อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

                    ๓. มหากสฺสปตฺเถราปทานวณฺณนา
     ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตตฺยาทิกํ อายสฺมโต มหากสฺสปตฺเถรสฺส อปทานํ.
อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ
ปุญฺสมฺภารานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรภควโต กาเล หํสวตีนคเร เวเทโห
นาม อสีติโกฏิวิภโว กุฏุมฺพิโก อโหสิ. โส พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก
สํฆมามโก อุปาสโก หุตฺวา วิหรนฺโต เอกสฺมึ อุโปสถทิวเส ปาโตว สุโภชนํ
ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา
สตฺถารํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
     ตสฺมึ จ ขเณ สตฺถา มหานิสภตฺเถรํ นาม ตติยสาวกํ "เอตทคฺคํ
ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ ยทิทํ นิสโภ"ติ เอตทคฺเค เปสิ.
อุปาสโก ตํ สุตฺวา ปสนฺโน ธมฺมกถาวสาเน มหาชเน อุฏฺาย คเต สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา "เสฺว ภนฺเต มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถา"ติ นิมนฺเตสิ. มหา โข
อุปาสก ภิกฺขุสํโฆติ. กิตฺตโก ภนฺเตติ. อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสนฺติ. ภนฺเต
เอกํ สามเณรมฺปิ วิหาเร อเสเสตฺวา มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถาติ. สตฺถา อธิวาเสสิ.
อุปาสโก สตฺถุ อธิวาสนํ ตฺวา เคหํ คนฺตฺวา มหาทานํ สชฺเชตฺวา
ปุนทิวเส สตฺถุ กาลํ อาโรจาเปสิ. สตฺถา ปตฺตจีวรมาทาย ภิกฺขุสํฆปริวุโต
อุปาสกสฺส ฆรํ คนฺตฺวา ปญฺตฺตาสเน นิสินฺโน ทกฺขิโณทกาวสาเน
ยาคุอาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ภตฺตวิสฺสคฺคํ อกาสิ. อุปาสโกปิ สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิ.
     ตสฺมึ อนฺตเร มหานิสภตฺเถโร ปิณฺฑาย จรนฺโต ตเมว วีถึ
ปฏิปชฺชิ. อุปาสโก ทิสฺวา อุฏฺาย คนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา "ปตฺตํ ภนฺเต
เทถา"ติ อาห. เถโร ปตฺตํ อทาสิ. ภนฺเต อิเธว ปวิสถ, สตฺถาปิ เคเห
นิสินฺโนติ. น วฏฺฏิสฺสติ อุปาสกาติ. โส เถรสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา
ปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. ตโต เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺโต สตฺถุ สนฺติเก
นิสีทิตฺวา เอวมาห "มหานิสภตฺเถโร ภนฺเต `สตฺถาปิ เคเห นิสินฺโน'ติ วุตฺเตปิ
ปวิสิตุํ น อิจฺฉิ, อตฺถิ นุ โข เอตสฺส ตุมฺหากํ คุเณหิ อติเรกคุโณ"ติ.
พุทฺธานญฺจ วณฺณมจฺเฉรํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สตฺถา เอวมาห "อุปาสก มยํ
ภิกฺขํ อาคมยมานา เคเห นิสีทาม, โส ภิกฺขุ น เอวํ นิสีทิตฺวา ภิกฺขํ
อุทิกฺขติ. มยํ คามนฺตเสนาสเน วสาม, โส อรญฺเเยว วสติ. มยํ ฉนฺเน
วสาม, โส อพฺโภกาเสเยว วสตี"ติ ภควา "อยญฺจ อยญฺเจตสฺส คุโณ"ติ
มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย ตสฺส คุณํ กเถสิ.
