺกโต วุฏฺาย ปลายิสฺสตี"ติ
มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ, ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย
อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ, เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ
ิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา "นฏฺโ วต โภ สิทฺธตฺถกุมารสฺส
รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข โส กริสฺสตี"ติ โอโลเกนฺติ.
       ตโต โพธิสตฺโต "ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ สมฺพุชฺฌนทิวเส
ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํ  ปาปุณาตี"ติ วตฺวา ิตํ มารํ อาห "มาร ตุยฺหํ ทานสฺส
ทินฺนภาเว โก สกฺขี"ติ. มาโร "อิเม เอตฺตกาว ชนา สกฺขิโน"ติ
มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย "อหํ สกฺขิ อหํ
สกฺขี"ติ ปวตฺตสทฺโท ปวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ มาโร มหาปุริสํ
อาห "สิทฺธตฺถ ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี"ติ, มหาปุริโส "ตุยฺหํ
ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมึ าเน
สเจตโน โกจิ สกฺขิ นาม นตฺถิ, ติฏฺตุ ตาว เม อวเสสอตฺตภาเวสุ
ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ตาว
ทินฺนภาเว อเจตนาปิ อยํ ฆนมหาปวี สกฺขี"ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ
อภินีหริตฺวา "เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว
ตฺวํ สกฺขิ น สกฺขี"ติ มหาปวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปวี "อหํ เต
ตทา สกฺขี"ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา
วิย อุนฺนทิ.
       ตโต มหาปุริเส "ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตมทานนฺ"ติ
เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปวิยํ
ปติฏฺาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายึสุ, เทฺว เอกมคฺเคน คตา นาม
นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวสนานิ จ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว
ปลายึสุ, ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา "มารสฺส ปราชโย
ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย ชาโต, ชยปูชํ กริสฺสามา"ติ เทวตา เทวตานํ
นาคา นาคานํ สุปณฺณา สุปณฺณานํ พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ โฆเสตฺวา
คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุ.
      เอวํ คเตสุ ปน เตสุ:-
                    ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ
                    มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย
                    อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา
                    ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน.
                    ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ
                    มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย
                    อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา
                    ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน.
                    ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ
                    มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย
                    อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา
                    ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆาปิ มเหสิโน.
                    ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ
                    มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย
                    อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา
                    ชยํ ตทา พฺรหฺมคณา มเหสิโนติ.
อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยมานา
นานปฺปการา จ ถุติโย วทมานา อฏฺสุ. เอวํ ธรมาเนเยว สูริเย
มหาปุริโส มารพลํ วิธมิตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬเลหิ
วิย ปูชิยมาโน ปมยาเม ปุพฺพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ
วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท าณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ
ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี
โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สงฺกมฺปิ.
       มหาปุริเส ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย
สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเต สกลา ทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา
อโหสิ. ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ๑-
ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ
ปฏากา ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ
ธชานํ ปฏากา อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ
อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ  ปหรนฺติ, ปวิตเล
อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺสุ, พฺรหฺมโลเก
พทฺธานํ ธชานํ ปฏากา ปวิตเล ปติฏฺหึสุ, ทสสหสฺเสสุ จกฺกวาเฬสุ
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏากานํ โกฏิโย.
ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา รุกฺขา ผลปิณฺฑิภารสหิตา อเหสุํ.
ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผึสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ,
อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา
ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺหึสุ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมาลาคุฬา วิย
สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ ปุปฺผาภิกิณฺณา อโหสิ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ
อฏฺโยชนสหสฺสา โลกนฺตริกนิรยา สตฺตสูริยปฺปภาหิปิ ๑- อโนภาสิตปุพฺพา ตทา
เอโกภาสา อเหสุํ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ,
นทิโย น ปวตฺตึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณึสุ,
ชาติปีสปฺปิโน ปทสา คจฺฉึสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปตึสุ.
       เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ
อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพญฺุตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ
อุทานํ อุทาเนสิ:-
             "อเนกชาติสํสารํ        สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
             คหการํ คเวสนฺโต       ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
             คหการก ทิฏฺโสิ        ปุน เคหํ น กาหสิ
             สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา  คหกูฏํ วิสงฺขตํ
             วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ        ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ. ๒-
       อิติ ตุสิตภวนโต ปฏฺาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตปฺปตฺติ,
เอตฺตกํ านํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
             อวิทูเรนิทานกถา        นิฏฺิตา.
                     --------------
@เชิงอรรถ:  สี. อตฺถโยชนสหสฺสโลกนฺตริกนิรเย สตฺตา สูริยปภาหิปิ.   ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓/๔๔.
                         ๓. สนฺติเกนิทานกถา
       "สนฺติเกนิทานํ ปน `เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน
อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม.' `เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺ'ติ จ
เอวํ (๑)- ตสฺมึ ตสฺมึ าเนเยว ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ. กิญฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ
โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺาย เอวํ เวทิตพฺพํ:- อุทานญฺหิ อุทาเนตฺวา
ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ "อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว
ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ
หทยมํสญฺจ อุปฺปาเฏตฺวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา กณฺหาชินกุมาริสทิสา
ธีตโร มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา, อยํ เม ปลฺลงฺโก
ชยปลฺลงฺโก ถิรปลฺลงฺโก, ๒- เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น
ตาว อิโต วุฏฺหิสฺสามี"ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต
สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อถ โข ภควา สตฺตาหํ
เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที"ติ. ๓-
       อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ "อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ
อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี"ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. สตฺถา เทวตานํ
ปริวิตกฺกํ ตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ
ทสฺเสสิ. มหาโพธิมณฺเฑ หิ กตปาฏิหาริยญฺจ าติสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ
ปาถิกปุตฺตสมาคเม ๔- กตปาฏิหาริยญฺจ สพฺพํ คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล
กตยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิ.
       เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา
ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ตฺวา "อิมสฺมึ วต เม
ปลฺลงฺเก สพฺพญฺุตํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ
ปูริตานํ ปารมีนํ พลาธิคมฏฺานํ ๕- ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ
@เชิงอรรถ:  อิ.,ม. เตสุ เตสุ าเนสุ วิหรโต.  สี.,อิ. วรปลฺลงฺโก.  วิ.
@มหา.๔/๑/๑,ขุ.อุ.๒๕/๑/๙๓.   สี.,อิ.,ม. ปาฏิกปุตฺตสมาคเม.   สี.,อิ. ผลา.....
โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ านํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ.
อถ สตฺถา ปลฺลงฺกสฺส จ ิตฏฺานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา
ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายตเน ๑- รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ
านํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ.
       จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ
มาปยึสุ, ตตฺถ ภควา ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ
อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. อาภิธมฺมิกา ปนาหุ
"รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺานํ
`รตนฆรนฺ'ติ วุจฺจตี"ติ. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยาเยน ยุชฺชนฺติ,
ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมว. ตโต ปฏฺาย ปน ตํ านํ รตนฆรเจติยํ
นาม ชาตํ. เอวํ สตฺถา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา
ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโครฺโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ
ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ.
       ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา "เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต
โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิญฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโต ทานิ เอส มม วสนฺ"ติ
โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ
โสฬส เลขา อากฑฺฒิ:- "อหํ เอโส วิย ทานปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ
อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ เอกํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย
สีลปารมึ ฯเปฯ เนกฺขมฺมปารมึ, ปญฺาปารมึ, วีริยปารมึ, ขนฺติปารมึ,
สจฺจปารมี, อธิฏฺานปารมึ, เมตฺตาปารมึ, อุเปกฺขาปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ
อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ ทสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย
อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺติาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส
ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ เอกาทสมํ เลขํ
อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยาณสฺส
ฯเปฯ มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส, ยมกปาฏิหาริยาณสฺส, อนาวรณาณสฺส
@เชิงอรรถ:   ฉ.ม. อายเต.
สพฺพญฺุตญฺาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ,
เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ โสฬสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. เอวํ มาโร
อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา อากฑฺฒิตฺวา นิสีทิ.
       ตสฺมึ จ สมเย ตณฺหา อรติ รคา จาติ ติสฺโส มารธีตโร ๑- "ปิตา
โน น ปญฺายติ, กหํ นุ โข เอตรหี"ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ
ภูมึ เลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "กสฺมา ตาต ตฺวํ ทุกฺขี
ทุมฺมโน"ติ ปุจฺฉึสุ. "อมฺมา อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ
กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺุํ นาสกฺขึ, เตนมฺหิ ทุกฺขี ทุมฺมโน"ติ.
"ยทิ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามา"ติ
อาหํสุ. น สกฺกา อมฺมา เอส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺิโต
เอส ปุริโสติ. "ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา
อาเนสฺสาม, ตุเมฺห มา จินฺตยิตฺถา"ติ วตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
"ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา"ติ อาหํสุ. ภควา เนว ตาสํ วจนํ มนสิ
อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺติยา
วิเวกสุขญฺเว อนุภวนฺโต นิสีทิ.
       ปุน มารธีตโร "อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสญฺจิ กุมาริกาสุ
เปมํ โหติ, เกสญฺจิ ปมวเย ิตาสุ, เกสญฺจิ มชฺฌิมวเย ิตาสุ, เกสญฺจิ
ปจฺฉิมวเย ิตาสุ, ยนฺนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภตฺวา
คเณฺหยฺยามา"ติ เอกเมกา กุมาริกวณฺณาทิวเสน สกํ สกํ อตฺตภาวํ
อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริกา, อวิชาตา, สกึ วิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย,
มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา"ติ
อาหํสุ. ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต.
เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ "ตา มหิตฺถิภาเวน อุปคตา  ทิสฺวา ภควา `เอตา
ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู'ติ อธิฏฺาสี"ติ. ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ
ภควา เอวรูปํ อธิฏฺานํ อกาสิ, ภควา ปน "อเปถ ตุเมฺห, กึ ทิสฺวา เอวํ
@เชิงอรรถ:  สํ. ส. ๑๕/๑๖๑/๑๕๑.
วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ วฏฺฏติ. ตถาคตสฺส ปน ราโค
ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน"ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ:-
                  "ยสฺส ชิตํ นาวชียติ
                  ชิตมสฺส โน ยาติ โกจิ โลเก
                  ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ
                  อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ.
                  ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา
                  ตณฺหา นตฺถิ กุหิญฺจิ เนตเว
                  ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ
                  อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา"ติ ๑-
อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค เทฺว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. ตา "สจฺจํ
กิร โน ปิตา อโวจ, `อรหํ สุคโต โลเก, น  ราเคน สุวานโย'ติอาทีนิ ๒-
วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคมึสุ.
       ภควาปิ ตตฺเถว สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ.
ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาม
นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต
วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิตฺวา
ตตฺถปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เอตฺตาวตา สตฺต
สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเรเนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, น
อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว จ วีตินาเมสิ.
       อถสฺส ตสฺมึ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปญฺาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส
"มุขํ โธวิสฺสามี"ติ จิตฺตํ อุทปาทิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีตกํ อาหริตฺวา
อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิ, เตนสฺส สรีรวลญฺโช อโหสิ. อถสฺส สกฺโกเยว
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๑๗๙-๘๐/๔๙.   สํ.ส. ๑๕/๑๖๑/๑๕๐.
นาคลตาทนฺตกฏฺญฺเจว มุขโธวโนทกญฺจ อทาสิ. สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺ ขาทิตฺวาว
อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ.
       ตสฺมึ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา ๑- นาม เทฺว วาณิชา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ
อุกฺกลา ชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา ปุพฺเพ อตฺตโน าติสาโลหิตาย เทวตาย
สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ
อาทาย "ปฏิคฺคณฺหาตุ โน ภนฺเต ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ
สตฺถารํ อุปนาเมตฺวา อฏฺสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส
อนฺตรหิตตฺตา "น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ
ปฏิคฺคเณฺหยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส จิตฺตํ ตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร
มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน
มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา จตุนฺนมฺปิ มหาราชานํ
สทฺธานุรกฺขณตฺถาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ เปตฺวา "เอโก
โหตู"ติ อธิฏฺาสิ, จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปญฺายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิมปฺปมาเณน
เอกตฺตํ อุปคมึสุ. ภควา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา
ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. เต เทฺว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ
สรณํ คนฺตฺวา เทฺววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ เนสํ "เอกํ โน ภนฺเต
ปริจริตพฺพฏฺานํ เทถา"ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา
เกสธาตุโย อทาสิ. เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต
ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสุํ.
       สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตโต วุฏฺาย ปุน อชปาลนิโคฺรธเมว คนฺตฺวา
นิโคฺรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตธมฺมสฺส
คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ "กิจฺเฉน อธิคโต โข
มยายํ ธมฺโม"ติ ปเรสํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิ. อถ  โข
พฺรหฺมา สหมฺปติ "นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก"ติ ทสหิ
จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตนิมฺมานรติวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน อาทาย
@เชิงอรรถ: ๑. สี.,อิ. ตปสฺสุ,...
สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา "เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมนฺ"ติอาทินา นเยน
ธมฺมเทสนํ อายาจิ.
       สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺ ทตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ
จินฺเตนฺโต "อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี"ติ จิตฺตํ
อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลงฺกตภาวํ ตฺวา อุทกํ
อาวชฺเชสิ. ตสฺสาปิ อภิโทสกาลงฺกตภาวํ ตฺวา "พหูปการา โข เม ปญฺจวคฺคิยา
ภิกฺขู"ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิกตฺวา "กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี"ติ
อาวชฺเชนฺโต "พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย"ติ ตฺวา กติปาหํ
โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา "อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ พาราณสึ
คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี"ติ ปกฺขสฺส จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺาย
ปภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน
อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา
ตํ ทิวสเมว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ สมฺปาปุณิ.
       ปญฺจวคฺคิยา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ อาวุโส สมโณ
โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย ๑- สุวณฺณวณฺโณ
หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส วนฺทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปฺปสุโต โข ปเนส
อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปญฺาเปสฺสามา"ติ กติกํ อกํสุ.
ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารชานนสมตฺเถน าเณน "กึ นุ โข อิเม
จินฺตยึสู"ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อญฺาสิ, อถ เตสุ สพฺพเทวมนุสฺเสสุ
อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ.
เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน สมฺผุฏฺา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย
สณฺาตุํ อสกฺโกนฺตา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ,
สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานนฺตา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ
สมุทาจรึสุ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ปีณิตินฺทฺริโย.
       อถ เน ภควา "มา ภิกฺขเว ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ
สมุทาจรถ. อรหํ ภิกฺขเว ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ
าเปตฺวา ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน
อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปญฺจวคฺคิยตฺเถเร อามนฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ
ทฺวาทสาการํ ฉาณวิชมฺภนํ ๑- อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ ๒- เทเสสิ. เตสุ
โกณฺฑญฺตฺเถโร เทสนานุสาเรน าณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺารสหิ
พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ. สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา
ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว นิสีทิ, เสสา จตฺตาโรปิ ปิณฺฑาย
จรึสุ. วปฺปตฺเถโร ปุพฺพเณฺหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. เอเตเนวุปาเยน
ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ
สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปตฺวา ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปญฺจปิ เถเร
สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ ๓- เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน ปญฺจปิ
เถรา อรหตฺเต ปติฏฺหึสุ. อถ สตฺถา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา
ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ "เอหิ ยสา"ติ ปกฺโกสิตฺวา
ตสฺมึเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา อปเรปิ
ตสฺส สหายเก จตุปฺปญฺาสชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ
ปาเปสิ.
       เอวํ โลเก เอกสฏฺิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุฏฺวสฺโส ปวาเรตฺวา
"จรถ ภิกฺขเว จาริกนฺ"ติ สฏฺิภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต
อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึสภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก
โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว
ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานิ
ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา
เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย ๔-
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. สญฺาณวิชมฺภนํ.   วิ. มหา. ๔/๑๐-๒๔/๑๐-๒๐, สํ. มหา.
@๑๙/๖๐๘๑-๙๐/๓๖๗-๗๖.   วิ. มหา. ๔/๑๓-๒๓/๑๓-๒๐, สํ.ข.๑๗/๕๙/๕๕-๖.   วิ. มหา.
@๔/๕๕/๔๔-๕, สํ. สฬา.๑๘/๒๘/๑๗-๘.
อรหตฺเต ปติฏฺาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต "พิมฺพิสารรญฺโ
ทินฺนปฏิญฺ โมเจสฺสามี"ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมาสิ.
ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ
พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกวิจิตฺตตเลสุ
สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺเชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย.
       อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ "กึ นุ โข มหาสมโณ
อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ"ติ. ภควา
เตสํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺาย อุรุเวลกสฺสปํ คาถาย อชฺฌภาสิ:-
                  "กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ
                  ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน
                  ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ
                  กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺตนฺ"ติ.  ๑-
เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา:-
                  "รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ
                  กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺา
                  เอตํ มลนฺตี อุปธีสุ ตฺวา
                  ตสฺมา น ยิฏฺเ น หุเต อรญฺชินฺ"ติ ๑-
อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปฺปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเ สีสํ
เปตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี"ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ
ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห
ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน "อโห
มหานุภาวา พุทฺธา, เอวญฺหิ ถามคตทิฏฺิโก นาม `อรหา'ติ มญฺมาโน
อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต"ติ สตฺถุ คุณกถํเยว
กเถสิ. ภควา "นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๕๕/๔๗.
ทมิโต"ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ ๑- กเถตฺวา
จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ. ราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺาสิ, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ราชา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว
ปญฺจ อสฺสาสเก ๒- ปเวเทตฺวา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺายาสนา
ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
       ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา หิยฺโย ทิฏฺโ, เยหิ จ อทิฏฺโ, เต  สพฺเพปิ
ราชคหวาสิโน อฏฺารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺุกามา ปาโตว ราชคหโต
ลฏฺิวนุยฺยานํ อคมํสุ. ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ
ผุฏํ อโหสิ. มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโตปิ
ติตฺตึ กาตุํ นาสกฺขิ. วณฺณภูมิ นาเมสา. เอวรูเปสุ หิ าเนสุ ภควโต
ลกฺขณานุพฺยญฺชนาทิปฺปเภทา สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพา. เอวํ
รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน
จ คมนมคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิ. ตํ ทิวสํ กิร ภควโต
ภตฺตํ ฉินฺนํ ภเวยฺย, ตสฺมา "ตํ มา อโหสี"ติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ
ทสฺเสสิ, โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา
พุทฺธธมฺมสํฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา
เทวานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา:-
                  "ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ
                  วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ
                  สิงฺคีนิกฺขสุวณฺโณ
                  ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
                  มุตฺโต มุตฺเตหิ ฯเปฯ
                  ติณฺโณ ติณฺเณหิ ฯเปฯ
                  สนฺโต สนฺเตหิ ฯเปฯ
                  ราชคหํ ปาวิสิ ภควา.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๘/๑๑๕๓-๑๓๔๕/๒๔๖-๒๖๖.   ม. อาสีสเก.
                  ทสวาโส ทสพโล
                  ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต
                  โส ทสสตปริวาโร
                  ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ ๑-
อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิ. ตทา มหาชโน มาณวกสฺส
รูปสิรึ ทิสฺวา "อติวิย อภิรูโป วตายํ มาณวโก, น โข ปน อเมฺหหิ
ทิฏฺปุพฺโพ"ติ จินฺเตตฺวา "กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วา อยนฺ"ติ อาห. ตํ
สุตฺวา มาณโว:-
              "โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต  สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล
              อรหํ สุคโต โลเก      ตสฺสาหํ ปริจารโก"ติ ๒-
คาถมาห.
       สตฺถา สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ราชคหํ
ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา "อหํ ภนฺเต ตีณิ
รตนานิ วินา วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ
อาคมิสฺสามิ, ลฏฺิวนุยฺยานญฺจ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนุยฺยานํ
นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํ. อิทํ เม ภนฺเต
ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู"ติ สุวณฺณภิงฺคาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกมาทาย
เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อาราเม
ปฏิคฺคหิเตเยว "พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี"ติ มหาปวี กมฺปิ.
ชมฺพุทีปตลสฺมิญฺหิ เปตฺวา เวฬุวนํ อญฺ มหาปวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ
นาม นตฺถิ. ตมฺพปณฺณิทีเปปิ เปตฺวา มหาวิหารํ อญฺวึ กมฺเปตฺวา
คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รญฺโ อนุโมทนํ
กตฺวา อุฏฺายาสนา ภิกฺขุสํฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๕๘/๔๙.   วิ. มหา. ๔/๕๘/๕๐.
       ตสฺมึ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ เทฺว ปริพฺพาชกา
ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานา. เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ
ปิณฺฑาย ปวิฏฺ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ๑-
อาทิคาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานสฺสปิ
ตเมว คาถํ อภาสิ. โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ. เต อุโภปิ สญฺชยํ ๒-
โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ โมคฺคลฺลาโน
สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺโต อฑฺฒมาเสน. อุโภปิ เต สตฺถา
อคฺคสาวกฏฺาเน เปสิ. สาริปุตฺตตฺเถเรน จ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเสเยว สนฺนิปาตํ
อกาสิ.
       ตถาคเต ปน ตสฺมิญฺเว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา
"ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา
ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี"ติ สุตฺวา อญฺตรํ
อมจฺจํ อามนฺเตสิ "เอหิ ภเณ, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม
วจเนน `ปิตา เต สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺุกาโม'ติ วตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิตฺวา
เอหี"ติ อาห. โส "เอวํ เทวา"ติ รญฺโ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ
นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลายํ วิหารํ ปาวิสิ. โส "ติฏฺตุ ตาว รญฺา
ปหิตสาสนนฺ"ติ ปริสปริยนฺเต ิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาิโตว สทฺธึ
ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ
ปสาเรสิ, สพฺเพ ตงฺขณญฺเว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ.
อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ โส
รญฺา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา "เนว คโต อาคจฺฉติ, น
สาสนํ  สุยฺยตี"ติ "เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉา"ติ เอเตเนว นิยาเมน อญฺ
อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา
ตุณฺหี อโหสิ. ปุน ราชา "เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉา"ติ เอเตเนว นิยาเมน
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๖๑/๕๓, ขุ.อป. ๓๒/๒๖๘/๓๖.    ฉ.ม. สญฺจยํ.
อปเรปิ สตฺต อมจฺเจ เปเสสิ. เต สพฺเพ นว ปุริสสหสฺสปริวารา นว อมจฺจา
อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหรึสุ.
       ราชา สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ "เอตฺตกาปิ
ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหรึสุ, โก นุ โข เม สาสนํ
กริสฺสตี"ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายึ อทฺทส. โส กิร รญฺโ
สพฺพตฺถสาธโก อพฺภนฺตริโก อติวิย วิสฺสาสิโก อมจฺโจ โพธิสตฺเตน สทฺธึ
เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ "ตาต
กาฬุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม นวปุริสสหสฺสปริวาเรน ๑- นว อมจฺเจ
เปเสสึ, เตสุ เอโกปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโต นาม นตฺถิ,
ทุชฺชาโน โข ปน เม ชีวิตนฺตราโย, ชีวมาโนเยวาหํ ปุตฺตํ ทฏฺุกาโม,
สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุนฺ"ติ. สกฺขิสฺสามิ เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ
ลภิสฺสามีติ. ตาต ตฺวํ ปพฺพชิโต วา อปพฺพชิโต วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. โส
"สาธุ เทวา"ติ รญฺโ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย
ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน
ปพฺพชิตฺวา วิหาสิ.
       สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา ปมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุฏฺวสฺโส
ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา
ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา เทฺว มาเส วสิ.
เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปญฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต
อติกฺกนฺโต. กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺทิวสา วีติวตฺตา, เถโร
ผคฺคุณมาสปุณฺณมายํ จินฺเตสิ "อติกฺกนฺโต ทานิ เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต,
มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺาเนหิ มคฺคา ทินฺนา,
หริตติณสญฺฉนฺนา ปวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล
ทสพลสฺส าติสงฺคหํ กาตุนฺ"ติ. อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา:-
@เชิงอรรถ:  สี., ม.....ปริวาเร.
                  "องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต
                  ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย
                  เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ
                  สมโย มหาวีร ภาคี รสานํ ๑- ฯเปฯ
              นาติสีตํ นาติอุณฺหํ       นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ
              สทฺทลา หริตา ภูมิ      เอส กาโล มหามุนี"ติ
สฏฺิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครคมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ นํ สตฺถา
"กึ นุ โข อุทายิ มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี"ติ อาห. "ตุมฺหากํ
ภนฺเต ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ตุเมฺห ปสฺสิตุกาโม, กโรถ าตกานํ สงฺคหนฺ"ติ.
สาธุ อุทายิ กริสฺสามิ าตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสํฆสฺส อาโรเจหิ, คมิยวตฺตํ
ปริปูเรสฺสนฺตีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิ.
       ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ
ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา
นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉติ. "ราชคหโต สฏฺิโยชนํ กปิลวตฺถุํ
ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี"ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ. เถโรปิ  "ภควโต
นิกฺขนฺตภาวํ รญฺโ อาโรเจสฺสามี"ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโ นิเวสเน
ปาตุรโหสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา
อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร
อุฏฺาย คมนาการํ ทสฺเสสิ. นิสีทิตฺวา ภุญฺช ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
ภุญฺชิสฺสามิ มหาราชาติ. กหํ ปน ตาต สตฺถาติ. วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร
ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต มหาราชาติ. ราชา ตุฏฺมานโส อาห
"ตุเมฺห อิมํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส
อิโตว ปิณฺฑปาตํ ปริหรถา"ติ. เถโร อธิวาเสสิ. ราชา เถรํ ปวิสิตฺวา ปตฺตํ
คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมสฺส โภชนสฺส ปูเรตฺวา "ตถาคตสฺส เทถา"ติ
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ภคีรสานํ, ขุ. เถร. ๒๖/๕๒๗/๓๔๗-๘.
เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺาเปสิ. เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส
ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ
เปสิ. สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิ. เอเตเนว อุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑปาตํ
อาหริ. สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รญฺโเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ. เถโรปิ
ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส "อชฺช ภควา เอตฺตกํ อาคโต, อชฺช เอตฺตกนฺ"ติ
พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย จ กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ
สญฺชาตปฺปสาทํ อกาสิ. เตเนว นํ ภควา "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ
ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี"ติ ๑- เอตทคฺเค เปสิ.
       สากิยาปิ โข อนุปฺปตฺเต ภควติ "อมฺหากํ าติเสฏฺ ปสฺสิสฺสามา"ติ
สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺานํ วีมํสมานา "นิโคฺรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย"ติ
สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ
กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย
จ ปมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรา สามํ
คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิโคฺรธรามเมว อคมํสุ. ตตฺถ
ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา นาม
มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต "สิทฺธตฺถกุมาโร อเมฺหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ
กนิฏฺโ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา"ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร
อาหํสุ "ตุเมฺห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺิโต นิสีทิสฺสามา"ติ.
       เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา
"น มํ าตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เต วนฺทาเปสฺสามี"ติ อภิญฺาปาทกํ
จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส
ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ.
ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวิลสฺส ๒-
วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ โว ปาเท ปริวตฺเตตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺิเต
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๒๒๕/๒๕.    ฉ.ม. กาลเทวลสฺส.
ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ปมวนฺทนา. วปฺปมงฺคลทิวเส
จ ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิปนฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ
ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ ปน อิมํ อทิฏฺปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ
ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา"ติ. รญฺา ปน
วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา าตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ
วนฺทึสุเยว.
       อิติ ภควา าตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺตฺตาสเน
นิสีทิ. นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต าติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา
หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺา
วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น
ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา "อโห อจฺฉริยํ, อโห
อพฺภุตนฺ"ติ กถํ สมุฏฺาเปสุํ. สตฺถา "น อิทาเนว มยฺหํ าติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ
วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี"ติ อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ ๑- กเถสิ.
ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. เอโกปิ ราชา วา
ราชมหามตฺโต วา "เสฺว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิ.
       สตฺถา ปุนทิวเส วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, น ปตฺตํ วา อคฺคเหสิ. ภควา อินฺทขีเล
ิโตว อาวชฺเชสิ "กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จรึสุ, กึ
อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จรึสู"ติ. ตโต
เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา คมนํ อทิสฺวา "มยาปิ ทานิ อยเมว เตสํ วํโส
ปคฺคเหตพฺโพ, อายตึ จ มม สาวกา มมญฺเว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ
ปริปูเรสฺสนฺตีติ โกฏิยํ นิวิฏฺเคหโต ปฏฺาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. "อยฺโย
กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี"ติ ทฺวิภูมิกติภูมิกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปญฺชรํ
วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๗/๓๐๘.
       ราหุลมาตาปิ เทวี "อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมึเยว นคเร มหนฺเตน
ราชานุภาเว สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา
กาสายวตฺถนิวาสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข"ติ สีหปญฺชรํ
วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย สรีรปฺปภาย นครวีถิโย
โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุปพฺยูฬฺหาย อสีตานุพฺยญฺชนปฺปภาสิตาย
ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา
อุณฺหีสโต ปฏฺาย ยาว ปาทตลา:-
                  "สินิทฺธนีลมุทุกุญฺจิตเกโส
                  สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ
                  ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส
                  รํสิชาลวิกสิโต นรสีโห"ติ
เอวมาทิกาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา "ตุมฺหากํ ปุตฺโต ปิณฺฑาย จรตี"ติ
รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺเปนฺโต ตุริตตุริโต
นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ตฺวา อาห "กินฺนุ โข ภนฺเต อเมฺห
ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กึ `เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ
ลทฺธุนฺ'ติ สญฺ กริตฺถา"ติ. วํสจาริตฺตเมตํ มหาราช อมฺหากนฺติ. นนุ ภนฺเต
อมฺหากํ วํโส นาม มหาสมฺมตขตฺติยวํโส, เอตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจรโก
นาม นตฺถีติ. "อยํ มหาราช ขตฺติยวํโส นาม ตว วํโส. อมฺหากํ ปน
"ทีปงฺกโร โกณฺฑญฺโ ฯเปฯ กสฺสโป"ติ อยํ พุทฺธวํโส นาม. เอเต จ ๑- อญฺเ
อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุนฺ"ติ อนฺตรวีถิยํ ิโตว:-
              "อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺย  ธมฺมํ สุจริตํ จเร
              ธมฺมจารี สุขํ เสติ      อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา"ติ ๒-
อิมํ คาถมาห, คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ.
              "ธมฺมญฺจเร สุจริตํ      น นํ ทุจฺจริตํ จเร
              ธมฺมจารี สุขํ เสติ      อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา"ติ ๒-
@เชิงอรรถ:  ม. เอเต จาหํ จ.   ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๘-๙/๔๗.
อิมํ คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มหาธมฺมปาลชาตกํ ๑- สุตฺวา
อนาคามิผเล ปติฏฺาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺา สิริสยเน
นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรญฺวาเสน ปธานานุโยคกิจฺจํ รญฺโ
นาโหสิ. โส โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา
สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน
ปริวิสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ
เปตฺวา ราหุลมาตรํ. สา ปน "คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี"ติ ปริชเนน
วุจฺจมานาปิ "สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต
อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี"ติ วตฺวา น อคมาสิ.
       ภควา ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ
ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา "ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิญฺจิ
วตฺตพฺพา"ติ วตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสีทิ. สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ
คเหตฺวา ปาทปิฏฺิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาชฺฌาสยํ วนฺทิ. ราชา ราชธีตาย
ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺตึ กเถสิ "ภนฺเต มม ธีตา `ตุเมฺหหิ
กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี'ติ สุตฺวา ตโต ปฏฺาย กาสายวตฺถนิวตฺถา
ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุเมฺหหิ
มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามญฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ
มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ตฺวา วิรตมาลา คนฺธาว ชาตา, อตฺตโน าตกาหิ
`มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา'ติ สาสเน เปสิเตปิ เตสุ เอกาตกมฺปิ น โอโลเกสิ,
เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม ภนฺเต ธีตา"ติ. "อนจฺฉริยํ มหาราช อยํ อิทานิ
ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก าเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา
ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเกปิ าเณ อตฺตานํ
รกฺขี"ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ ๒- กเถตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
       ปุนทิวเส ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ
วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม
@เชิงอรรถ:  ขุ. ชา. ๒๗/๔๔๗/๒๒๔.   ขุ. ชา. ๒๗/๔๘๕/๒๙๒.
มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
"ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ วตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิ. โส
ภควนฺตํ "ปตฺตํ คณฺหถา"ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ, ตํ
อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิ. อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส
นนฺทํ ปพฺพาเชสิ.
       สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตาปิ กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ
เปเสสิ "ปสฺส ตาต เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ
สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ, ตฺยสฺส นิกฺขมนกาลโต
ปฏฺาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ `อหํ ตาต กุมาโร อภิเสกํ
ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิ. สามิโก
หิ ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺสา'ติ. "กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาว ปิตุ
สิเนหํ ลภิตฺวา หฏฺจิตฺโต "สุขา เต สมณ ฉายา"ติ วตฺวา อญฺญฺจ พหุํ
อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺาสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ วตฺวา
อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ. กุมาโรปิ "ทายชฺชํ เม สมณ เทหิ, ทายชฺชํ เม
สมณ เทหี"ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิ. น ภควา กุมารํ นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ
ภควตา สทฺธึ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อิติ โส ภควตา สทฺธึ
อารามเมว อคมาสิ.
       ตโต ภควา จินฺเตสิ "ยํ อยํ ปิตุสนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ
สวิฆาตํ, หนฺทสฺส เม โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ,
โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี"ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ "เตน
หิ สาริปุตฺต ราหุลํ ปพฺพาเชหี"ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิเต จ ปน
กุมาเร รญฺโ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิ, ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา "สาธุ ภนฺเต อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนุญฺาตํ ปุตฺตํ น
ปพฺพาเชยฺยุนฺ"ติ วรํ ยาจิ. ภควา จ ตสฺส วรํ ทตฺวา ปุเนกทิวเส
ราชนิเวสเน กตภตฺตกิจฺโจ เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รญฺา "ภนฺเต ตุมฺหากํ
ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา `ปุตฺโต เต กาลงฺกโต'ติ
อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต `น มยฺหํ ปุตฺโต สมฺโพธึ อปฺปตฺวา กาลํ
กโรตี'ติ ตํ ปฏิกฺขิปินฺ"ติ วุตฺเต "ตุเมฺห อิทานิ กึ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุเมฺห
ปุพฺเพปิ อฏฺิกานิ ทสฺเสตฺวา `ปุตฺโต เต มโต'ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา"ติ
อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิ, กถาปริโยสาเน ราชา
อนาคามิผเล ปติฏฺหิ.
       อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปุนเทว
ราชคหํ คนฺตฺวา สีตวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ
ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปิยสหายกสฺส
เสฏฺิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา
พลวปจฺจูเส เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ
สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย ทุติเย ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส
มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิญฺ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค
ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนฏฺาเน สตสหสฺสํ ๑- ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหารํ
กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺารสหิ หิรญฺโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ
ปฏฺเปสิ. โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติยา
มหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกํ เอกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกุฏิกทฺวิกุฏิกหํสวฏฺฏกทีฆรสฺส-
สาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณีจงฺกมนรตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ
จาติ อฏฺารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ กาเรตฺวา
ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ ปาเหสิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร
ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิ.