     อุปาสโกปิ ปกติยา ชลมานทีโป เตเลน อาสิตฺโต วิย สุฏฺุตรํ
ปสนฺโน หุตฺวา จินฺเตสิ "กึ มยฺหํ อญฺาย สมฺปตฺติยา, ยนฺนูนาหํ อนาคเต
เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก ธุตวาทานํ อคฺคภาวตฺถาย ปตฺถนํ กริสฺสามี"ติ. โส
ปุนปิ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา เตเนว นิยาเมน สตฺต ทิวเส มหาทานํ ทตฺวา
สตฺตเม ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส มหาภิกฺขุสํฆสฺส ติจีวรานิ ทตฺวา สตฺถุ ปาทมูเล
นิปชฺชิตฺวา เอวมาห "ยํ เม ภนฺเต สตฺต ทิวเส ทานํ เทนฺตสฺส เมตฺตํ
กายกมฺมํ เมตฺตํ วจีกมฺมํ เมตฺตํ มโนกมฺมํ ปจฺจุปฏฺิตํ, อิมินาหํ น อญฺ
เทวสมฺปตฺตึ วา สกฺกมารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ วา ปตฺเถมิ, อิทํ ปน เม กมฺมํ
อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติเก มหานิสภตฺเถเรน ปตฺตฏฺานนฺตรํ
ปาปุณนตฺถาย เตรสธุตงฺคธรานํ อคฺคภาวสฺส อธิกาโร โหตู"ติ. สตฺถา
"มหนฺตํ านํ อิมินา ปตฺถิตํ, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข, โน"ติ โอโลเกนฺโต
สมิชฺฌนภาวํ ทิสฺวา อาห "มนาปํ เต านํ ปตฺถิตํ, อนาคเต
สตสหสฺสกปฺปาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ตฺวํ ตติยสาวโก
มหากสฺสปตฺเถโร นาม ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. ตํ สุตฺวา อุปาสโก "พุทฺธานํ
เทฺว กถา นาม นตฺถี"ติ ปุนทิวเส ปตฺตพฺพํ วิย ตํ สมฺปตฺตึ อมญฺิตฺถ.
โส ยาวตายุกํ ทานํ ทตฺวา สีลํ สมาทาย รกฺขิตฺวา นานปฺปการํ ปุญฺกมฺมํ
กตฺวา กาลํ กตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติ. ตโต ปฏฺาย เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺตึ
อนุภวนฺโต อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสิสมฺมาสมฺพุทฺเธ พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย
เขเม มิคทาเย วิหรนฺเต เทวโลกา จวิตฺวา อญฺตรสฺมึ ปริชิณฺณพฺราหฺมณกุเล
นิพฺพตฺติ. ตสฺมิญฺจ กาเล วิปสฺสี ภควา สตฺตเม สํวจฺฉเร ธมฺมํ กเถสิ,
มหนฺตํ โกลาหลํ อโหสิ. สกลชมฺพุทีเป เทวตา "สตฺถา ธมฺมํ กเถสฺสตี"ติ
อาโรเจสุํ. พฺราหฺมโณ ตํ สาสนํ อสฺโสสิ. ตสฺส นิวาสนสาฏโก เอโกเยว,
ตถา พฺราหฺมณิยา. ปารุปนํ ปน ทฺวินฺนมฺปิ เอกเมว. โส สกลนคเร
"เอกสาฏกพฺราหฺมโณ"ติ ปญฺายิ. โส พฺราหฺมโณ เกนจิเทว กิจฺเจน
พฺราหฺมณานํ สนฺนิปาเต สติ พฺราหฺมณึ เคเห เปตฺวา สยํ ตํ วตฺถํ
ปารุปิตฺวา คจฺฉติ, พฺราหฺมณีนํ สนฺนิปาเต สติ สยํ เคเห อจฺฉติ, พฺราหฺมณี
ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา คจฺฉติ. ตสมึ ปน ทิวเส โส พฺราหฺมณึ อาห "โภติ
กึ ตฺวํ รตฺตึ ธมฺมํ สุณิสฺสสิ, อุทาหุ ทิวา"ติ. "สามิ อหํ มาตุคาโม
ภีรุกชาติกา รตฺตึ โสตุํ น สกฺโกมิ, ทิวา โสสฺสามี"ติ ตํ พฺราหฺมณํ เคเห
เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมํ สุตฺวา อุปาสิกาหิ สทฺธึ อคมาสิ. อถ
พฺราหฺมโณ ตํ เคเห เปตฺวา ตํ วตฺถํ ปารุปิตฺวา วิหารํ คโต.
     ตสฺมึ จ สมเย สตฺถา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน นิสินฺโน
จิตฺตวีชนึ คเหตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย สิเนรุํ มนฺถํ ๑- กตฺวา สาครํ
นิมฺมนฺเถนฺโต วิย จ ธมฺมกถํ กเถสิ. พฺราหฺมณสฺส ปริสปริยนฺเตน
นิสินฺนสฺส ธมฺมํ สุณนฺตสฺส ปมยาเมเยว สกลสรีรํ ปูรยมานา ปญฺจวณฺณา
ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ปารุตวตฺถํ สงฺฆริตฺวา ๒- "ทสพลสฺส ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ.