       มหาเสฏฺิปิ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนํ ปวิสนทิวเส
ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปญฺจหิ กุมารสเตหิ
สทฺธึ เปเสสิ. โส สปริวาโร ปญฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปญฺจ ธชสตานิ
คเหตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อโหสิ, เตสํ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ
เทฺว เสฏฺิธีตโร ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมึสุ,
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ.
ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ
สทฺธึ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิ, สพฺเพสํ ปจฺฉโต มหาเสฏฺิ อหตวตฺถนิวตฺโถ
อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปญฺจหิ เสฏฺิสเตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคญฺฉิ.
ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย
สุวณฺณรสเสกสิญฺจนานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ๑-
อปริมาณาย ๒- พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิ.
       อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก อาปุจฺฉิ "กถาหํ ภนฺเต อิมสฺมึ วิหาเร
ปฏิปชฺชามี"ติ. เตน หิ คหปติ อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส ปติฏฺาเปหีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ มหาเสฏฺิ สุวณฺณภิงฺคารํ อาทาย
ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา "อิมํ เชตวนวิหารํ อาคตานาคตสฺส
จาตุทฺทิสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทมฺมี"ติ อทาสิ. สตฺถา วิหารํ
ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต:-
              "สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ      ตโต วาฬมิคานิ จ
              สิรึสเป ๓- จ มกเส    สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
              ตโต วาตาตโป โฆโร   สญฺชาโต ปฏิหญฺติ
              เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ     ฌายิตุํ จ วิปสฺสิตุํ.
              วิหารทานํ สํฆสฺส       อคฺคํ พุทฺเธน ๔- วณฺณิตํ
              ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส  สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
              วิหาเร การเย รมฺเม   วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต
              เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ    วตฺถเสนาสนานิ จ.
              ทเทยฺย อุชุภูเตสุ       วิปฺปสนฺเนน เจตสา
              เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ  สพฺพทุกฺขาปนูทนํ
              ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺาย    ปรินิพฺพาติ อนาสโว"ติ ๕-
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. พุทฺธลีฬาย.   สี.,ม. อปฺปฏิมาย.    ฉ.ม. สรีสเป.
@  ปาฬิ. พุทฺเธหิ.   วิ. จูฬ. ๗/๒๙๕/๖๑.
วิหารานิสํสํ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺาย วิหารมหํ อารภิ.
วิสาขาย วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ปน วิหารมโห
นวหิ มาเสหิ นิฏฺาสิ. วิหารมเหปิ อฏฺารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุ.
อิติ เอกสฺมึเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขํ ธนํ ปริจฺจชิ.
       อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺิ
สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โยชนปฺปมาณํ สํฆารามํ
กาเรสิ. สิขิสฺส ปน ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน
กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน ติคาวุตปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ.
เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโย นาม เสฏฺิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน
กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. กกุสนฺธสฺส
ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺิ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว
าเน คาวุตปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค
นาม เสฏฺิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา าเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ
สํฆารามํ กาเรสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺิ
สุวณฺณยฏฺิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ.
อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน
กิณิตฺวา ตสฺมึเยว าเน อฏฺกรีสปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. อิทํ กิร านํ
สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺานเมว.
       อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมญฺจา
ยสฺมึ ยสฺมึ าเน ภควา วิหาสิ. อิทํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
                         นิทานกถา นิฏฺิตา.
                            ---------
                            เถราปทาน
                            ๑. พุทฺธวคฺค
                         อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา
          [๕] "อถ พุทฺธาปทานานิ     สุณาถ สุทฺธมานสา
              ตึสปารมิสมฺปุณฺณา       ธมฺมราชา อสงฺขิยา"ติ
       เอตฺถ อถาติ อธิการนฺตรูปทสฺสนตฺเถ นิปาตปทํ,
วิภตฺติยุตฺตายุตฺตนิปาตทฺวเยสุ วิภตฺติยุตฺตนิปาตปทํ. อถ วา:-
              อธิกาเร มงฺคเล เจว   นิปฺผนฺนตฺเถวธารเณ
              อนนฺตเรปคมเน ๑-     อถสทฺโท ปวตฺตติ.
       ตถา หิ:-
              "อธิกิจฺจํ อธิฏฺานํ      อธิอตฺถํ วิภาสติ
              เสฏฺเชฏฺกภาเวน     อธิกาโร วิธียเต"ติ
วุตฺตตฺตา พุทฺธานํ สมตฺตึสปารมิธมฺมานํ อธิกิจฺจโต, เสฏฺเชฏฺโต อธิการฏฺเน
อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ติวิธโพธิสตฺตานํ ปูชามงฺคลสภาวโต "ปูชา
จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ วจนโต ๒- มงฺคลฏฺเน อถสทฺเทน
ยุตฺตมปทานานีติ. พุทฺธาทีนํ ภควนฺตานํ สมฺปตฺติกิจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน
นิปฺผนฺนโต นิปฺผนฺนฏฺเน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. พุทฺธาทีนํ
อรหตฺตมคฺคาทิกุสลโต อญฺกุสลานํ อภาวโต อวธารณฏฺเน นิวารณฏฺเน
อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ขุทฺทกปาสงฺคหานนฺตรํ  สงฺคหิตนฺติ
อนนฺตรฏฺเน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. อิโต ขุทฺทกปาโต ปฏฺายาติ
อปคมนฏฺเน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ.
       พุทฺโธติ เอตฺถ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ
พุทฺโธ, สพฺพญฺุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺเนยฺยตาย
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. อนนฺตเร จ คมเน.  ๒. ขุ.ขุ. ๒๕/๓/๔.
พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน
พุทฺโธ, ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน พุทฺโธ, อทุติยฏฺเน พุทฺโธ, ตณฺหาปหานฏฺเน
พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ
พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธ, พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ
อนตฺถนฺตรเมตํ. ๑- ยถา นีลาทิวณฺณโยคโต ปโฏ "นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ"ติ
วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธ. อถ วา "โพธี"ติ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ
าณํ, เตน าเณน สกลทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสาริคเณ เขเปตฺวา นิพฺพานาธิคมนโต
าณํ "โพธี"ติ วุจฺจติ. เตน สมฺปยุตฺโต สมงฺคีปุคฺคโล พุทฺโธ.
เตเนว าเณน ปจฺเจกพุทฺโธปิ สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา นิพฺพานมธิคจฺฉติ.
พุทฺธานํ ปน จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ จ ปารมิโย
ปูเรตฺวา โพธิาณสฺสาธิคตตฺตา จ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณมหากรุณาสมาปตฺติ-
าณยมกปาฏิหาริยาณสพฺพญฺุตญฺาณอนาวรณอาสยานุสยาทิอสาธารณาณานํ
สมธิคตตฺตา จ เอกายปิ ธมฺมเทสนาย อสงฺเขฺยยฺยสตฺตนิกาเย ธมฺมามตํ
ปาเยตฺวา นิพฺพานสฺส ปาปนโต จ ตเทว าณํ พุทฺธานเมวาธิกภาวโต
เตสเมว สมฺพุทฺธานํ อปทานํ การณํ พุทฺธาปทานํ. ตญฺหิ ทุวิธํ
กุสลากุสลวเสน. ปจฺเจกพุทฺธา ปน น ตถา กาตุํ สมตฺถา,
อนฺนาทิปจฺจยทายกานํ ๒- สงฺคหํ กโรนฺตาปิ:-
              "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ     ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ
              ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา    จนฺโท ปณฺณรโส ยถา.
              อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ      ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ
              ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา    มณิโชติรโส ยถา"ติ ๓-
อิมาหิ ทฺวีหิเยว คาถาหิ ธมฺมํ เทเสนฺติ. เทเสนฺตาปิ อสงฺเขฺยยฺยสตฺตนิกาเย
โพเธตุํ น สกฺกุณนฺติ, ตสฺมา น สพฺพญฺุพุทฺธสทิสา หุตฺวา ปาฏิเยกฺกํ
วิสุํ พุทฺธาติ ปจฺเจกพุทฺธา. เตสํ อปทานํ การณํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ.
@เชิงอรรถ:  สี. พุทฺโธ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อตฺถนฺตรเมตํ, อิ. พุทฺโธ พุทฺธํ โพเธติ
@อตฺถนฺตรเมตํ.   สี. สมตฺถาติ ปจฺจยทายกานํ.  สุ.วิ. ๒/๘๙, มโน. ปู. ๑/๑๖๘,
@ธมฺมปท. อ.๒/๓๗ (สฺยา).
       จิรํ ิตาติ เถรา. อถ วา ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิคุเณหิ ๑- ยุตฺตาติ
เถรา. อถ วา ถิรวรสีลสมาธิปญฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนคุเณหิ ๑- ยุตฺตาติ
เถรา. อถ วา ถิรตรสงฺขาตปณีตานุตฺตรสนฺตินิพฺพานมธิคตาติ เถรา, เถรานํ
อปทานานิ เถราปทานานิ. ตถา ตาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรี, เถรีนํ อปทานานิ
เถรีปทานานิ. เตสุ พุทฺธาปทาเน ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตา.
เตนาหุ โปราณา:-
            "ปญฺเจว อปทานานิ       ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ
            อิทํ พุทฺธาปทานนฺติ        ปมํ อนุโลมโต"ติ.
       ปจฺเจกพุทฺธาปทาเนปิ ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตา. เตนาหุ
โปราณา:-
            "ปญฺเจว อปทานานิ       ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ
            อิทํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานนฺติ   ทุติยํ อนุโลมโต"ติ.
       เถราปทาเนสุ ทสาธิกปญฺจสตาปทานานิ, วคฺคโต เอกปญฺาส วคฺคา.
เตนาหุ โปราณา:-
            "ปญฺจสตทสปทานานิ       เอกปญฺาส วคฺคโต
            อิทํ เถราปทานนฺติ        ตติยํ อนุโลมโต"ติ.
       เถรีอปทาเนสุ จตฺตาฬีสํ อปทานานิ, วคฺคโต จตุโร วคฺคา. เตนาหุ
โปราณา:-
            "จตฺตาฬีสํปทานานิ        จตุวคฺคานิ ยสฺส จ
            อิทํ เถรีปทานนฺติ         จตุตฺถํ อนุโลมโต"ติ.
       อปทานนฺติ เอตฺถ อปทานสทฺโท การณคหณอปคมนปฏิปาฏิอกฺโกสนาทีสุ
ทิสฺสติ. ตถา หิ เอส "ขตฺติยานํ อปทานํ พฺราหฺมณานํ
อปทานนฺ"ติอาทีสุ การเณ ทิสฺสติ, ขตฺติยานํ การณํ พฺราหฺมณานํ การณนฺติ
อตฺโถ. "อุปาสกานํ อปทานนฺ"ติอาทีสุ คหเณ ทิสฺสติ, สํ สุฏฺุ คหณนฺติ
อตฺโถ. "วาณิชานํ อปทานํ สุทฺทานํ อปทานนฺ"ติอาทีสุ อปคมเน ทิสฺสติ,
@เชิงอรรถ:  ม. ถิราจาร....
ตโต ตโต เตสํ อปคมนนฺติ อตฺโถ. "ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สปทานจารวเสน
ปิณฺฑาย จรตี"ติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา ทิสฺสติ, ฆรปฏิปาฏิยา จรตีติ อตฺโถ.
"อปคตา อิเม สามญฺา, อปคตา อิเม พฺรหฺมญฺาติ อปทาเนตี"ติอาทีสุ
อกฺโกสเน ทิสฺสติ, อกฺโกสติ ปริภาสตีติ อตฺโถ. อิธ ปน การเณ ทิสฺสติ.
ตสฺมา พุทฺธานํ อปทานานิ พุทฺธาปทานิ, พุทฺธการณานีติ อตฺโถ.
คงฺคาวาลุกูปมานํ อเนเกสํ พุทฺธานํ ทานปารมิตาทิสมตฺตึสปารมิตา การณนฺติ
ทฏฺพฺพํ. อถ อธิการาทีสุ ยุตฺตอปทานานิ สุทฺธมานสา สุณาถาติ สมฺพนฺโธ.
       ตตฺถ สุทฺธมานสาติ อรหตฺตมคฺคาเณน ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา
ิตตฺตา สุทฺธมานสา ปริสุทฺธจิตฺตา สุทฺธหทยา ปญฺจสตา ขีณาสวา อิมสฺมึ
ธมฺมสภาเย สนฺนิสินฺนา สุณาถ, โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
      เอตฺถ ปน "อปทานานี"ติ อวตฺวา ปจฺเจกพุทฺธาปทานเถราปทานเถรีอปทาเนสุ
วิชฺชมาเนสุปิ "อถ พุทฺธาปทานานี"ติ วจนํ ขนฺธยมกอายตนธาตุ-
สจฺจสงฺขารอนุสยยมเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน  อาทิวเสน จ "มูลยมกนฺ"ติ
วจนํ วิย, เตรสสํฆาทิเสสเทฺวอนิยตตึสนิสฺสคฺคิเยสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน
อาทิวเสน จ "ปาราชิกกณฺโฑ"ติ วจนํ วิย จ อิธาปิ ปธานวเสน อาทิวเสน
จ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
      "สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานี"ติ วตฺตพฺเพ "วณฺณาคโม ฯเปฯ ปญฺจวิธํ
นิรุตฺตนฺ"ติ นิรุตฺตินเยน วา "เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จาติ
สุตฺเตน วา ตติยตฺถวาจกสฺส สมฺมาติ นิปาตปทสฺส, สยํสทฺทตฺถวาจกสฺส
สนฺติอุปสคฺคปทสฺส จ โลปํ กตฺวา กิตนฺตวาจีพุทฺธสทฺทเมว คเหตฺวา
คาถาพนฺธสุขตฺถํ "พุทฺธาปทานานี"ติ วุตฺตํ. ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานีติ
อตฺโถ.
                  อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺกถาย
                     อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
                        ๑. พุทฺธาปทานวณฺณนา
อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานานนฺตรํ อปทานฏฺกถํ กเถตุกาโม:-
            "สปทานํ อปทานํ         วิจิตฺรนยเทสนํ
            ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ         สงฺคายึสุ มเหสโย
            ตสฺส ทานิ อนุปฺปตฺโต      อตฺถสํวณฺณนากฺกโม"ติ
       ตตฺถ ยํ อปทานํ ตาว "สกลํ พุทฺธวจนํ เอกวิมุตฺติรสนฺ"ติ วุตฺตตฺตา
เอกรเส สงฺคหํ คจฺฉติ, ธมฺมวินยวเสน ทฺวิธาสงฺคเห ธมฺเม สงฺคหํ
คจฺฉติ, ปมมชฺฌิมปจฺฉิมพุทฺธวจเนสุ มชฺฌิมพุทฺธวจเน สงฺคหํ คจฺฉติ,
วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคหํ คจฺฉติ, ทีฆนิกายมชฺฌิมสํยุตฺต-
องฺคุตฺตรขุทฺทกนิกาเยสุ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกาเย สงฺคหํ คจฺฉติ, สุตฺตํ
เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ
นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ๑- คาถาย สงฺคหิตํ.
            "ทฺวาสีติ ๒- พุทฺธโต คณฺหึ  เทฺวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต
            จตุราสีติสหสฺสานิ         เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ
เอวํ วุตฺตจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺเธสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ โหตีติ.
       อิทานิ ตํ อปทานํ ทสฺเสนฺโต "ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา"ติ
อาห. ตตฺถ ทสปารมิตาว  ปจฺฉิมมชฺฌิมุกฺกฏฺวเสน ทสปารมีทสอุปปารมี-
ทสปรมตฺถปารมีนํ วเสน สมตฺตึสปารมี. ตาหิ สํ สุฏฺุ ปุณฺณา สมฺปุณฺณา
สมนฺนาคตา สมงฺคีภูตา อชฺฌาปนฺนา สํยุตฺตาติ ตึสปารมิสมฺปุณฺณา.
สกลโลกตฺตยวาสิเน สตฺตนิกาเย เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสงฺขาตาหิ จตูหิ
พฺรหฺมวิหารสมาปตฺตีหิ วา ผลสมาปตฺติวิหาเรน วา เอกจิตฺตภาเวน ตโน จ
กาเย รญฺเชนฺติ อลฺลียาเปนฺตีติ ราชาโน, ธมฺเมน ราชาโน ธมฺมราชา, อิตฺถมฺภูตา
@เชิงอรรถ:   ฉ.ม. สาสนงฺเคสุ.   สี.,อิ. ทฺวาสีตึ.
พุทฺธา. ทสสตสหสฺสทสสหสฺสสตสหสฺสทสสตสหสฺสโกฏิปโกฏิโกฏิปฺปโกฏินหุต-
นินฺนหุตอกฺโขภิณิพินฺทุอพฺพุทนิรพฺพุทอหหอพพอฏฏโสคนฺธิกอุปฺปลกุมุทปุณฺฑริก-
ปทุมกถานมหากถานอสงฺเขฺยยฺยานํ วเสน อสงฺขิยา สงฺขารหิตา ธมฺมราชาโน
อตีตา วิคตา นิรุทฺธา อพฺภตฺถํ คตาติ อธิปฺปาโย.
       [๖] เตสุ อตีตพุทฺเธสุ กตาธิการญฺจ อตฺตนา โพธิสตฺตภูเตน
จกฺกวตฺติรญฺา หุตฺวา กตสมฺภารญฺจ อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโ ภควา "สมฺโพธึ
พุทฺธเสฏฺานนฺ"ติอาทิมาห. โภ อานนฺท มม อปทานํ สุโณหีติ อธิปฺปาโย.
อานนฺท อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา เสฏฺานํ
ปสฏฺานํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ พุทฺธานํ สมฺโพธึ จตุสจฺจมคฺคาณํ สพฺพญฺุตญฺาณํ
วา สิรสา อภิวาทเยติ สมฺพนฺโธ. สสํเฆ สาวกสํฆสหิเต โลกนายเก โลกเชฏฺเ
พุทฺเธ ทสหิ องฺคุลีหิ อุโภหิ หตฺถปุเฏหิ นมสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวา สิรสา สีเสน
อภิวาทเย อาทเรน โถมนํ กตฺวา ปณามํ กโรมีติ อตฺโถ.
       [๗] ยาวตา พุทฺธเขตฺเตสูติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ พุทฺธเขตฺเตสุ
อากาสฏฺา อากาสคตา ภูมฏฺา ภูมิตลคตา เวฬุริยาทโย สตฺต รตนา อสงฺขิยา
สงฺขารหิตา ยาวตา ยตฺตกา วิชฺชนฺติ. ตานิ สพฺพานิ มนสา จิตฺเตน สมาหเร,
สํ สุฏฺุ จิตฺเตน ๑- อธิฏฺหิตฺวา อาหริสฺสามีติ อตฺโถ, มม ปาสาทสฺส สามนฺตา
ราสึ กโรมีติ อตฺโถ.
       [๘] ตตฺถ รูปิยภูมิยนฺติ ตสฺมึ อเนกภูมิมฺหิ ปาสาเท รูปิยมยํ รชตมยํ
ภูมึ นิมฺมิตนฺติ ๒- อตฺโถ. อหํ รตนมยํ สตฺตหิ รตเนหิ นิมฺมิตํ อเนกสตภูมิกํ
ปาสาทํ อุพฺพิทฺธํ อุคฺคตํ นภมุคฺคตํ อากาเส โชตมานํ มาปยินฺติ อตฺโถ.
       [๙] ตเมว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต "วิจิตฺตถมฺภนฺ"ตฺยาทิมาห. วิจิตฺเตหิ
อเนเกหิ มสารคลฺลาทิวณฺเณหิ ถมฺเภหิ อุสฺสาปิตํ สุกตํ สุฏฺุ กตํ ลกฺขณยุตฺตํ
อาโรหปริณาหวเสน สุฏฺุ วิภตฺตํ อเนกโกฏิสตคฺฆนโตรณนิมฺมิตตฺตา มหารหํ.
@เชิงอรรถ:  สี. สํสุทฺธจิตฺโต.   สี.,อิ. ภูมิ นิมฺมิตาติ.
ปุนปิ กึ วิสิฏฺ? กนกมยสงฺฆาฏํ สุวณฺเณหิ กตตุลาสงฺฆาฏวลเยหิ ยุตฺตํ,
ตตฺถ อุสฺสาปิตโกนฺเตหิ จ ฉตฺเตหิ จ มณฺฑิตํ โสภิตํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธ.
       [๑๐] ปุนปิ ปาสาทสฺเสว โสภํ วณฺเณนฺโต "ปมา เวฬุริยา
ภูมี"ตฺยาทิมาห. ตสฺส อเนกสตภูมิปาสาทสฺส สุภา อิฏฺา กนฺตา มนาปา
อพฺภสมา วลาหกปฏลสทิสา วิมลา นิมฺมลา เวฬุริยมณิมยา นีลวณฺณา ปมา
ภูมิ อโหสีติ อตฺโถ. ชลชนฬินปทุเมหิ อากิณฺณา สมงฺคีภูตา วราย อุตฺตมาย
กญฺจนภูมิยา สุวณฺณภูมิยาว โสภตีติ อตฺโถ.
       [๑๑] ตสฺเสว ปาสาทสฺส กาจิ ภูมิ ปวาฬํสา ปวาฬโกฏฺาสา
ปวาฬวณฺณา, กาจิ ภูมิ โลหิตกา โลหิตวณฺณา, กาจิ ภูมิ สุภา มโนหรา
อินฺทโคปกวณฺณาภา รสฺมิโย นิจฺฉรมานา, กาจิ ภูมิ ทส ทิสา โอภาสตีติ
อตฺโถ.
       [๑๒] ตสฺมึเยว ปาสาเท นิยฺยูหา นิคฺคตปมุขสาลา จ สุวิภตฺตา สุฏฺ
วิภตฺตา โกฏฺาสโต วิสุํ วิสุํ กตา สีหปญฺชรา สีหทฺวารา จ. จตุโร
เวทิกาติ จตูหิ เวทิกาวลเยหิ ชาลกวาเฏหิ จ มโนรมา มนอลฺลียนกา
คนฺธาเวฬา คนฺธทามา จ โอลมฺพนฺตีติ อตฺโถ.
       [๑๓] ตสฺมึเยว ปาสาเท สตฺตรตนภูสิตา สตฺตรตเนหิ โสภิตา กูฏาคารา.
กึ ภูตา? นีลา นีลวณฺณา, ปีตา ปีตวณฺณา สุวณฺณวณฺณา, โลหิตกา
โลหิตกวณฺณา รตฺตวณฺณา, โอทาตา โอทาตวณฺณา เสตวณฺณา, สุทฺธกาฬกา
อมิสฺสกาฬวณฺณา, กูฏาคารวรูเปตา กูฏาคารวเรหิ กณฺณิกกูฏาคารวเรหิ อุเปโต
สมนฺนาคโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
       [๑๔] ตสฺมึเยว ปาสาเท โอโลกมยา อุทฺธมฺมุขา ปทุมา สุปุปฺผิตา
ปทุมา โสภนฺติ, สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิคคเณหิ จ หํสโกญฺจมยูราทิปกฺขิสมูเหหิ จ
โสภิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. อติอุจฺโจ หุตฺวา นภมุคฺคตตฺตา นกฺขตฺตตารกาหิ
อากิณฺโณ จนฺทสูเรหิ จนฺทสูริยรูเปหิ จ มณฺฑิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
       [๑๕] โส เอว จกฺกวตฺติสฺส ปาสาโท เหมชาเลน สุวณฺณชาเลน
สญฺฉนฺโน, โสณฺณกิงฺกิณิกายุโต สุวณฺณกิงฺกิณิกชาเลหิ ยุโต สมนฺนาคโตติ
อตฺโถ. มโนรมา มนลฺลียนกา โสณฺณมาลา สุวณฺณปุปฺผปนฺติโย วาตเวเคน
วาตปฺปหาเรน กูชนฺติ สทฺทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
       [๑๖] (๑)- มญฺเชฏฺกํ มญฺชิฏฺวณฺณํ โลหิตกํ โลหิตวณฺณํ ปีตกํ
ปีตวณฺณํ หริปิญฺชรํ ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺณํ ปญฺชรวณฺณญฺจ ธชํ นานารงฺเคหิ
อเนเกหิ วณฺเณหิ สมฺปีตํ รญฺชิตํ ธชํ อุสฺสิตํ ตสฺมึ ปาสาเท อุสฺสาปิตํ.
ธชมาลินีติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ, ธชมาลายุตฺโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ.
       [๑๗] ตสฺมึ ปาสาเท อตฺถรณาทโย วณฺเณนฺโต  "น นํ ๒- พหู"ตฺยาทิมาห.
ตตฺถ นํ ปาสาทํ พหูหิ ๓- อวิชฺชมานํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. นานาสยนวิจิตฺตา
อเนเกหิ อตฺถรเณหิ วิจิตฺตา โสภิตา มญฺจปีาทิสยนา อเนกสตา
อเนกสตสงฺขยา, กึ ภูตา? ผลิกา ผลิกมณิมยา ผลิกาหิ กตา, ๔- รชตามยา
รชเตหิ กตา, มณิมยา นีลมณีหิ กตา, โลหิตงฺคา รตฺตชาติมณีหิ กตา,
มสารคลฺลมยา กพรวณฺณมณีหิ กตา, สณฺหกาสิกสนฺถตา สเณฺหหิ สุขุเมหิ
กาสิกวตฺเถหิ อตฺถตา.
       [๑๘] ปาวุราติ ปาวุรณา, กีทิสา? กมฺพลา โลมสุตฺเตหิ กตา, ทุกูลา
ทุกูลปเฏหิ กตา, จีนา จีนปเฏหิ กตา, ปตฺตุณฺณา ปตฺตุณฺณเทเส
ชาตปเฏหิ กตา, ปณฺฑุ ปณฺฑุวณฺณา วิจิตฺตตฺถรณํ อเนเกหิ อตฺถรเณหิ
ปาวุรเณหิ จ วิจิตฺตํ สพฺพํ สยนํ มนสา จิตฺเตน อหํ ปญฺเปสินฺติ อตฺโถ.
       [๑๙] ตเทว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต "ตาสุ ตาเสฺวว ภูมีสู"ติอาทิมาห.
ตตฺถ รตนกูฏลงฺกตนฺติ รตนมยกูเฏหิ รตนกณฺณิกาหิ อลงฺกตํ โสภิตนฺติ
อตฺโถ. มณิเวโรจนา อุกฺกาติ เวโรจนมณีหิ รตฺตมณีหิ กตา อุกฺกา
ทณฺฑปทีปา. ธารยนฺตา สุติฏฺเรติ อากาเส สุฏฺุ ธารยนฺตา คณฺหนฺตา
อเนกสตชนา สุฏฺุ ติฏฺนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  อิ. (ตเมว ปาสาทํ ธชมาลินิ ธชปนฺตีนิ, กึ ภูตํ).    อิ. นานา.
@  สี. ตตถ ยํ น ปาสาเท ตํ น พหู, อิ. ตตฺถ ยํ นํ ปาสาทํ นานา พาหูติ.
@  สี.,อิ. ผลิกมณีหิ กตา.
       [๒๐] ปุน ตเทว ปาสาทํ วณฺณนฺโต "โสภนฺติ เอสิกาถมฺภา"ติอาทิมาห.
ตตฺถ เอสิกาถมฺภา นาม นครทฺวาเร โสภนตฺถาย นิขาตา ถมฺภา, ๑-
สุภา อิฏฺา, กญฺจนโตรณา สุวณฺณมยา, ชมฺโพนทา ชมฺโพนทสุวณฺณมยา
จ, สารมยา ขทิรรุกฺขสารมยา จ รชตมยา จ โตรณา โสภนฺติ, เอสิกา จ
โตรณา จ ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
       [๒๑] ตสฺมึ ปาสาเท สุวิภตฺตา อเนกา สนฺธี กวาเฏหิ จ อคฺคเฬหิ
จ จิตฺติตา โสภิตา สนฺธิปริกฺเขปา โสภยนฺตีติ อตฺโถ, อุภโตติ ตสฺส
ปาสาทสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ปุณฺณฆฏา อเนเกหิ ปทุเมหิ อเนเกหิ จ
อุปฺปเลหิ สํยุตา ปุณฺณา ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ.
       [๒๒-๓] เอวํ ปาสาทสฺส โสภํ วณฺเณตฺวา รตนมยํ ปาสาทญฺจ
สกฺการสมฺมานญฺจ ปกาเสนฺโต "อตีเต สพฺพพุทฺเธ จา"ติอาทิมาห. ตตฺถ
อตีเตติ อติกฺกนฺเต วิคเต กาเล ชาเต ภูเต สสํเฆ สาวกสมูหสหิเต สพฺเพ
โลกนายเก พุทฺเธ สภาเวน ๒- ปกติวณฺเณน รูเปน สณฺาเนน จ สสาวเก
สาวกสหิเต พุทฺเธ ๓- นิมฺมินิตฺวา เยน ทฺวาเรน ปาสาโท ปวิสิตพฺโพ โหติ,
เตน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สสาวกา สพฺเพ พุทฺธา สพฺพโสณฺณมเย
สกลสุวณฺณมเย ปีเ นิสินฺนา อริยมณฺฑลา อริยสมูหา อเหสุนฺติ อตฺโถ.
       [๒๔-๕] เอตรหิ วตฺตมาเน กาเล อนุตฺตรา อุตฺตรวิรหิตา เย จ
พุทฺธา อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, เต จ ปจฺเจกพุทฺเธ อเนกสเต สยมฺภู สยเมว
ภูเต อญฺาจริยรหิเต อปราชิเต ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเรหิ
อปราชิเต ชยมาปนฺเน สนฺตปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ภวนํ มยฺหํ ปาสาทํ อตีตกาเล
จ วตฺตมานกาเล จ สพฺเพ พุทฺธา สมารุหุํ ๔- สํ สุฏฺุ อารุหึสูติ อตฺโถ.
       [๒๖] เย ทิพฺพา ทิวิ ภวา ทิพฺพา เทวโลเก ชาตา เย จ พหู
กปฺปรุกฺขา อตถิ. เย จ มานุสา มนุสฺเส ชาตา เย จ พหู กปฺปรุกฺขา
อตฺถิ, ตโต สพฺพํ ทุสฺสํ สมาหนฺตฺวา สํ สุฏฺุ อาหริตฺวา เตจีวรานิ กาเรตฺวา
เต ปจฺเจกพุทฺเธ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทมีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. นิขาตอยถมฺภา.   ม. สสาวเก.   สี.,อิ. ปจฺเจกพุทฺเธ.   ปาฬิ.
@สมาหรึ.
       [๒๗] เอวํ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทตฺวา ปารุปาเปตฺวา เตสํ นิสินฺนานํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ สมฺปนฺนํ มธุรํ ขชฺชํ ขาทิตพฺพํ ปูวาทิ กิญฺจิ, มธุรํ โภชฺชํ
ภุญฺชิตพฺพํ อาหารญฺจ, มธุรํ สายนียํ เลหนียญฺจ, สมฺปนฺนํ มธุรํ ปิวิตพฺพํ
อฏฺปานญฺจ, โภชนํ ภุญฺชิตพฺพํ อาหารญฺจ, สุเภ สุนฺทเร มณิมเย
เสลมเย ปตฺเต สํ สุฏฺุ ปูเรตฺวา อทาสึ ปฏิคฺคหาเปสินฺติ อตฺโถ.
       [๒๘] สพฺเพ เต อริยมณฺฑลา สพฺเพ เต อริยสมูหา, ทิพฺพจกฺขุ
สมา ๑- หุตฺวา มฏฺาติ ทิพฺพจกฺขุสมงฺคิโน หุตฺวา มฏฺา กิเลเสหิ รหิตตฺตา
สิลิฏฺา โสภมานา จีวรสํยุตา ติจีวเรหิ สมงฺคีภูตา มธุรสกฺขราหิ จ เตเลน
จ มธุผาณิเตหิ จ ปรมนฺเนน อุตฺตเมน อนฺเนน จ มยา ตปฺปิตา อปฺปิตา
ปริปูริตา อเหสุนฺติ อตฺโถ.
       [๒๙] เต เอวํ สนฺตปฺปิตา อริยมณฺฑลา รตนคพฺภํ สตฺตหิ รตเนหิ
นิมฺมิตคพฺภํ เคหํ ปวิสิตฺวา คุหาสยา คุหายํ สยมานา เกสรีว เกสรสีหา
อิว มหารหมฺหิ สยเน อนคฺเฆ มญฺเจ สีหเสยฺยมกปฺปยุํ ยถา สีโห มิคราชา
ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺโต ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย ทกฺขิณหตฺถํ สีสูปธานํ กตฺวา
วามหตฺถํ อุชฺกํ เปตฺวา วาลธึ อนฺตรสตฺถิยํ กตฺวา นิจฺจโล สยติ, เอวํ
เสยฺยํ กปฺปยุํ กรึสูติ อตฺโถ.
       [๓๐] เต เอวํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สมฺปชานา สติสมฺปชญฺสมฺปนฺนา.
สมุฏฺาย สํ สุฏฺุ อุฏฺหิตฺวา สยเน ปลฺลงฺกมาภุชุํ อูรุพทฺธาสนํ กรึสูติ
อตฺโถ.
       [๓๑] โคจรํ สพฺพพุทฺธานนฺติ สพฺเพสํ อตีตานาคตานํ พุทฺธานํ
โคจรํ อารมฺมณภูตํ ฌานรติสมปฺปิตา ฌานรติยา สํ สุฏฺุ อปฺปิตา สงฺคีภูตา
อเหสุนฺติ อตฺโถ, อญฺเ ธมฺมานิ เทเสนฺตีติ เตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ อญฺเ
เอกจฺเจ ธมฺเม เทเสนฺติ, อญฺเ เอกจฺเจ อิทฺธิยา ปมาทิชฺฌานกีฬาย
กีฬนฺติ รมนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. ทิพฺพวตฺถา.
       [๓๒] อญฺเ เอกจฺเจ อภิญฺา ปญฺจ อภิญฺาโย วสิภาวิตา
วสีกรึสุ, ๑- ปญฺจสุ อภิญฺาสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺานอธิฏฺานปจฺจเวกฺขณ-
สงฺขาตาหิ ปญฺจวสิตาหิ วสีภาวํ อิตา คตา ปตฺตา อภิญฺาโย อปฺเปนฺติ
สมาปชฺชนฺติ. อญฺเ เอกจฺเจ อเนกสหสฺสิโย วิกุพฺพนานิ เอโกปิ หุตฺวา
พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ เอวมาทีนิ อิทฺธิวิกุพฺพนานิ
วิกุพฺพนฺติ กโรนฺตีติ อตฺโถ.
       [๓๓] พุทฺธาปิ พุทฺเธติ เอวํ สนฺนิปติเตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ
สพฺพญฺุตญฺาณสฺส วิสยํ อารมฺมณภูตํ ปญฺหํ พุทฺธาพุทฺเธ ปุจฺฉนฺตีติ
อตฺโถ. เต พุทฺธา อตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ นิปุณํ สุขุมํ านํ การณํ
ปญฺาย วินิพุชฺฌเร วิเสเสน นิรวเสสโต พุชฺฌนฺติ.
       [๓๔] ตทา มม ปาสาเท สนฺนิปติตา สาวกาปิ พุทฺเธ ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺติ, พุทฺธา สาวเก สิสฺเส ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต พุทฺธา จ สาวกา จ
อญฺมญฺ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อญฺมญฺ พฺยากโรนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ.