อถสฺส อาทีนวสหสฺสํ ทสฺสยมานํ ๓- มจฺเฉรํ อุปฺปชฺชิ. โส "พฺราหฺมณิยา
ตุยฺหญฺจ เอกเมว วตฺถํ, อญฺ กิญฺจิ ปารุปนํ นาม นตฺถิ, อปารุปิตฺวา
พหิ วิจริตุํ น สกฺโกมี"ติ สพฺพถาปิ อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส
นิกฺขนฺเต ปเม มชฺฌิมยาเมติ ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. โส ตเถว จินฺเตตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. มตฺถํ.             ๒ สี. สํหริตฺวา.           ๓ ม. มทฺทยมานํ.
ตเถว อทาตุกาโม อโหสิ. อถสฺส มชฺฌิเม ยาเม นิกฺขนฺเต มชฺฌิมยาเมปิ
ตเถว ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตทา โส มจฺเฉรํ ชินิตฺวา วตฺถํ สงฺฆริตฺวา สตฺถุ
ปาทมูเล เปสิ. ตโต วามหตฺถํ อาภุชิตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน อปฺโผเฏตฺวา
"ชิตํ เม ชิตํ เม"ติ ติกฺขตฺตุํ นทิ.
     ตสฺมึ สมเย พนฺธุมา ราชา ธมฺมาสนสฺส ปจฺฉโต อนฺโตสาณิยํ
นิสินฺโน ธมฺมํ สุณาติ. รญฺโ จ นาม "ชิตํ เม"ติ  สทฺโท อมนาโป โหติ.
ราชา ปุริสํ อาณาเปสิ "คจฺฉ ภเณ เอตํ ปุจฺฉ `กึ โส วทตี'ติ. "พฺราหฺมโณ
เตนาคนฺตฺวา ปุจฺฉิโต "อวเสสา หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห อสิจมฺมาทีนิ คเหตฺวา
ปรเสนํ ชินนฺติ, น ตํ อจฺฉริยํ. อหํ ปน ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตสฺส กูฏโคณสฺส
มุคฺคเรน สีสํ ภินฺทิตฺวา ตํ ปลาเปนฺโต วิย มจฺเฉรจิตฺตํ ชินิตฺวา ปารุตวตฺถํ
ทสพลสฺส อทาสึ, ตํ เม ชิตํ มจฺเฉรํ อจฺฉริยนฺ"ติ อาห. โส อาคนฺตฺวา ตํ
ปวตฺตึ รญฺโ อาโรเจสิ. ราชา "อเมฺห ภเณ ทสพลสฺส อนุรูปํ น ชานาม,
พฺราหฺมโณ ชานาตี"ติ ตสฺส ปสีทิตฺวา วตฺถยุคํ เปเสสิ. ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ
จินฺเตสิ "ราชา มยฺหํ ตุณฺหี นิสินฺนสฺส ปมํ กิญฺจิ อทตฺวา สตฺถุ คุเณ
กเถนฺตสฺส อทาสิ สตฺถุ คุเณ ปฏิจฺจ อิทํ อุปฺปนฺนํ, สตฺถุเยว อนุจฺฉวิกนฺ"ติ
ตมฺปิ วตฺถยุคํ ทสพลสฺส อทาสิ. ราชา "กึ พฺราหฺมเณน กตนฺ"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"ตมฺปิ เตน วตฺถยุคํ ตถาคตสฺเสว ทินฺนนฺ"ติ สุตฺวา อญฺานิปิ เทฺว
วตฺถยุคานิ เปเสสิ, โส ตานิปิ สตฺถุ อทาสิ. ๑- ปุน ราชา อญฺานิปิ จตฺตารีติ
เอวํ วตฺวา ยาว เอวํ ทฺวตฺตึส วตฺถยุคานิ เปเสสิ. อถ พฺราหฺมโณ
"อิทํวฑฺเฒตฺวา วฑฺเฒตฺวา คหณํ วิย โหตี"ติ อตฺตโน อตฺถาย เอกํ, พฺราหฺมณิยา
เอกนฺติ เทฺว วตฺถยุคานิ คเหตฺวา ตึส ยุคานิ ตถาคตสฺเสว อทาสิ. ตโต
ปฏฺาย จ โส สตฺถุ วิสฺสาสิโก ชาโต.
     อถ ตํ ราชา เอกทิวสํ สีตสมเย สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺตํ ทิสฺวา
สตสหสฺสคฺฆนกํ อตฺตโน ปารุตํ รตฺตกมฺพลํ ทตฺวา อาห "อิโต ปฏฺาย อิมํ
ปารุปิตฺวา ธมฺมํ สุณาหี"ติ. โส "กึ เม อิมินา กมฺพเลน อิมสฺมึ ปูติกาเย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาทาสิ.
อุปนีเตนา"ติ จินฺเตตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ตถาคตสฺส มญฺจสฺส อุปริ วิตานํ
กตฺวา อคมาสิ. อเถกทิวสํ ราชา ปาโตว วิหารํ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ สตฺถุ
สนฺติเก นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย กมฺพเล ปฏิหญฺนฺติ,
กมฺพโล อติวิย วิโรจิตฺถ. ราชา อุลฺโลเกนฺโต สญฺชานิตฺวา อาห "อมฺหากํ
ภนฺเต เอส กมฺพโล, อเมฺหหิ เอกสาฏกพฺราหฺมณสฺส ทินฺโน"ติ. "ตุเมฺหหิ
มหาราช พฺราหฺมโณ ปูชิโต, พฺราหฺมเณน มยํ ปูชิตาติ. ราชา "พฺราหฺมโณ
ยุตฺตํ อญฺาสิ, น มยนฺ"ติ ปสีทิตฺวา ยํ มนุสฺสานํ อุปการภูตํ, ตํ สพฺพํ
อฏฺฏฺกํ กตฺวา สพฺพฏฺกํ นาม ทานํ ทตฺวา ปุโรหิตฏฺาเน เปสิ. โสปิ
"อฏฺฏฺกํ นาม จตุสฏฺิ โหตี"ติ จตุสฏฺิสลากภตฺตานิ อุปฏฺเปตฺวา ยาวชีวํ
ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติ.
     ปุน ตโต จุโต อิมสฺมึ กปฺเป ภควโต โกณาคมนสฺส, ภควโต
กสฺสปสฺส จาติ ทฺวินฺนํ อนฺตเร พาราณสิยํ กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺโต, โส
วฑฺฒิมนฺวาย ฆราวาสํ วสนฺโต เอกทิวสํ อรญฺเ ชงฺฆวิหารํ วิจรติ. ตสฺมึ จ
สมเย ปจฺเจกพุทฺโธ นทีตีเร จีวรกมฺมํ กโรนฺโต อนุวาเต อปฺปโหนฺเต
สงฺฆริตฺวา เปตุมารทฺโธ. โส ตํ ทิสฺวา "กสฺมา ภนฺเต สงฺฆริตฺวา เปถา"ติ
อาห. อนุวาโต นปฺปโหตีติ. "อิมินา ภนฺเต กโรถา"ติ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา
"นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กาจิ ๑- หานิ มา โหตู"ติ ปตฺถนํ อกาสิ.
     ฆเรปิสฺส ภคินิยา สทฺธึ ภริยาย กลหํ กโรนฺติยา ปจฺเจกพุทฺโธ
ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถสฺส ภคินี ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา ตสฺส ภริยํ
สนฺธาย "เอวรูปํ พาลํ โยชนสเต ปริวชฺเชยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ เปสิ. สา
เคหงฺคเณ ิตา สุตฺวา "อิมาย ทินฺนภตฺตํ เอส มา ภุญฺชตู"ติ ปตฺตํ คเหตฺวา
ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลสฺส ปูเรตฺวา อทาสิ. อิตรา ทิสฺวา "พาเล มํ ตาว
อกฺโกส วา ปหร วา, เอวรูปสฺส ปน เทฺว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปูริตปารมิสฺส
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺตโต ภตฺตํ ฉฑฺเฑตฺวา กลลํ ทาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ อาห.
อถสฺส ภริยาย ปฏิสงฺขานํ อุปฺปชฺชิ. สา "ติฏฺถ ภนฺเต"ติ กลลํ ฉฑฺเฑตฺวา
@เชิงอรรถ:                    ๑ ก. โกจิ.
ปตฺตํ โธวิตฺวา คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปณีตภตฺตสฺส จตุมธุรสฺส จ
ปูเรตฺวา อุปริ อาสิตฺเตน ปทุมคพฺภวณฺเณน สปฺปินา วิชฺโชตมานํ ปตฺตํ
ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ เปตฺวา "ยถา อยํ ปิณฺฑปาโต โอภาสชาโต, เอวํ
โอภาสชาตํ เม สรีรํ โหตู"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. ปจฺเจกพุทฺโธ อนุโมทิตฺวา
อากาสํ ปกฺขนฺทิ. เตปิ เทฺว ชยมฺปติกา ๑- ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุตา สคฺเค
นิพฺพตฺตึสุ, ปุน ตโต จวิตฺวา อุปาสโก กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล พาราณสิยํ
อสีติโกฏิวิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติ, อิตราปิ ตาทิสสฺเสว เสฏฺิโน ธีตา
หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส ตเมว เสฏฺิธีตรํ อานยึสุ. ตสฺสา ปุพฺเพ
อนิฏฺวิปากสฺส ปาปกมฺมสฺส อานุภาเวน ปติกุลํ ปวิฏฺมตฺตาย อุมฺมารนฺตรโต
ปฏฺาย สกลํ เคหํ อุคฺฆาฏิตวจฺจกูโป วิย ทุคฺคนฺธํ ชาตํ. กุมาโร "กสฺสายํ
คนฺโธ"ติ ปุจฺฉิตฺวา "เสฏฺิกญฺายา"ติ สุตฺวา "นีหรถ นนฺ"ติ ตสฺสาเยว
กุลฆรํ เปเสสิ. สา เตเนว นีหาเรน สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺติ.