       [๓๕]  ปุน เต สพฺเพ เอกโต ทสฺเสนฺโต "พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา
จา"ติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ สาวกา จ
สิสฺสา ปริจารกา นิสฺสิตกา เอเต สพฺเพ สกาย สกาย รติยา รมมานา
สลฺลีนา ๒- มม ปาสาเท อภิรมนฺตีติ อตฺโถ.
       [๓๖] เอวํ ตสฺมึ เวชยนฺตปาสาเท ปจฺเจกพุทฺธานํ อาจารสมฺปตฺตึ
ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา
"ฉตฺตา ติฏฺนฺตุ รตนา"ติอาทิมาห. ตตฺถ รตนา สตฺตรตนมยา ฉตฺตา
กญฺจนาเวฬปนฺติกา สุวณฺณชาเลหิ โอลมฺพิตา ติฏฺนฺตุ. มุตฺตาชาลปริกฺขิตฺตา
มุตฺตาชาเลหิ ปริวาริตา สพฺเพ ฉตฺตา มม มตฺถเก มุทฺธนิ ธาเรนฺตูติ
จินฺติตมตฺเตเยว ฉตฺตา ปาตุภูตา โหนฺตีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. วสํ กรึสุ.   ม. อลฺลีนา.
       [๓๗] โสณฺณตารกจิตฺติตา สุวณฺณตารกาหิ ททฺทลฺลมานา ๑- เจลวิตานา
ภวนฺตุ นิพฺพตฺตนฺตุ. วิจิตฺตา อเนกวณฺณา มลฺยวิตตา ปุปฺผปตฺถฏา สพฺเพ
อเนกวิตานา มตฺถเก นิสีทนฏฺานสฺส อุปริภาเค ธาเรนฺตูติ อตฺโถ.
       [๓๘-๔๐] มลฺยทาเมหิ อเนกสุคนฺธปุปฺผทาเมหิ วิตตา ปริกิณฺณา
คนฺธทาเมหิ จนฺทนกุงฺกุมตคราทิสุคนฺธทาเมหิ โสภิตา โปกฺขรณีติ สมฺพนฺโธ.
ทุสฺสทาเมหิ ปตฺตุณฺณจีนาทิอนคฺฆทุสฺสทาเมหิ ปริกิณฺณา สตฺตรตนทาเมหิ
ภูสิตา อลงฺกตา โปกฺขรณี. ปุปฺผาภิกิณฺณา จมฺปกสฬลโสคนฺธิกาทิสุคนฺธปุปฺเผหิ
อภิกิณฺณา สุฏฺุ วิจิตฺตา โสภิตา, ปุนรปิ กึ ภูตา โปกฺขรณี?
สุรภิคนฺธสุคนฺเธหิ ภูสิตา วาสิตา. สมนฺตโต คนฺธปญฺจงฺคุลลงฺกตา ปญฺจหิ
องฺคุเลหิ ลิมฺปิตคนฺเธหิ อลงฺกตา, เหมจฺฉทนฉาทิตา สุวณฺณฉทเนหิ
สุวณฺณวิตาเนหิ ฉาทิตา ปาสาทสฺส จาตุทฺทิสา โปกฺขรณิโย ปทุเมหิ จ
อุปฺปเลหิ จ สุฏฺุ สนฺถตา ปตฺถฏา สุวณฺณรูเป สุวณฺณวณฺณา ขายนฺตุ,
ปทฺมเรณุรชุคฺคตา ปทุมเรณูหิ ธูลีหิ จ อากิณฺณา โปกฺขรณิโย โสภนฺตูติ
อตฺโถ.
       [๔๑] มม เวชยนฺตปาสาทสฺส สมนฺตโต ปาทปา จมฺปกาทโย รุกฺขา
สพฺเพ ปุปฺผนฺตุ เอเต ปุปฺผรุกฺขา. สยเมว ปุปฺผา มุญฺจิตฺวา วิคฬิตฺวา
คนฺตฺวา ภวนํ โอกิรุํ, โอกิณฺณา ปาสาทสฺส อุปริ กโรนฺตูติ อตฺโถ.
       [๔๒] ตตฺถ ตสฺมึ มม เวชยนฺตปาสาเท สิขิโน มยูรา นจฺจนฺตุ,
ทิพฺพหํสา เทวตาหํสา ปกูชเร สทฺทํ กโรนฺตุ, กรวีกา จ มธุรสทฺทา
โกกิลา คายนฺตุ คีตวากฺยํ กโรนฺตุ, อปเร อนุตฺตา จ ทิชสํฆา ปกฺขิโน
สมูหา ปาสาทสฺส สมนฺตโต มธุรรวํ รวนฺตูติ อตฺโถ.
       [๔๓] ปาสาทสฺส สมนฺตโต สพฺพา อาตตวิตตาทโย เภริโย
วชฺชนฺตุ หญฺนฺตุ, สพฺพา ตา อเนกตนฺติโย วีณา รสนฺตุ สทฺทํ กโรนฺตุ,
สพฺพา อเนกปฺปการา สงฺคีติโย ปาสาทสฺส สมนฺตโต วตฺตนฺตุ ปวตฺตนฺตุ
คายนฺตูติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ม. ททฺทฬฺหมานา.
       [๔๔-๕] ยาวตา ยตฺตเก าเน พุทฺธเขตฺตมฺหิ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ
ตโต ปเร จกฺกวาเฬ, โชติสมฺปนฺนา ปภาสมฺปนฺนา อจฺฉินฺนา มหนฺตา
สมนฺตโต รตนามยา สตฺตหิ รตเนหิ กตา ขจิตา โสณฺณปลฺลงฺกา
สุวณฺณปลฺลงฺกา ติฏฺนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต ทีปรุกฺขา ปทีปธารณา
เตลรุกฺขา ชลนฺตุ, ปทีเปหิ ปชฺชลนฺตุ, ทสสหสฺสิปรมฺปรา ทสสหสฺสีนํ ปรมฺปรา
ทสสหสฺสิโย เอกปชฺโชตา เอกปทีปา วิย ภวนฺตุ อุชฺโชตนฺตูติ อตฺโถ.
       [๔๖] นจฺจคีเตสุ เฉกา คณิกา นจฺจิตฺถิโย จ ลาสิกา มุเขน
สทฺทการิกา จ ปาสาทสฺส สมนฺตโต นจฺจนฺตุ, อจฺฉราคณา เทวิตฺถิสมูหา
นจฺจนฺตุ, นานารงฺคา อเนกวณฺณา นานารงฺคมณฺฑลา ปาสาทสฺส สมนฺตโต
นจฺจนฺตุ ปทิสฺสนฺตุ ปากฏา โหนฺตูติ อตฺโถ.
       [๔๗] ตทา อหํ ติโลกวิชโย นาม จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา
สกลจกฺกวาเฬ ทุมคฺเค รุกฺขคฺเค ปพฺพตคฺเค หิมวนฺตจกฺกวาฬปพฺพตาทีนํ อคฺเค
สิเนรุปพฺพตามุทฺธนิ จ สพฺพฏฺาเนสุ วิจิตฺตํ อเนกวณฺณวิจิตฺตํ ปญฺจวณฺณิกํ
นีลปีตาทิปญฺจวณฺณํ สพฺพํ ธชํ อุสฺสาเปมีติ อตฺโถ.
       [๔๘] นรา โลกนฺตรา นรา จ นาคโลกโต นาคา จ เทวโลกโต
คนฺธพฺพา จ เทวา จ สพฺเพ อุเปนฺตุ อุปคจฺฉนฺตุ, เต นราทโย
นมสฺสนฺตา มม นมกฺการํ กโรนฺตา ปญฺชลิกา กตหตฺถปุฏา มม เวชยนฺตํ
ปาสาทํ ปริวารยุนฺติ อตฺโถ.
       [๔๙] เอวํ โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา ปาสาทสฺส จ อตฺตโน จ
อานุภาวํ วณฺเณตฺวา อิทานิ อตฺตนา สมฺปตฺติ กตปุญฺผลํ ๑- สมาทเปนฺโต
"ยํ กิญฺจิ กุสลํ กมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ยํ กิญฺจิ กุสลกมฺมสงฺขาตํ กิริยํ
กตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มม มยา กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา
ตีหิ ทฺวาเรหิ กตํ ติทเส สุกตํ สุฏฺุ กตํ, ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชนารหํ
กตนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. สมฺปตฺตํ กตปุญฺผลํ.
       [๕๐] ปุน สมาทเปนฺโต "เย สตฺตา สญฺิโน"ติอาทิมาห. ตตฺถ
เย สตฺตา มนุสฺสา วา เทวา วา พฺรหฺมาโน วา สญฺิโน สญฺาสหิตา
อตฺถิ, เย จ สตฺตา อสญฺิโน สญฺารหิตา อสญฺา สตฺตา สนฺติ,
เต สพฺเพ สตฺตา มยฺหํ มยา กตํ ปุญฺผลํ, ภาคี ภวนฺตุ ปุญฺวนฺตา
โหนฺตูติ อตฺโถ.
       [๕๑] ปุนปิ สมาทเปนฺโต โพธิสตฺโต "เยสํ กตนฺ"ติอาทิมาห. มยา
กตํ ปุญฺ เยหิ นรนาคคนฺธพฺพเทเวหิ สุวิทิตํ าตํ, เตสํ มยา ทินฺนํ
ปุญฺผลํ, ตสฺมึ มยา กเต ปุญฺเ ทินฺนภาวํ เย นราทโย น ชานนฺติ,
เทวา คนฺตฺวา เตสํ ตํ นิเวทยุํ อาโรจยุนฺติ อตฺโถ.
       [๕๒] สพฺพโลกมฺหิ เย สตฺตา อาหารนิสฺสิตา ชีวนฺติ, เต สพฺเพ
สตฺตา มนุญฺ โภชนํ สพฺพํ มม เจตสา มม จิตฺเตน ลภนฺตุ, มม
ปุญฺิทฺธิยา ลภนฺตูติ อตฺโถ.
       [๕๓] มนสา ปสนฺเนน จิตฺเตน ยํ ทานํ มยา ทินฺนํ ตสฺมึ ทาเน
จิตฺเตน ปสาทํ อาวหึ อุปฺปาเทสึ. สพฺพสมฺพุทฺธา จ ปจฺเจกา ปฏิเอกา
ชินสาวกา จ มยา จกฺกวตฺติรญฺา ปูชิตา.
       [๕๔] สุกเตน เตน กมฺเมน สทฺทหิตฺวา กเตน กุสลกมฺเมน
เจตนาปณิธีหิ จ จิตฺเตน กตปตฺถนาหิ จ มานุสํ เทหํ มนุสฺสสรีรํ ชหิตฺวา
ฉฑฺเฑตฺวา อหํ ตาวตึสํ เทวโลกํ อคจฺฉึ อคมาสึ, สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย
ตตฺถ อุปฺปชฺชินฺติ อตฺโถ.
       [๕๕] ตโต ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา กาลงฺกโต, ตโต ปฏฺาย
อาคเต ทุเว ภเว เทฺว ชาติโย ปชานามิ เทวตฺเต เทวตฺตภาเว มานุเส
มนุสฺสตฺตภาเว จ, ตโต ชาติทฺวยโต อญฺ คตึ อญฺ อุปฺปตฺตึ น ชานามิ
น ปสฺสามิ, ๑- มนสา จิตฺเตน ปตฺถนาผลํ ปตฺถิตปตฺถนาผลนฺติ อตฺโถ.
       [๕๖] เทวานํ อธิโก โหมีติ ยทิ เทเวสุ ชาโต, อายุวณฺณพลเตเชหิ
เทวานํ อธิโก เชฏฺโ เสฏฺโ อโหสินฺติ อตฺโถ. ยทิ มนุสฺเสสุ ชาโต.
@เชิงอรรถ:  สี. น สรามิ.
มนุชาธิโป มนุสฺสานํ อธิปติ อิสฺสโร ภวามิ, ตถา ราชภูโต อติรูเปน ๑-
รูปสมฺปตฺติยา จ ลกฺขเณน อาโรหปริณาหาทิลกฺขเณน จ สมฺปนฺโน สมฺปุณฺโณ
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ปญฺาย ปรมตฺถชานนปญฺาย อสโม สมรหิโต, มยา
สทิโส โกจิ นตฺถีติ อตฺโถ.
       [๕๗] มยา กตปุญฺสมฺภาเรน ปุญฺผเลน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว เสฏฺ
ปสฏฺ มธุรํ วิวิธํ อเนกปฺปการํ โภชนญฺจ อนปฺปกํ พหุสตฺตรตนญฺจ วิวิธานิ,
อเนกปฺปการานิ ปตฺตุณฺณโกเสยฺยาทิวตฺถานิ จ นภา อากาสโต มํ มม สนฺติกํ
ขิปฺปํ สีฆํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ.
       [๕๘-๖๖] ปพฺยา ปวิยา ปพฺพเต จ อากาเส จ อุทเก จ วเน จ
ยํ ยํ ยตฺถ ยตฺถ หตฺถํ ปสาเรมิ นิกฺขิปามิ, ตโต ตโต ทิพฺพา ภกฺขา ทิพฺพา
อาหารา มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺตีติ อตฺโถ. ตถา
ยถากฺกมํ สพฺเพ รตนา. สพฺเพ จนฺทนาทโย คนฺธา. สพฺเพ ยานา วาหนา.
สพฺเพ จมฺปกนาคปุนฺนาคาทโย มาลา ปุปฺผา. สพฺเพ อลงฺการา อาภรณา.
สพฺพา ทิพฺพกญฺา. สพฺเพ มธุสกฺขรา. สพฺเพ ปูปาทโย ขชฺชา ขาทิตพฺพา
มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ.
        [๖๗-๘] สมฺโพธิวรปตฺติยาติ อุตฺตมจตุมคฺคาณปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย.
มยา ยํ อุตฺตมทานํ กตํ ปูริตํ, เตน อุตฺตมทาเนน เสลสงฺขาตํ ปพฺพตํ สกลํ
เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต พหลํ คิรํ ๒- ปุถุลํ โฆสํ คชฺเชนฺโต, สเทวกํ โลกํ สกลํ
มนุสฺสเทวโลกํ หาสยนฺโต โสมนสฺสปฺปตฺตํ กโรนฺโต โลเก สกลโลกตฺตเย
วิวฏฺฏจฺฉโท พุทฺโธ อหํ ภวามีติ อตฺโถ.
       [๖๙] ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทสโกฏฺาสา
ทิสา โหนฺติ, ตตฺถ โกฏฺาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส อนฺตกํ นตฺถีติ
อตฺโถ, จกฺกวตฺติกาเล ตสฺมึ มยา คตคตฏฺาเน ทิสาภาเค วา พุทฺธเขตฺตา
พุทฺธวิสยา อสงฺขิยา สงฺขารหิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อภิรูเปน.  ๒. ปาฬิ. คิรึ.
       [๗๐] ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติราชกาเล มยฺหํ ปภา
จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ ปภา อาโลกา ยมกา ยุคฬยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสึ
มุญฺจมานา ปกิตฺติตา ปากฏา, เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสิจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ
รํสิสมูหํ, อาโลโก วิปุโล พหุตโร ภเว อโหสีติ อตฺโถ.
       [๗๑] เอตฺตเก โลกธาตุมฺหีติ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ชนา มํ
ปสฺสนฺตุ ทกฺขนฺตูติ อตฺโถ. สพฺเพ เทวา ยาว พฺรหฺมนิเวสนา ๑- ยาว พฺรหฺมโลกา
มํ อนุวตฺตนฺตุ อนุกูลา ภวนฺตุ.
       [๗๒] วิสิฏฺมธุนาเทนาติ วิสฏฺเน มธุเรน นาเทน, อมตเภริมาหนินฺติ
อมตเภรึ เทวทุนฺทุภึ ปหรึ, เอตฺถนฺตเร เอตสฺมึ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬพฺภนฺตเร
สพฺเพ ชนา มม มธุรํ คิรํ สทฺทํ สุณนฺตุ มนสิ กโรนฺตุ.
       [๗๓] ธมฺมเมเฆน วสฺสนฺเต ธมฺมเทสนามเยน นาเทน
ตพฺโพหารปรมตฺถคมฺภีรมธุรสุขุมตฺถวสฺเส วสฺสนฺเต วสฺสมาเน สมฺมาสมฺพุทฺธานุภาเวน
สพฺเพ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทโย อนาสวา นิกฺกิเลสา โหนฺตุ ภวนฺตุ. เยตฺถ ปจฺฉิมกา
สตฺตาติ เอตฺถ เอเตสุ ราสิภูเตสุ จตูสุ ปริสสตฺเตสุ เย สตฺตา ปจฺฉิมกา
คุณวเสน เหฏฺิมกา, เต สพฺเพ โสตาปนฺนา ภวนฺตูติ อธิปฺปาโย.
       [๗๔] ตทา ติโลกวิชยจกฺกวตฺติราชกาเล ทาตพฺพกํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทานํ
กตฺวา อเสสโต นิสฺเสเสน สีลํ สีลปารมึ ปูเรตฺวา เนกฺขมฺเม เนกฺขมฺมปารมิตาย
ปารมึ ๒- โกฏึ ปตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ จตุมคฺคาณํ ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ.
       [๗๕] ปณฺฑิเต ปญฺวนฺเต เมธาวิโน ปริปุจฺฉิตฺวา "กึ ภนฺเต
กตฺตพฺพํ? กึ น กตฺตพฺพํ? กึ กุสลํ? กึ อกุสลํ? กึ กตฺวา สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี
โหตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา, เอวํ ปญฺาปารมึ ปูเรตฺวาติ อตฺโถ. กตฺวา วีริยมุตฺตมนฺติ
อุตฺตมํ เสฏฺ านนิสชฺชาทีสุ อวิจฺฉินฺนํ วีริยํ กตฺวา, วีริยปารมึ ปูเรตฺวาติ
อตฺโถ. สกลวิรุทฺธชเนหิ กตอนาทราธิวาสนาขนฺติยา ปารมึ โกฏึ คนฺตฺวา
ขนฺติปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ อุตฺตมํ สมฺพุทฺธตฺตํ ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ.