     เตน สมเยน กสฺสปทสพโล ปรินิพฺพายิ, ตสฺส สตสหสฺสคฺฆนิกาหิ
สุวณฺณิฏฺกาหิ โยชนุพฺเพธํ เจติยํ อารภึสุ. ตสฺมึ เจติเย กริยมาเน สา เสฏฺิธีตา
จินฺเตสิ "อหํ สตฺตสุ าเนสุ ปฏินิวตฺตา, กึ เม ชีวิเตนา"ติ อตฺตโน
อาภรณภณฺฑํ ภญฺชาเปตฺวา สุวณฺณิฏฺกํ กาเรสิ รตนายตํ วิทตฺถิวิตฺถิณฺณํ
จตุรงฺคุลุพฺเพธํ. ตโต หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ คเหตฺวา อฏฺ อุปฺปลปุปฺผหตฺถเก
อาทาย เจติยกรณฏฺานํ คตา. ตสฺมึ จ ขเณ เอกา อิฏฺกาปนฺติ ปริกฺขิปิตฺวา
อาคจฺฉมานา ฆฏนิฏฺกาย อูนา โหติ. เสฏฺิธีตา วฑฺฒกึ อาห "อิมํ เม
อิฏฺกํ เอตฺถ เปถา"ติ. อมฺม ภทฺทเก กาเล อาคตาสิ, สยเมว เปหีติ.
สา อารุยฺห เตเลน หริตาลมโนสิลาปิณฺฑํ โยเชตฺวา เตน พนฺธเนน อิฏฺกํ
ปติฏฺเปตฺวา อุปริ อฏฺหิ อุปฺปลปุปฺผหตฺเถหิ ๒- ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา
"นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺาเน เม กายโต จนฺทนคนฺโธ วายตุ, มุขโต อุปฺปลคนฺโธ"ติ
ปตฺถนํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา เคหํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ชายปติกา.      ๒ ฉ.ม. อุปลปุปฺผหตฺถเกหิ.
     ตสฺมึเยว ขเณ สา ยสฺส เสฏฺิปุตฺตสฺส ปมํ เคหํ นีตา, ตสฺส ตํ
อารพฺภ สติ อุทปาทิ. นคเรปิ นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ โหติ. โส อุปฏฺาเก อาห
"อิธ อานีตา เสฏฺิธีตา กุหินฺ"ติ. กุลเคเห สามีติ. อาเนถ นํ, นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามีติ. เต คนฺตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา ิตา. "กึ ตาตา อาคตตฺถา"ติ ตาย
ปุฏฺา ตสฺสา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขึสุ. ตาตา มยา อาภรณภณฺเฑหิ เจติยํ ปูชิตํ,
อาภรณํ เม นตฺถีติ. เต คนฺตฺวา เสฏฺิปุตฺตสฺส อาโรเจสุํ. อาเนถ นํ,
ปิฬนฺธนํ ลภิสฺสตีติ. เต ตํ อานยึสุ. ตสฺสา สห เคหปเวสเนน สกลเคหํ
จนฺทนคนฺโธ เจว อุปฺปลคนฺโธ จ วายิ. เสฏฺิปุตฺโต ตํ ปุจฺฉิ "ภทฺเท ตว
สรีรโต ปมํ ทุคฺคนฺโธ วายิ, อิทานิ ปน เต สรีรโต จนฺทนคนฺโธ, มุขโต
อุปฺปลคนฺโธ วายติ, กิเมตนฺ"ติ. สา อาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน กตกมฺมํ
อาโรเจสิ. เสฏฺิปุตฺโต "นิยฺยานิกํ วต พุทฺธสาสนนฺ"ติ ปสีทิตฺวา โยชนิกํ
สุวณฺณเจติยํ กมฺพลกญฺจุเกน ปฏิจฺฉาเทตฺวา ตตฺถ ตตฺถ รถจกฺกปมาเณหิ
สุวณฺณปทุเมหิ อลงฺกริ. เตสํ ทฺวาทสหตฺถา โอลมฺพกา โหนฺติ.
     โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตโต
จวิตฺวา พาราณสิโต โยชนมตฺเต าเน อญฺตรสฺมึ อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ,
ภริยา ปนสฺส เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล เชฏฺราชธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ,
เตสุ วยปฺปตฺเตสุ กุมารสฺส วสนคาเม นกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺ. โส มาตรํ อาห
"อมฺม สาฏกํ เม เทหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามี"ติ. สา โธตวตฺถํ ๑- นีหริตฺวา
อทาสิ. "อมฺม ถูลมิทนฺ"ติ อาห. สา อญฺ นีหริตฺวา อทาสิ. โส ตมฺปิ
ปฏิกฺขิปิ. อถ นํ มาตา อาห "ตาต ยาทิเส เคเห มยํ ชาตา, นตฺถิ โน
อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาภาย ปุญฺนฺ"ติ. เตน หิ ลภนฏฺานํ คจฺฉามิ อมฺมาติ.
ปุตฺต อหํ อชฺเชว ตุยฺหํ พาราณสินครรชฺชปฏิลาภํ อิจฺฉามีติ โส มาตรํ
วนฺทิตฺวา คจฺฉามิ อมฺมาติ. คจฺฉ ตาตาติ. โส ปน ปุญฺนิยาเมน นิกฺขมิตฺวา
พาราณสึ คนฺตฺวา อุยฺยาเน มงฺคลสิลาปฏฺเฏ สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชิ. โส จ
พาราณสิรญฺโ กาลงฺกตสฺส สตฺตโม ทิวโส โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. โธตวณฺณํ.
     อมจฺจา รญฺโ สรีรกิจฺจํ กตฺวา ราชงฺคเณ นิสีทิตฺวา มนฺตยึสุ "รญฺโ
เอกา ธีตาว อตฺถิ, ปุตฺโต นตฺถิ, อราชกํ รชฺชํ นสฺสิสฺสติ, โก ราชา ภวิตุํ
อรหตี"ติ ตฺวํ โหหิ, ตฺวํ โหหีติ. ปุโรหิโต อาห "พหุํ โอโลเกตุํ น วฏฺฏติ,
ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชสฺสามา"ติ. เต กุมุทวณฺเณ จตฺตาโร สินฺธเว โยเชตฺวา
ปญฺจวิธราชกกุธภณฺฑํ เสตจฺฉตฺตญฺจ ตสฺมึ เปตฺวา รถํ วิสฺสชฺเชตฺวา
ปจฺฉโต ตูริยานิ ปคฺคณฺหาเปสุํ. รโถ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา อุยฺยานาภีมุโข
อคมาสิ. "ปริจเยน อุยฺยานาภิมุโข คจฺฉติ, นิวตฺเตมา"ติ เกจิ อาหํสุ.
ปุโรหิโต "มา นิวตฺตยิตฺถา"ติ อาห. รโถ คนฺตฺวา กุมารํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
อารุหนสชฺโช หุตฺวา อฏฺาสิ. ปุโรหิโต ปารุปนกณฺณํ อปเนตฺวา ปาทตลานิ
โอโลเกนฺโต "ติฏฺตุ อยํ ทีโป ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ
เอส รชฺชํ กาเรตุํ ยุตฺโต"ติ วตฺวา "ตูริยานิ ปคฺคณฺหถา"ติ ติกฺขตฺตุํ ตูริยานิ
ปคฺคณฺหาเปติ.
     อถ กุมาโร มุขํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต "เกน กมฺเมน อาคตตฺถา"ติ
อาห. เทว ตุมฺหากํ รชฺชํ ปาปุณาตีติ. ราชา โว กหนฺติ, เทวตฺตํ คโต
สามีติ. กติ ทิวสา อติกฺกนฺตาติ. อชฺช สตฺตโม ทิวโสติ. ปุตฺโต วา ธีตา วา
นตฺถีติ. ธีตา อตฺถิ เทว, ปุตฺโต นตฺถีติ. เตนหิ กริสฺสามิ รชฺชนฺติ. เต
ตาวเทว อภิเสกมณฺฑปํ กาเรตฺวา ราชธีตรํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกริตฺวา
อุยฺยานํ อาเนตฺวา กุมารสฺส อภิเสกํ อกํสุ. อถสฺส กตาภิเสกสฺส สตสหสฺสคฺฆนกํ
วตฺถํ อุปนยึสุ. โส "กิมิทํ ตาตา"ติ อาห. นิวาสนวตฺถํ เทวาติ. นนุ ตาตา
ถูลนฺติ, มนุสฺสปริโภควตฺเถสุ อิโต มุทุตรํ นตฺถิ เทวาติ. ตุมฺมากํ ราชา
เอวรูปํ นิวาเสสีติ. อาม เทวาติ. "น มญฺเ ปุญฺวา ตุมฺหากํ ราชา"ติ
"สุวณฺณภิงฺคารํ อาหรถ, ลภิสฺสามิ วตฺถนฺ"ติ สุวณฺณภิงฺคารํ อาหราเปตฺวา
อุฏฺาย หตฺเถ โธวิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา หตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปุรตฺถิมทิสายํ
อพฺภุกฺกิริ. ฆนปวึ ภินฺทิตฺวา อฏฺ กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. ปุน อุทกํ คเหตฺวา
ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตรทิสายนฺติ เอวํ จตูสุ ทิสาสุ อพฺภุกฺกิริ, สพฺพทิสาสุ
อฏฺฏฺกํ กตฺวา ทฺวตฺตึส กปฺปรุกฺขา อุฏฺหึสุ. โส เอกํ ทิพฺพทุสฺสํ
นิวาเสตฺวา เอกํ
ปารุปิตฺวา "นนฺทรญฺโ ๑- วิชิเต สุตฺตกนฺติกา อิตฺถิโย มา สุตฺตํ กนฺตึสูติ เอวํ
เภรึ จราเปถา"ติ วตฺวา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต
นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิ.
     เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล เทวี รญฺโ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา "อโห วต ตปสฺสี"ติ
การุญฺาการํ ทสฺเสสิ. "กิมิทํ เทวี"ติ ปุฏฺา "อติมหตี เทว เต สมฺปตฺติ,
อตีเต พุทฺธานํ สทฺทหิตฺวา กตกลฺยาณสฺส ผลํ, อิทานิ อนาคตสฺส ปจฺจยํ
ปุญฺ น กโรถา"ติ อาห. กสฺส มสฺสาม, สีลวนฺโต นตฺถีติ. "อสุญฺโ
เทวชมฺพุทีโป อรหนฺเตหิ, ตุเมฺห เทว ทานํ สชฺเชถ, อหํ อรหนฺเต ลจฺฉามี"ติ
อาห. ปุนทิวเส ราชา ปาจีนทฺวาเร ทานํ สชฺชาเปสิ. เทวี ปาโตว อุโปสถงฺคานิ
อธิฏฺาย อุปริปาสาเท ปุรตฺถาภิมุขา อุเรน นิปชฺชิตฺวา "สเจ เอติสฺสาย
ทิสาย อรหนฺโต อตฺถิ, เสฺว อาคนฺตฺวา อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู"ติ อาห.
ตสฺสํ ทิสายํ อรหนฺโต นาเหสุํ, ตํ สกฺการํ กปณยาจกานํ อทํสุ.
     ปุนทิวเส ทกฺขิณทฺวาเร สชฺเชตฺวา ตเถว ทกฺขิเณยฺยํ นาลตฺถ, ปุนทิวเสปิ
ปจฺฉิมทฺวาเร ตเถว. อุตฺตรทฺวาเร สชฺชิตทิวเส ปน เทวิยา ตเถว นิมนฺเตนฺติยา
หิมวนฺเต วสนฺตานํ ปทุมวติ ปุตฺตานํ ปญฺจสตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ เชฏฺโก
มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ ภาติเก อามนฺเตสิ "มาริสา นนฺทราชา ๒- ตุเมฺห
นิมนฺเตติ, อธิวาเสถ ตสฺสา"ติ. เต อธิวาเสตฺวา ปุนทิวเส อโนตตฺตทเห มุขํ
โธวิตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุตฺตรทฺวาเร โอตรึสุ. มนุสฺสา ทิสฺวา
คนฺตฺวา"ปญฺจสตา เทว ปจฺเจกพุทฺธา อาคตา"ติ รญฺโ อาโรเจสุํ. ราชา สทฺธึ
เทวิยา คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ ปาสาทํ อาโรเปตฺวา ตตฺร เนสํ ทานํ
ทตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน ราชา สํฆตฺเถรสฺส, เทวี สํฆนวกสฺส ปาทมูเล นิปติตฺวา
"อยฺยา ภนฺเต ปจฺจเยหิ น กิลมิสฺสนฺติ, มยญฺจ ปุญฺเน น ปริหายิสฺสาม,
อมฺหากํ ยาวชีวํ อิธ นิวาสาย ปฏิญฺ เทถาติ ปฏิญฺ กาเรตฺวา อุยฺยาเน
ปญฺจ ปณฺณสาลาสตานิ ปญฺจ จงฺกมนสตานีติ สพฺพากาเรน นิวาสนฏฺานานิ
สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ วสาเปสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. นนฺทิยรญฺโ.               ๒ สี., อิ. นนฺทิยราชา.