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. พฺรหฺมนิเวสนํ.   ปาฬิ. เนกฺขมฺมปารมึ.
       [๗๖] กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺานนฺติ "มม สรีรชีวิเตสุ วินสฺสนฺเตสุปิ
ปุญฺกมฺมโต น วิรมิสฺสามี"ติ อจลวเสน ทฬฺหํ อธิฏฺานปารมึ กตฺวา "สีเส
ฉิชฺชมาเนปิ มุสาวาทํ น กเถสฺสามี"ติ สจฺจปารมิตาย โกฏึ ปูริย ปูเรตฺวา
"สพฺเพ สตฺตา สุขี อโรคา"ติอาทินา ๑- เมตฺตาปารมิตาย โกฏึ ปตฺวา อุตฺตมํ
สมฺโพธึ ปตฺโตติ  อตฺโถ.
       [๗๗] สชีวกาชีวกวตฺถูนํ ลาเภ จ เตสํ อลาเภ จ กายิกเจตสิกสุเข เจว
ตถา ทุกฺเข จ สาทรชเนหิ กเต สมฺมาเน เจว โอมาเน จ สพฺพตฺถ สมโก
สมานมานโส อุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ ปตฺโต ปาปุเณยฺยนฺติ
อตฺโถ.
       [๗๘] โกสชฺชํ กุสีตภาวํ ภยโต ภยวเสน "อปายทุกฺขภาคี"ติ ทิสฺวา
ตฺวา อโกสชฺชํ อกุสีตภาวํ อลีนวุตฺตึ วีริยํ เขมโต เขมวเสน "นิพฺพานคามี"ติ
ทิสฺวา  ตฺวา อารทฺธวีริยา โหถ ภวถ. เอสา พุทฺธานุสาสนี เอสา พุทฺธานํ
อนุสิฏฺิ.
       [๗๙] วิวาทํ ภยโต ทิสฺวาติ วิวาทํ กลหํ ภยโต ทิสฺวา "อปายภาคี"ติ
ทิสฺวา ตฺวา อวิวาทํ วิวาทโต วิรมณํ "นิพฺพานปฺปตฺตี"ติ เขมโต
ทิสฺวา ตฺวา สมคฺคา เอกคฺคจิตฺตา สขิลา สิลิฏฺา เมตฺตาย  ธุรคตาย
โสภมานา โหถาติ อตฺโถ. เอสา กถา มนฺตนา ๒- อุทีรณา พุทฺธานํ อนุสาสนี
โอวาททานํ.
       [๘๐] ปมาทํ านนิสชฺชาทีสุ สติวิปฺปลาเสน วิหรณํ ภยโต
"นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเนสุ ทุกฺขิตทุรูปอปฺปนฺนปานตาทิสํวตฺตนกํ
อปายาทิคมนญฺจา"ติ ทิสฺวา ตฺวา อปฺปมาทํ สพฺพกิริยาสุ สติยา วิหรณํ เขมโต
วฑฺฒิโต "นิพฺพานสมฺปาปุณนนฺ"ติ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต ตฺวา อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ
สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม
สมฺมาสติ สมฺมาสมาธีติ อฏฺ อวยวํ สมฺมาสมฺโพธิยา มคฺคํ อธิคมูปายํ ภาเวถ วฑฺเฒถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อเวราติอาทินา.   สี. วณฺณนา.
มนสิ กโรถ เอสา กถา ภาสนา อุทีรณา พุทฺธานุสาสนี พุทฺธานํ อนุสิฏฺีติ
อตฺโถ.
       [๘๑] สมาคตา พหู พุทฺธาติ อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยา ปจฺเจกพุทฺธา
สมาคตา ราสิภูตา, สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน อรหนฺตา จ ขีณาสวา อเนกสตสหสฺสา
สมาคตา ราสิภูตา. ตสฺมา เต พุทฺเธ จ อรหนฺเต จ วนฺทมาเน ๑- วนฺทนารเห
นมสฺสถ องฺคปจฺจงฺคนมกฺกาเรน นมสฺสถ วนฺทถ.
       [๘๒] เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา
พุทฺธา, พุทฺธธมฺมาติ พุทฺเธหิ เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺานา ฯเปฯ อฏฺงฺคิโก
มคฺโค, ปญฺจกฺขนฺธา, เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโยติอาทโย ธมฺมา, พุทฺธานํ
วา สภาวา อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา อจินฺติเย จินฺตาวิสยาติกฺกนฺเต
ปสนฺนานํ เทวมนุสฺสานํ วิปาโก เทวมนุสฺสสมฺปตฺตินิพฺพานสมฺปตฺติสงฺขาโต
จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺโย สงฺขฺยาติกฺกนฺโต โหติ ภวติ.
       อิติ เอตฺตาวตา จ ยถา อทฺธานคามิโน "มคฺคํ โน อาจิกฺขา"ติ
ปุฏฺเน "วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหถา"ติ วุตฺเต เตน มคฺเคน คามนิคมราชธานีสุ
กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา ปุน มุญฺจิเตน อปเรน วามมคฺเคน
คตาปิ คามนิคมาทีสุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปนฺติ, เอวเมว พุทฺธาปทานํ
กุสลาปทานวเสน นิฏฺาเปตฺวา ตเทว อกุสลาปทานวเสน วิตฺถาเรตุํ อิทํ
ปญฺหกมฺมํ:-
            "ทุกฺกรญฺจ อพฺภกฺขานํ      อพฺภกฺขานํ ปุนาปรํ
            อพฺภกฺขานํ สิลาเวโธ      สกลิกาปิ จ เวทนา.
            นาฬาคิริ สตฺตจฺเฉโท      สีสทุกฺขํ ยวขาทนํ
            ปิฏฺิทุกฺขมตีสาโร         อิเม อกุสลการณา"ติ.
       ตตฺถ ปมปเญฺห:- ทุกฺกรนฺติ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกา. อตีเต
กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล โพธิสตฺโต โชติปาโล  นาม พฺราหฺมณมาณโว หุตฺวา
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. วนฺทมานา.
นิพฺพตฺโต พฺราหฺมณชาติวเสน สาสเน อปฺปสนฺโน ตสฺส ภควโต
ปิโลติกกมฺมนิสฺสนฺเทน "กสฺสโป ภควา"ติ สุตฺวา "กุโต มุณฺฑกสฺส สมณสฺส โพธิ, ๑-
โพธิ ปรมทุลฺลภา"ติ อาห. โส เตน กมฺมนิสฺสนฺเทน อเนกชาติสเตสุ
นรกาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา ตสฺเสว ภควโต อนนฺตรํ เตเนว ลทฺธพฺยากรเณน
กมฺเมน ชาติสํสารํ เขเปตฺวา ปริโยสาเน เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปตฺวา ตโต จุโต
ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต. เทวตายาจเนน ตโต จวิตฺวา สกฺยกุเล นิพฺพตฺโต
าณสฺส ปริปากตฺตา สกลชมฺพุทีปรชฺชํ ปหาย อโนมานทีตีเร สุนิสิเตนาสินา
สมกุฏเกสกลาปํ ฉินฺทิตฺวา พฺรหฺมุนา อานีเต อิทฺธิมเย กปฺปสฺส สณฺานกาเล
ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺเต อฏฺ ปริกฺขาเร ปฏิคฺคเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา
โพธิาณทสฺสนสฺส ตาว อปริปกฺกตฺตา พุทฺธภาวาย มคฺคามคฺคํ อชานิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ
อุรุเวลชนปเท เอกาหารเอกาโลปเอกปุคฺคลเอกมคฺคเอกาสนโภชนวเสน
อฏฺิจมฺมนฺหารุเสสํ นิมฺมํสรุธิรเปตรูปสทิสสรีโร ปธานสุตฺเต ๒- วุตฺตนเยเนว
ปธานํ มหาวีริยํ ทุกฺกรการิกํ อกาสิ. โส อิมํ ทุกฺกรการิกํ "สมฺโพธิยา มคฺคํ น
โหตี"ติ จินฺเตตฺวา คามนิคมราชธานีสุ ปณีตาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ปีณินฺทฺริโย
ปริปุณฺณทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขโณ กเมน โพธิมณฺฑมุปคนฺตฺวา ปญฺจ มาเร
ชินิตฺวา พุทฺโธ ชาโตติ.
            อวจาหํ โชติปาโล        สุคตํ กสฺสปํ ตทา
            กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส      โพธิ ปรมทุลฺลภา.
            เตน กมฺมวิปาเกน        อจรึ ทุกฺกรํ พหุํ
            ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ        ตโต โพธิมปาปุณึ.
            นาหํ เอเตน มคฺเคน      ปาปุณึ โพธิมุตฺตมํ
            กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ       ปุพฺพกมฺเมน วาริโต. ๓-
            ปุญฺปาปปริกฺขีโณ         สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต
            อโสโก อนุปายาโส       นิพฺพายิสฺสมนาสโวติ. ๔-
@เชิงอรรถ:  สี. นตฺถิ.   ขุ. สุ. ๒๕/๒/๔๑๕.   ขุ. อป. ๓๒/๙๒-๔/๔๒๐.
@  ขุ. อป. ๓๒/๙๕/๔๒๐.
       ทุติยปเญฺห:- อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ ปริภาสนํ. อตีเต กิร
โพธิสตฺโต สุทฺทกุเล ชาโต อปากโฏ อปฺปสิทฺโธ มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา
ปฏิวสติ, ตทา มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุรภิ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ เกนจิ
กรณีเยน ตสฺส สมีปฏฺานํ ปาปุณิ, โส ตํ ทิสฺวาว "ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม
อยํ สมโณ"ติอาทินา อพฺภาจิกฺขิ. โส เตน อกุสลนิสฺสนฺเทน นรกาทีสุ
อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ยทา ติตฺถิยา
ปมตรํ ภควโต ตุสิตภวเน วสนสมเย จ ปากฏา หุตฺวา สกลชนํ วญฺเจตฺวา
ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ทีเปตฺวา วิจรนฺติ, ตทา ตุสิตปุรา จวิตฺวา สกฺยราชกุเล
นิพฺพตฺติตฺวา  กเมน พุทฺโธ ชาโต. ติตฺถิยา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย
วิหตลาภสกฺการา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตสฺมึ สมเย ราชคหเสฏฺิ
คงฺคาย ชาลํ พนฺธิตฺวา กีฬนฺโต รตฺตจนฺทนฆฏิกํ ทิสฺวา อมฺหากํ เคเห
จนฺทนานิ พหูนิ, ๑- อิมํ ภมํ อาโรเปตฺวา เตน ภมกาเรหิ ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา
เวฬุปรมฺปราย ลคฺเคตฺวา "เย อิมํ ปตฺตํ อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติ, เตสํ
ภตฺติโก ภวิสฺสามี"ติ เภรึ จราเปสิ.
       ตทา ติตฺถิยา "นฏฺมฺหา ทานิ นฏฺมฺหา ทานี"ติ มนฺเตตฺวา
นิคณฺโ นาฏปุตฺโต สกปริสํ เอวมาห "อหํ เวฬุสมีปํ คนฺตฺวา อากาเส
อุลฺลงฺคนาการํ กโรมิ, `ตุเมฺห ฉวทารุมยํ ปตฺตํ ปฏิจฺจ มา อิทฺธึ กโรถา'ติ
มํ ขนฺเธ คเหตฺวา วาเรถา"ติ, เต ตถา คนฺตฺวา ตถา อกํสุ.
       ตทา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช จ โมคฺคลฺลาโน จ ติคาวุเต เสลปพฺพตมตฺถเก
ตฺวา ปิณฺฑปาตคณฺหนตฺถาย จีวรํ ปารุปนฺตา ตํ โกลาหลํ สุณึสุ. เตสุ
โมคฺคลฺลาโน ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ "ตฺวํ อากาเสน คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ คณฺหาหี"ติ
อาห. โส "ภนฺเต ตุเมฺหเยว ภควตา อิทฺธิมนฺตานํ อคฺคฏฺาเน ปิตา,
ตุเมฺหว คณฺหถา"ติ อาห. ตถาปิ "มยา อาณตฺโต ตฺวเมว คณฺหาหี"ติ
อาณตฺโต อตฺตนา ิตํ ติคาวุตํ เสลปพฺพตํ ปาทตเล ลคฺเคตฺวา อุกฺขลิยา
ปิธานํ วิย สกลราชคหนครํ ฉาเทสิ, ตทา นครวาสิโน ผลิกปพฺพเต อาวุตํ
@เชิงอรรถ:  อมฺหากํ เคเห รตฺตจนฺทนานิ พหูนีติ (?).
รตฺตสุตฺตมิว ตํ เถรํ ปสฺสิตฺวา "ภนฺเต ภารทฺวาช อเมฺห รกฺขถา"ติ
อุคฺโฆสยึสุ, ภีตา สุปฺปาทีนิ สีเส อกํสุ, ตทา เถโร ตํ ปพฺพตํ ิตฏฺาเน
วิสฺสชฺเชตฺวา อิทฺธิยา คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ อคฺคเหสิ, ตทา นครวาสิโน
มหาโกลาหลมกํสุ.
       ภควา เวฬุวนาราเม นิสินฺโน ตํ สทฺทํ สุตฺวา "กึ เอโส สทฺโท"ติ
อานนฺทํ ปุจฺฉิ. "ภารทฺวาเชน ภนฺเต ปตฺตสฺส คหิตตฺตา สนฺตุฏฺา
นครวาสิโน อุกฺกุฏฺิสทฺทมกํสู"ติ อาห. ตทา ภควา อายตึ ปรูปวาทโมจนตฺถํ
ตํ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา เภทาเปตฺวา ๑- อญฺชนุปวิสนํ กตฺวา ภิกฺขูนํ ทาเปสิ,
ทาเปตฺวา จ ปน "น ภิกฺขเว อิทฺธิวิกุพฺพนา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ
ทุกฺกฏสฺสา"ติ สิกฺขาปทํ ปญฺาเปสิ.
       ตโต ติตฺถิยา "สมเณน กิร โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ,
เต ชีวิตเหตุปิ ตํ นาติกฺกมนฺติ, มยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา"ติ ตตฺถ ตตฺถ
ราสิภูตา โกลาหลมกํสุ. อถ ราชา พิมฺพิสาโร ตํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ
คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตเมวมาห "ติตฺถิยา ภนฺเต
`อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา'ติ อุคฺโฆเสนฺตี"ติ. อหมฺปิ มหาราช กริสฺสามีติ.
นนุ ภนฺเต ภควตา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตนฺติ. ตเมว มหาราช
ปุจฺฉิสฺสามิ, ตวุยฺยาเน อมฺพผลาทีนิ ขาทนฺตานํ "เอตฺตโก ทณฺโฑ"ติ ทณฺฑํ
เปนฺโต ตวาปิ เอกโต กตฺวา เปสีติ. น มยฺหํ ภนฺเต ทณฺโฑติ. เอวํ
มหาราช น มยฺหํ สิกฺขาปทํ ปญฺตฺตํ อตฺถีติ. กตฺถ ภนฺเต ปาฏิหาริยํ
ภวิสฺสตีติ. สาวตฺถิยา สมีเป คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ๒- มหาราชาติ. สาธุ ภนฺเต ตํ
ปสฺสิสฺสามาติ. ตโต ติตฺถิยา "คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล  ๒- กิร ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตี"ติ
สุตฺวา นครสฺส สามนฺตา อมฺพรุกฺเข เฉทาเปสุํ, นาครา มหาองฺคณฏฺาเน
มญฺจาติมญฺจํ อฏฺฏาทโย พนฺธึสุ, สกลชมฺพุทีปวาสิโน ราสิภูตา ปุรตฺถิมทิสายเมว
ทฺวาทสโยชนานิ ผริตฺวา อฏฺสุ. เสสทิสาสุปิ ตทนุรูเปนากาเรน   สนฺนิปตึสุ.
@เชิงอรรถ:  สี. ภญฺชาเปตฺวา.   ฉ.ม. กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล.
       ภควาปิ กาเล สมฺปตฺเต อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ปาโตว กตฺตพฺพกิจฺจํ
นิฏฺาเปตฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา นิสีทิ, ตสฺมึ ขเณ คณฺโฑ นาม อุยฺยานปาโล
กิปิลฺลิกปุเฏ สุปกฺกํ อมฺพผลํ ทิสฺวา "สจาหํ อิมํ รญฺโ ทเทยฺยํ,
กหาปณาทิสารํ ลเภยฺยํ, ภควโต อุปนามิเต ปน อิธโลกปรโลเกสุ สมฺปตฺติ
ภวิสฺสตี"ติ ภควโต อุปนาเมสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ
"อิมํ ผลํ มทฺทิตฺวา ปานํ เทหี"ติ. เถโร ตถา อกาสิ. ภควา อมฺพรสํ
ปิวิตฺวา อมฺพฏฺึ อุยฺยานปาลสฺส ทตฺวา "อิมํ โรเปหี"ติ อาห. โส วาลุกํ
วิยูหิตฺวา ตํ โรเปสิ, อานนฺทตฺเถโร กุณฺฑิกาย อุทกํ อาสิญฺจิ, ตสฺมึ ขเณ
อมฺพงฺกุโร อุฏฺหิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว สาขาวิฏปปุปฺผผลปลฺลวภริโต
ปญฺายิตฺถ. ปติตํ อมฺพผลํ ขาทนฺตา สกลชมฺพุทีปวาสิโน ขยํ ปาเปตุํ
นาสกฺขึสุ.
       อถ ภควา ปุรตฺถิมจกฺกวาฬโต ยาว ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ, ตาว อิมสฺมึ
จกฺกวาเฬ มหาเมรุมุทฺธนิ รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา อเนกปริสาหิ สีหนาทํ
นทาเปนฺโต ธมฺมปทฏฺกถายํ ๑- วุตฺตนเยน มหาอิทฺธิปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย
มทฺทิตฺวา เต วิปฺปการํ ปาเปตฺวา ปาฏิหีราวสาเน ปุริมพุทฺธาจิณฺณวเสน
ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสฺสํวุฏฺโ นิรนฺตรํ เตมาสํ อภิธมฺมํ เทเสตฺวา
มาตุปฺปมุขานํ อเนกเทวตานํ โสตาปตฺติมคฺคาธิคมนํ กตฺวา วุฏฺวสฺโส
เทโวโรหนํ กตฺวา อเนกเทวพฺรหฺมคณปริวุโต สงฺกสฺสปุรทฺวารํ โอรุยฺห
โลกานุคฺคหํ อกาสิ. ตทา ภควโต ลาภสกฺกาโร ชมฺพุทีปมชฺโฌตฺถรมาโน
ปญฺจมหาคงฺคา วิย อโหสิ.
       อถ ติตฺถิยา ปริหีนลาภสกฺการา ทุกฺขี ทุมฺมนา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา
นิสีทึสุ, ตทา เตสํ อุปาสิกา จิญฺจมาณวิกา นาม อติวิย รูปคฺคปฺปตฺตา เต
ตถา นิสินฺเน ทิสฺวา "กึ ภนฺเต เอวํทุกฺขี ทุมฺมนา นิสินฺนา"ติ ปุจฺฉิ.
กึ ปน ตฺวํ ภคินิ อปฺโปสฺสุกฺกาสีติ. กึ ภนฺเตติ. ภคินิ สมณสฺส โคตมสฺส
อุปฺปาทกาลโต ปฏฺาย มยํ หตลาภสกฺการา, นครวาสิโน อเมฺห น กิญฺจิ
@เชิงอรรถ:   ธมฺมปท-ฏฺ ๒/๑๓๐ (พม่า)
มญฺนฺตีติ. มยา เอตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ. ตยา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ
อุปฺปาเทตุํ วฏฺฏตีติ. สา "น มยฺหํ ภาโร"ติ วตฺวา ตตฺถ อุสฺสาหํ กโรนฺตี
วิกาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ติตฺถิยานํ อุปสฺสเย วสิตฺวา ปาโต นครวาสีนํ
คนฺธาทีนิ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทนตฺถาย คมนสมเย เชตวนา วิย นิกฺขนฺตา,
"กตฺถ สยิตา"ติ ปุฏฺา "กึ ตุมฺหากํ มม สยิตฏฺาเนนา"ติ วตฺวา ปกฺกามิ,
สา กเมน คจฺฉนฺเต กาเล ปุจฺฉิตา "สมเณนาหํ โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ
สยิตฺวา นิกฺขนฺตา"ติ อาห. ตํ พาลปุถุชฺชนา สทฺทหึสุ, ปณฺฑิตา
โสตาปนฺนาทโย น สทฺทหึสุ. เอกทิวสํ สา ทารุมณฺฑลํ อุทเร พนฺธิตฺวา
อุปริ รตฺตปฏํ ปริทหิตฺวา คนฺตฺวา สราชิกาย ปริสาย ธมฺมเทสนตฺถาย
นิสินฺนํ ภควนฺตํ เอวมาห "โภ สมณ ตฺวํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตุยฺหํ ปฏิจฺจ
อุปฺปนฺนทารกคพฺภินิยา มยฺหํ ลสุณมริจาทีนิ น วิจาเรสี"ติ. ตถาภาวํ ภคินิ
ตฺวญฺเ๑- ปชานาสิ, อหญฺจาติ. สา "เอวเมว เมถุนสํสคฺคสมยํ เทฺวเยว
ชานนฺติ, น อญฺเ"ติ อาห.
     ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก
อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ตฺวา เทฺว เทวปุตฺเต อาณาเปสิ "ตุเมฺหสุ เอโก
มูสิกวณฺณํ มาเปตฺวา ตสฺสา ทารุมณฺฑลสฺส พนฺธนํ ฉินฺทตุ, เอโก
วาตมณฺฑลํ สมุฏฺาเปตฺวา ปารุตปฏํ อุทฺธํ ขิปตู"ติ. เต คนฺตฺวา ตถา อกํสุ.
ทารุมณฺฑลํ ปตมานํ ตสฺสา ปาทปิฏฺึ ภินฺทิ. ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา
ปุถุชฺชนา สพฺเพ "อเร ทุฏฺโจริ ตฺวํ เอวรูปสฺส โลกตฺตยสามิโน เอวรูปํ
อพฺภกฺขานํ อกาสี"ติ อุฏฺหิตฺวา เอเกกมุฏฺิปหารํ ทตฺวา สภาย นีหรึสุ,
ทสฺสนาติกฺกนฺตาย ปวี วิวรมทาสิ. ตสฺมึ ขเณ อวีจิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา
กุลทตฺติเกน รตฺตกมฺพเลเนว ตํ อจฺฉาเทตฺวา อวีจิมฺหิ ปกฺขิปิ, ภควโต
ลาภสกฺกาโร อติเรกตโร อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "สพฺพาภิภุสฺส พุทฺธสฺส      นนฺโท ๒- นามาสิ สาวโก
           ตํ อพฺภกฺขาย นิรเย       จิรํ สํสริตํ มยา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตฺวญฺเจว.   สี. นนฺโต.
           ทสวสฺสสหสฺสานิ          นิรเย สํสรึ จิรํ
           มนุสฺสภาวํ ลทฺธาหํ        อพฺภกฺขานํ พหุํ ลภึ.
           เตน กมฺมาวเสเสน       จิญฺจมาณวิกา มมํ
           อพฺภาจิกฺขิ อภูเตน        ชนกายสฺส อคฺคโต"ติ. ๑-
     ตติยปเญฺห:- อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ อกฺโกสนํ. อตีเต กิร
โพธิสตฺโต อปากฏชาติยํ อุปฺปนฺโน มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา
ทุชฺชนสํสคฺคพเลน สุรภึ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ "ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อยํ ภิกฺขู"ติ
อกฺโกสิ. โส เตน อกุสเลน วจีกมฺเมน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย
ปจฺจิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ทสปารมิตาสํสิทฺธิพเลน พุทฺโธ ชาโต
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. ปุน ติตฺถิยา อุสฺสาหชาตา "กถํ นุ โข
สมณสฺส โคตมสฺส อยสํ อุปฺปาเทสฺสามา"ติ ทุกฺขี ทุมฺมนา นิสีทึสุ. ตทา
สุนฺทรี นาเมกา ปริพฺพาชิกา เต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ิตา ตุณฺหีภูเต
กิญฺจิ อวทนฺเต ทิสฺวา "กึ มยฺหํ เทโส"ติ ปุจฺฉิ. สมเณน โคตเมน
อเมฺห วิเหิยมาเน ตฺวํ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหริสฺสสิ, อิทํ ตว โทโสติ. เอวมหํ ๒-
ตตฺถ กึ กริสฺสามีติ. ตฺวํ สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสสีติ.
"สกฺขิสฺสามิ อยฺยา"ติ วตฺวา ตโต ปฏฺาย วุตฺตนเยน ทิฏฺทิฏฺานํ
"สมเณน โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ สยิตฺวา นิกฺขนฺตา"ติ วตฺวา อกฺโกสติ
ปริภาสติ. ติตฺถิยาปิ "ปสฺสถ โภ สมณสฺส โคตมสฺส กมฺมนฺ"ติ อกฺโกสนฺติ
ปริภาสนฺติ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "มุนาฬิ นามหํ ธุตฺโต      ปุพฺเพ อญฺาสุ ชาติสุ
           ปจฺเจกพุทฺธํ สุรภึ         อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ.
           เตน กมฺมวิปาเกน        นิรเย สํสรึ จิรํ
           พหู วสฺสสหสฺสานิ         ทุกฺขํ เวเทสิ เวทนํ.
           เตน กมฺมาวเสเสน       อิธ ปจฺฉิมเก ภเว
           อพฺภกฺขานํ มยา ลทฺธํ      สุนฺทริกาย การณา"ติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ขุ. อป. ๓๒/๗๐-๗๓/๔๑๘.   สี., อิ. เอวมาห.   ขุ. อป. ๓๒/๖๗-๙/๔๑๘.
     จตุตฺถปเญฺห:- อพฺภกฺขานํ อภิ วิเสเสน อกฺโกสนํ ปริภาสนํ. อตีเต
กิร โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล อุปฺปนฺโน พหุสฺสุโต พหูหิ สกฺกโต ปูชิโต
ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วนมูลผลาหาโร พหุมาณเว มนฺเต
วาเจนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. เอโก ปญฺจาภิญฺาอฏฺสมาปตฺติลาภี ตาปโส ตสฺส
สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวาว อิสฺสาปกโต ตํ อทูสกํ อิสึ "กามโภคี กุหโก
อยํ อิสี"ติ อพฺภาจิกฺขิ, อตฺตโน สิสฺเส จ อาห "อยํ อิสิ เอวรูโป
อนาจารโก"ติ. เตปิ ตเถว ๑- อกฺโกสึสุ ปริภาสึสุ. โส เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน
วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ หุตฺวา
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโต. ตเถว ติตฺถิยา
อพฺภกฺขาเนนาปิ อสนฺตุฏฺา ปุนปิ สุนฺทริยา อพฺภกฺขานํ กาเรตฺวา สุราธุตฺเต
ปกฺโกสาเปตฺวา ลญฺจํ ทตฺวา "ตุเมฺห สุนฺทรึ มาเรตฺวา เชตวนทฺวารสมีเป
มาลากจวเรน ฉาเทถา"ติ อาณาเปสุํ. เต ตถา กรึสุ. ตโต ติตฺถิยา "สุนฺทรึ
น ปสฺสามา"ติ รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา "ปริเยสถา"ติ อาห. เต อตฺตนา
ปาติตฏฺานโต คเหตฺวา มญฺจกํ อาโรเปตฺวา รญฺโ ทสฺเสตฺวา "ปสฺสถ โภ
สมณสฺส โคตมสฺส สาวกานํ กมฺมนฺ"ติ ภควโต ภิกฺขุสํฆสฺส จ สกลนคเร
อวณฺณํ อุคฺโฆเสนฺตา วิจรึสุ. สุนฺทรึ อามกสุสาเน อฏฺฏเก เปสุํ. ราชา
"สุนฺทริมารเก ปริเยสถา"ติ อาณาเปสิ. ตทา ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา "ตฺวํ สุนฺทรึ
มาเรสิ, ตฺวํ มาเรสี"ติ กลหํ กรึสุ. ราชปุริสา เต ธุตฺเต คเหตฺวา รญฺโ
ทสฺเสสุํ. ราชา กึ ภเณ ตุเมฺหหิ สุนฺทรี มาริตาติ. อาม เทวาติ. เกหิ
อาณตฺตาติ. ติตฺถิเยหิ เทวาติ. ราชา ติตฺถิเย อาหราเปตฺวา พนฺธาเปตฺวา
"คจฺฉถ ภเณ `พุทฺธสฺส อวณฺณตฺถาย อเมฺหหิ สยเมว สุนฺทรี มาราปิตา,
ภควา ตสฺส สาวกา จ อการกา'ติ อุคฺโฆสถา"ติ อาห. เต ตถา อกํสุ.
สกลนครวาสิโน นิกฺกงฺขํ อเหสุํ. ราชา ติตฺถิเย จ ธุตฺเต จ มาราเปตฺวา
ฉฑฺฑาเปติ. ตโต ภควโต ภิยฺโยโส มตฺตาย ลาภสกฺกาโร วฑฺฒิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ:  สี. ตเมว.
           "พฺราหฺมโณ สุตวา อาสึ    อหํ สกฺกตปูชิโต
           มหาวเน ปญฺจสเต        มนฺเต วาเจมิ มาณเว.
           ตตฺถาคโต อิสิ ภีโม       ปญฺจาภิญฺโ มหิทฺธิโก
           ตญฺจาหํ อาคตํ ทิสฺวา      อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ.
           ตโตหํ อวจํ สิสฺเส        กามโภคี อยํ อิสิ
           มยฺหมฺปิ ภาสมานสฺส       อนุโมทึสุ มาณวา.
           ตโต มาณวกา สพฺเพ      ภิกฺขมานา ๑- กุเล กุเล
           มหาชนสฺส อาหํสุ         กามโภคี อยํ อิสิ.
           เตน กมฺมวิปาเกน        ปญฺจภิกฺขุสตา อิเม
           อพฺภกฺขานํ ลภุํ สพฺเพ      สุนฺทริกาย การณา"ติ. ๒-
     ปญฺจมปเญฺห:- สิลาเวโธติ อาหตจิตฺโต สิลํ ปวิชฺฌิ. อตีเต กิร
โพธิสตฺโต จ กนิฏฺภาตา จ เอกปิตุปุตฺตา อเหสุํ. เต ปิตุ อจฺจเยน ทาเส ๓-
ปฏิจฺจ กลหํ กโรนฺตา อญฺมญฺ วิรุทฺธา อเหสุํ, โพธิสตฺโต อตฺตโน
พลวภาเวน กนิฏฺภาตรํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ ปาสาณํ ปวิชฺเฌสิ. โส เตน
กมฺมวิปาเกน นรกาทีสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว
พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต ราหุลกุมารสฺส มาตุโล ปุพฺเพ เสริวาณิชกาเล
โพธิสตฺเตน สทฺธึ วาณิโช อโหสิ, เต เอกํ ปฏฺฏนคามํ ปตฺวา "ตฺวํ เอกวีถึ
คณฺหาหิ, อหมฺปิ เอกวีถึ คณฺหามี"ติ เทฺวปิ ปวิฏฺา. เตสุ เทวทตฺตสฺส
ปวิฏฺวีถิยํ ชิณฺณเสฏฺิภริยา จ นตฺตา จ เทฺวเยว อเหสุํ, เตสํ มหนฺตํ
สุวณฺณถาลกํ มลคฺคหิตํ ภาชนนฺตเร ปิตํ โหติ, ตํ สุวณฺณถาลกภาวํ
อชานนฺตี "อิมํ ถาลกํ คเหตฺวา ปิฬนฺธนํ เทถา"ติ อาห. โส ตํ คเหตฺวา
สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ตฺวา "โถกํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามี"ติ
จินฺเตตฺวา คโต. อถ โพธิสตฺตํ ทฺวารสมีปํ อาคตํ ทิสฺวา นตฺตา อยฺเย มยฺหํ
กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ เทถาติ. สา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ตํ ถาลกํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ภิกฺขมานํ.   ขุ. อป. ๓๒/๗๓-๗/๔๑๘.   สี., อิ. ธเน ทาเส จ.
ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา มยฺหํ นตฺตาย กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ เทถาติ. โพธิสตฺโต
ตํ คเหตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ตฺวา "เตน วญฺจิตา"ติ ตฺวา อตฺตโน
ปสิพฺพกาย ปิตอฏฺกหาปเณ อวเสสภณฺฑญฺจ ทตฺวา กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ
กุมาริกาย หตฺเถ ปิฬนฺธาเปตฺวา อคมาสิ. โส วาณิโช ปุนาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ.
ตาต ตฺวํ น คณฺหิตฺถ, มยฺหํ ปุตฺโต อิทญฺจิทญฺจ ทตฺวา ตํ คเหตฺวา คโตติ.
โส ตํ สุตฺวาว หทเยน ผาลิเตน วิย ธาวิตฺวา อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโต นาวํ
อารุยฺห ปกฺขนฺทิ. โส "ติฏฺ, มา ปลายิ มา ปลายี"ติ วตฺวา
"นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ตํ นาเสตุํ สมตฺโถ ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ อกาสิ.
     โส ปตฺถนาวเสน อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ อญฺมญฺ วิเหเตฺวา
อิมสฺมึ อตฺตภาเว สกฺยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน ภควติ สพฺพญฺุตํ ปตฺวา
ราชคเห วิหรนฺเต อนุรุทฺธาทีหิ สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา
ฌานลาภี หุตฺวา ปากโฏ ภควนฺตํ วรํ ยาจิ "ภนฺเต สพฺโพ ภิกฺขุสํโฆ
ปิณฺฑปาติกาทีนิ เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยตุ, สกโล ภิกฺขุสํโฆ มม ภาโร
โหตู"ติ. ภควา น อนุชานิ. เทวทตฺโต เวรํ พนฺธิตฺวา ปริหีนชฺฌาโน
ภควนฺตํ มาเรตุกาโม เอกทิวสํ เวภารปพฺพตปาเท ิตสฺส ภควโต อุปริ ิโต
ปพฺพตกูฏํ ปวิทฺเธสิ, ภควโต อานุภาเวน อปโร ปพฺพตกูโฏ ตํ ปตมานํ
สมฺปฏิจฺฉิ. เตสํ ฆฏฺฏเนน อุฏฺิตา ปปฏิกา อาคนฺตวา ภควโต ปาทปิฏฺิยํ
ปหริ. เตน วุตฺตํ:-
           "เวมาตุภาตรํ ปุพฺเพ      ธนเหตุ หนึ อหํ
           ปกฺขิปึ คิริทุคฺคสฺมึ         สิลาย จ อปึสยึ.
           เตน กมฺมวิปาเกน        เทวทตฺโต สิลํ ขิปิ
           องฺคุฏฺ ปึสยี ปาเท       มม ปาสาณสกฺขรา"ติ. ๑-
     ฉฏฺปเญฺห:- สกลิกาเวโธติ สกลิกาย ฆฏฺฏนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต
เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ทหรกาเล มหาวีถิยํ กีฬมาโน วีถิยํ ปิณฺฑาย
จรมานํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา "อยํ มุณฺฑโก สมโณ กุหึ คจฺฉตี"ติ ปาสาณสกลิกํ
@เชิงอรรถ:  ขุ. อป. ๓๒/๗๘-๙/๔๑๙.
คเหตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺิยํ ขิปิ. ปาทปิฏฺิจมฺมํ ฉินฺทิตฺวา รุหิรํ นิกฺขมิ. โส
เตน ปาปกมฺเมน อเนกวสฺสสหสฺสานิ นิรเย มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา พุทฺธภูโตปิ
กมฺมปิโลติกวเสน ปาทปิฏฺิยํ ปาสาณสกลิกฆฏฺฏเนน รุหิรุปฺปาทํ ลภิ. เตน วุตฺตํ:-
           "ปุเรหํ ทารโก หุตฺวา     กีฬมาโน มหาปเถ
           ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวาน       มคฺเค สกลิกํ ขิปึ.
           เตน ๑- กมฺมวิปาเกน     อิธ ปจฺฉิมเก ภเว
           วธตฺถํ มํ เทวทตฺโต       อภิมาเร ปโยชยี"ติ. ๑-
     สตฺตมปเญฺห:- นาฬาคิรีติ ธนปาลโก หตฺถี มารณตฺถาย เปสิโต.
อตีเต กิร โพธิสตฺโต หตฺถิโคปโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต หตฺถึ อารุยฺห วิจรมาโน
มหาปเถ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา "กุโต อาคจฺฉติ ๒- อยํ มุณฺฑโก"ติ อาหตจิตฺโต
ขิลชาโต หตฺถินา อาสาเทสิ. โส เตน กมฺเมน อปาเยสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ
ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต อชาตสตฺตุราชานํ
สหายํ กตฺวา "ตฺวํ มหาราช ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหหิ, อหํ พุทฺธํ
มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ สญฺาเปตฺวา เอกทิวสํ รญฺโ อนุญฺาตาย
หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา "เสฺว ตุเมฺห นาฬาคิรึ โสฬสสุราฆเฏ ปาเยตฺวา ภควโต
ปิณฺฑาย จรณเวลายํ เปเสถา"ติ หตฺถิโคปเก อาณาเปสิ. สกลนครํ มหาโกลาหลํ
อโหสิ, "พุทฺธนาเคน หตฺถินาคสฺส ยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา"ติ อุภโต ราชวีถิยํ
มญฺจาติมญฺจํ พนฺธิตฺวา ปาโตว สนฺนิปตึสุ. ภควาปิ กตสรีรปฏิชคฺคโน
ภิกฺขุสํฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, ตสฺมึ ขเณ วุตฺตนิยาเมเนว นาฬาคิรึ
วิสฺสชฺเชสุํ. โส วีถิจจฺจราทโย วิธเมนฺโต อาคจฺฉติ, ตทา เอกา อิตฺถี ทารกํ
คเหตฺวา วีถิโต วีถึ คจฺฉติ, หตฺถี ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อนุพนฺธิ. ภควา "นาฬาคิริ
น ตํ หนตฺถาย ๓- เปสิโต, อิธาคจฺฉาหี"ติ อาห. โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา
ภควนฺตาภิมุโข ธาวิ. ภควา อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อนนฺตสตฺเตสุ ผรณารหํ
เมตฺตํ เอกสฺมึเยว นาฬาคิริมฺหิ ผริ. โส ภควโต เมตฺตาย ผุโฏ นิพฺภโย
@เชิงอรรถ: ๑-๑ เตน กมฺมวิปาเกน พุทฺธภูตสฺส เม สโต. ปวิทฺเธสิ สิลํ ตตฺถ เทวทตฺโต
@วิฆาฏวาติ (สพฺพตฺถ).   คจฺฉติ (สพฺพตฺถ).   สี., อิ. อตฺถาย.
หุตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปติ. ภควา ตสฺส มตฺถเก หตฺถํ เปสิ. ตทา
เทวพฺรหฺมาทโย อจฺฉริยพฺภุตชาตจิตฺตา ปุปฺผปราคาทีหิ ๑- ปูเชสุํ. สกลนคเร
ชณฺณุกมตฺตา ธนราสโย อเหสุํ. ราชา "ปจฺฉิมทฺวาเร ธนานิ นครวาสีนํ
โหนฺตุ, ปุรตฺถิมทฺวาเร ธนานิ ราชภณฺฑาคาเร โหนฺตู"ติ เภรึ จราเปสิ.
สพฺเพ ตถา กรึสุ. ตทา นาฬาคิริ ธนปาโล นาม อโหสิ. ภควา เวฬุวนารามํ
อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "หตฺถาโรโห ปุเร อาสึ    ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ
           ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ        อาสาเทสึ คเชนหํ.
           เตน กมฺมวิปาเกน        ภนฺโต นาฬาคิรี คโช
           คิริพฺพเช ปุรวเร         ทารุโณ สมุปาคมี"ติ. ๒-
     อฏฺมปเญฺห:- สตฺถจฺเฉโทติ สตฺเถน คณฺฑผาลนํ กุาราย สตฺเถน
เฉโท. อตีเต กิร โพธิสตฺโต ปจฺจนฺตเทเส ราชา อโหสิ, โส ทุชฺชนสํสคฺควเสน
ปจฺจนฺตเทเส วาสวเสน จ ธุตฺโต สาหสิโก เอกทิวสํ ขคฺคหตฺโถ ปตฺติโกว นคเร
วิจรนฺโต นิราปราเธ ชเน ขคฺเคน ผาเลนฺโต อคมาสิ. โส เตน ปาปกมฺมวิปาเกน
พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ติรจฺฉานาทีสุ ทุกฺขมนุภวิตฺวา ปกฺกาวเสเสน
ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน เทวทตฺเตน
ขิตฺตปาสาณสกฺขลิกปหาเรน อุฏฺิตคณฺโฑ อโหสิ. ชีวโก เมตฺตจิตฺเตน ตํ คณฺฑํ
ผาเลสิ. เวริจิตฺตสฺส เทวทตฺตสฺส รุหิรุปฺปาทกมฺมํ อานนฺตริกํ อโหสิ,
เมตฺตจิตฺตสฺส ชีวกสฺส คณฺฑผาลนํ ปุญฺเมว ๓- อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "ราชาหํ ปตฺติโก อาสึ     สตฺติยา ปุริเส หนึ
           เตน กมฺมวิปาเกน        นิรเย ปจฺจิสํ ภุสํ. ๔-
           กมฺมุโน ตสฺส เสเสน      อิทานิ ๕- สกลํ มม
           ปาเท ฉวึ ปกปฺเปสิ       น หิ กมฺมํ วินสฺสตี"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ:  ม. ปุพฺพมฺปราภรณาทีหิ.   ขุ. อป. ๓๒/๘๒-๓/๔๑๙.   สี. ปุญฺกมฺมํ.
@ ขุ. อป. ๓๒/๘๔/๔๑๙.   ปาฬิ. โส ทานิ.   ขุ. อป. ๓๒/๘๕-๗/๔๑๙-๒๐.
     นวมปเญฺห:- สีสทุกฺขนฺติ สีสาพาโธ สีสเวทนา. อตีเต กิร โพธิสตฺโต
เกวฏฺฏคาเม เกวฏฺโฏ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ เกวฏฺฏปุริเสหิ สทฺธึ
มจฺฉมารณฏฺานํ คนฺตฺวา มจฺเฉ มาเรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทสิ,
สหคตาปิ ตเถว โสมนสฺสํ อุปฺปาทยึสุ. โส เตน อกุสลกมฺเมน จตุราปาเย
ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว เตหิ ปุริเสหิ สทฺธึ สกฺยราชกุเล
นิพฺพตฺติตฺวา กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺโตปิ สยํ สีสาพาธํ ปจฺจนุโภสิ. เต เจ
สกฺยราชาโน ธมฺมปทฏฺกถายํ ๑- วุตฺตนเยน วิฑูฑภสงฺคาเม สพฺเพ วินาสํ
ปาปุณึสุ. เตน วุตฺตํ:-
           "อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ       อหุํ เกวฏฺฏทารโก
           มจฺฉเก ฆาติเต ๒- ทิสฺวา  ชนยึ โสมนสฺสกํ.
           เตน กมฺมวิปาเกน        สีสทุกฺขํ อหู มม
           สพฺเพ สกฺกา จ หญฺึสุ ๓-  ยทา หนิ วิฑูฑโภ"ติ. ๔-
     ทสมปเญฺห:- ยวขาทนนฺติ เวรญฺชายํ ยวตณฺฑุลขาทนํ. อตีเต กิร
โพธิสตฺโต อญฺตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ชาติวเสน จ อนฺธพาลภาเวน จ
ผุสฺสสฺส ภควโต สาวเก มธุรนฺนปาเน สาลิโภชนาทโย จ ภุญฺชมาเน ทิสฺวา
"อเร มุณฺฑกสมณา ยวํ ขาทถ มา สาลิโภชนํ ภุญฺชถา"ติ อกฺโกสิ. โส
เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน อเนกวสฺสสหสฺสานิ จตุราปาเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ
ปจฺฉิมตฺตภาเว กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺวา โลกสงฺคหํ กโรนฺโต คามนิคมราชธานีสุ
จริตฺวา เอกสฺมึ สมเย เวรญฺชพฺราหฺมณคามสมีเป สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ
ปุจิมนฺทรุกฺขมูลํ ปาปุณิ. เวรญฺชพฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
อเนกปริยาเยน ภควนฺตํ ชินิตุํ อสกฺโกนฺโต โสตาปนฺโน หุตฺวา "ภนฺเต อิเธว
วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี"ติ อาโรเจสิ. ภควา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. อถ
ปุนทิวสโต ปฏฺาย มาโร ปาปิมา สกลเวรญฺชพฺราหฺมณคามวาสีนํ มาราวฏฺฏนํ
อกาสิ. ปิณฺฑาย ปวิฏฺสฺส ภควโต มาราวฏฺฏนวเสน เอโกปิ กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตํ
@เชิงอรรถ:  ธมฺมปท. อ. ๓/๕ (สฺยา).   ปาฬิ. มจฺโฉปฆาตเก.   ปาฬิ. สกฺเกสุ หญฺมาเนสุ.
@  ฉ.ม. วิฏฏูโภ.
ทาตา นาโหสิ. ภควา ตุจฺฉปตฺโตว ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปุนาคจฺฉิ. ตสฺมึ เอวํ
อาคเต ตตฺเถว นิวุฏฺา อสฺสวาณิชา ตํ ทิวสํ ทานํ ทตฺวา ตโต
ปฏฺาย ภควนฺตํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวารํ นิมนฺเตตฺวา ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ
ภตฺตโต วิภาคํ กตฺวา ยวํ โกฏฺเฏตฺวา ภิกฺขูนํ ปตฺเตสุ ปกฺขิปึสุ, สกลสฺส
สหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สุชาตาย ปายาสปจนทิวเส วิย ทิพฺโพชํ ปกฺกมึสุ.
ภควา ปริภุญฺชิ, เอวํ เตมาสํ ยวํ ปริภุญฺชิ. เตมาสจฺจเยน มาราวฏฺฏเน
วิคเต ปวารณาทิวเส เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สริตฺวา มหาสํเวคปฺปตฺโต
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ขมาเปสิ. เตน วุตฺตํ:-
           "ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน      สาวเก ปริภาสยึ
           ยวํ ขาทถ ภุญฺชถ         มา จ ภุญฺชถ สาลโย.
           เตน กมฺมวิปาเกน        เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ
           นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน      เวรญฺชายํ วสึ ตทา"ติ. ๑-
     เอกาทสมปเญฺห:- ปิฏฺิทุกฺขนฺติ ปิฏฺิอาพาโธ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต
คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ถามสมฺปนฺโน กิญฺจิ รสฺสธาตุโก อโหสิ. เตน สมเยน
เอโก มลฺลยุทฺธโยโธ สกลชมฺพุทีเป คามนิคมราชธานีสุ มลฺลยุทฺเธ วตฺตมาเน
ปุริเส ปาเตตฺวา ชยปฺปตฺโต กเมน โพธิสตฺตสฺส วสนนครํ ปตฺวา ตสฺมิมฺปิ
ชเน ปาเตตฺวา คนฺตุมารทฺโธ. ตทา โพธิสตฺโต "มยฺหํ วสนฏฺาเน เอส
ชยํ ปตฺวา คจฺฉตี"ติ ตตฺถ นครมณฺฑลมาคมฺม อปฺโปเฏตฺวา อาคจฺฉ มยา
สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา คจฺฉาติ. โส หสิตฺวา "อหํ มหนฺเต ปุริเส ปาเตสึ, อยํ
รสฺสธาตุโก วามนโก มม เอกหตฺถสฺสาปิ นปฺปโหตี"ติ อปฺโปเฏตฺวา นทิตฺวา
อาคจฺฉิ. เต อุโภปิ อญฺมญฺ หตฺถํ ปรามสึสุ, โพธิสตฺโต ตํ อุกฺขิปิตฺวา
อากาเส ภมิตฺวา ภูมิยํ ปาเตนฺโต ขนฺธฏฺึ ภินฺทิตฺวา ปาเตสิ. สกลนครวาสิโน
อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตา อปฺโปเฏตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ โพธิสตฺตํ ปูเชสุํ. โพธิสตฺโต
ตํ มลฺลโยธํ อุชุํ สยาเปตฺวา ๒- ขนฺธฏฺึ อุชุกํ กตฺวา "คจฺฉ อิโต ปฏฺาย
@เชิงอรรถ:  ขุ. อป. ๓๒/๘๘-๙/๔๒๐.   สี., อิ. คาหาเปตฺวา.
เอวรูปํ มา กโรสี"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน
นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว สรีรสีสาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว
พุทฺธภูโตปิ ปิฏฺิรุชาทิทุกฺขมนุโภสิ. ตสฺมา กทาจิ ปิฏฺิทุกฺเข อุปฺปนฺเน
สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน "อิโต ปฏฺาย ธมฺมํ เทเสถา"ติ วตฺวา สยํ สุคตจีวรํ
ปญฺาเปตฺวา สยติ, กมฺมปิโลติกํ นาม พุทฺธมฺปิ น มุญฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "นิพฺพุทฺเธ วตฺตมานมฺหิ     มลฺลปุตฺตํ นิเหยึ
           เตน กมฺมวิปาเกน        ปิฏฺิทุกฺขํ อหู มมา"ติ. ๑-
     ทฺวาทสมปเญฺห:- อติสาโรติ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ. อตีเต กิร
โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกํ
เสฏฺิปุตฺตํ โรเคน วิจฺฉิตํ ๒- ติกิจฺฉนฺโต เภสชฺชํ กตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา ตสฺส
เทยฺยธมฺมทาเน ปมาทมาคมฺม อปรํ โอสธํ ทตฺวา วมนวิเรจนํ อกาสิ. เสฏฺิ
พหุธนํ อทาสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว โลหิตปกฺขนฺทิกาพาเธน
วิจฺฉิโต ๓- อโหสิ. อิมสฺมิมฺปิ ปจฺฉิมตฺตภาเว ปรินิพฺพานสมเย
จุนฺเทน กมฺมารปุตฺเตน ปจิตสูกรมทฺทวสฺส สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ
ปกฺขิตฺตทิพฺโพเชน อาหาเรน สห ภุตฺตกฺขเณ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ อโหสิ.
โกฏิสตสหสฺสานํ หตฺถีนํ ๔- พลํ ขยมคมาสิ. ภควา วิสาขปุณฺณมายํ กุสินารายํ
ปรินิพฺพานตฺถาย คจฺฉนฺโต อเนเกสุ าเนสุ นิสีทนฺโต ปิปาสิโต ปานียํ
ปิวิตฺวา มหาทุกฺเขน กุสินารํ ปตฺวา ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิ. กมฺมปิโลติกํ
เอวรูปํ โลกตฺตยสามิมฺปิ น วิชหติ. เตน วุตฺตํ:-
           "ติกิจฺฉโก อหํ อาสึ       เสฏฺิปุตฺตํ วิเรจยึ
           เตน กมฺมวิปาเกน        โหติ ปกฺขนฺทิกา มมาติ.
           เอวํ ชิโน วิยากาสิ       ภิกฺขุสํฆสฺส อคฺคโต
           สพฺพาภิญฺาพลปฺปตฺโต      อโนตตฺเต มหาสเร"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ:  ขุ. อป. ๓๒/๙๐/๔๒๐.   สี. ปีฬิตํ.   สี. วิเรจิโต.   สี. โกฏิสตหตฺถีนํ.
     เอวํ ปฏิญฺาตปญฺหานํ มาติกาปนวเสน อกุสลาปทานํ สมตฺตํ นาม
โหตีติ วุตฺตํ อิตฺถํ สุทนฺติ อิตฺถํ อิมินา ปกาเรน เหฏฺา วุตฺตนเยน. สุทนฺติ
นิปาโต ปทปูรณตฺเถ อาคโต. ภควา ภาคฺยสมฺปนฺโน ปูริตปารมิมหาสตฺโต:-
           "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต   ภเคหิ จ วิภตฺตวา
           ภตฺตวา วนฺตคมโน        ภเวสุ ภควา ตโต"ติ
เอวมาทิคุณยุตฺโต เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา พุทฺธาติพุทฺโธ
โส มหาการุณิโก ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ พุทฺธการณํ สมฺภาวยมาโน
ปากฏํ กุรุมาโน พุทฺธาปทานิยํ นาม พุทฺธการณปกาสกํ นาม ธมฺมปริยายํ
ธมฺมเทสนํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ กเถสีติ.
                  อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺกถาย
                      พุทฺธาปทานวณฺณนา สมตฺตา.
                           -----------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๑-๑๕๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=1&modeTY=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=1&modeTY=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_32

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบไทย

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]