     เอวํ กาเล คจฺฉนฺเต รญฺโ ปจฺจนฺเต กุปิเต ราชา "อหํ ปจฺจนฺตํ
วูปสเมตุํ คจฺฉามิ, ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ มา ปมชฺชา"ติ ๑- เทวึ โอวทิตฺวา คโต.
ตสฺมึ อนาคเตเยว ปจฺเจกพุทฺธานํ อายุสงฺขารา ขีณา. มหาปทุมปจฺเจกพุทฺโธ
ติยามรตฺตึ ฌานกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมนสมเย อาลมฺพนผลกํ อาลมฺพิตฺวา
ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอเตนุปาเยน เสสาปีติ
สพฺเพว ปรินิพฺพุตา. ปุนทิวเส เทวี ปจฺเจกพุทฺธนํ นิสีทนฏฺานานิ
สชฺเชตฺวา ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา ธูปํ วาเสตฺวา เตสํ อาคมนํ โอโลเกนฺตี
นิสินฺนา อาคมนํ อทิสฺวา ปุริเส เปเสสิ "คจฺฉถ ตาตา, ชานาถ กึ อยุยานํ
อผาสุกนฺ"ติ. เต คนฺตฺวา มหาปทุมสฺส ปณฺณสาลาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ตตฺถ
ตํ อปสฺสนฺตา จงฺกมนํ คนฺตฺวา อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิตํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา
"กาโล ภนฺเต"ติ อาหํสุ. ปรินิพฺพุตสรีรํ กึ กเถสฺสติ, เต "นิทฺทายติ
มญฺเ"ติ วตฺวา ปิฏฺิปาเท หตฺเถน ปรามสิตฺวา ปาทานํ สีตลตาย เจว
ถทฺธตาย จ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ทุติยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตเถว ตฺวา
ปุน ตติยสฺสาติ เอวํ สพฺเพปิ ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ราชกุลํ อาคมึสุ. "กหํ
ตาตา ปจฺเจกพุทฺธา"ติ ปุฏฺา "ปรินิพฺพุตา เทวี"ติ อาหํสุ. เทวี กนฺทนฺตี
โรทนฺตี นิกฺขมิตฺวา นาคเรหิ สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา สาธุกีฬิตํ กาเรตฺวา
ปจฺเจกพุทฺธานํ สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปสิ.
     ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา อาคโต ปจฺจุคฺคมนํ อาคตํ เทวึ ปุจฺฉิ
"กึ ภทฺเท ตฺวํ ปจฺเจกพุทฺเธสุ น ปมชฺชสิ, นิโรคา จ อยฺยา"ติ.
ปรินิพฺพุตา เทวาติ. ตํ สุตฺวา ราชา จินฺเตสิ "เอวรูปานมฺปิ ปณฺฑิตานํ
มรณํ อุปฺปชฺชติ, อมฺหากํ กุโต โมกฺโข"ติ. โส นครํ อปวิสิตฺวา
อุยฺยานเมว คนฺตฺวา เชฏฺปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา ๒-
สยํ สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ, เทวีปิ "รญฺเ ปพฺพชิเต อหํ กึ กริสฺสามี"ติ
ตเถว อุยฺยาเน ปพฺพชิ. เทฺวปิ ฌานํ ภาเวตฺวา ตโต จุตา พฺรหฺมโลเก
นิพฺพตฺตึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มาปชฺชีติ.                   ๒ สี., ม. ปฏิยาเทตฺวา.
     เตสุ ตตฺเถว วสนฺเตสุ อมฺหากํ สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา
ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน ราชคหํ ปาปุณิ, สตฺถริ ตตฺถ ปฏิวสนฺเต อยํ
ปิปฺผลิมาณโว ๑- มคธรฏฺเ มหาติตฺถพฺราหฺมณคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ภริยาย
กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, อยํ ภทฺทกาปิลานี มทฺทรฏฺเ สาคลนคเร
โกสิยโคตฺตพฺราหฺมณสฺส ภริยาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตา. เตสํ อนุกฺกเมน วฑฺฒมานานํ
ปิปฺผลิมาณวสฺส วีสติเม, ภทฺทาย โสฬสเม วเย สมฺปตฺเต มาตาปิตโร ปุตฺตํ
โอโลเกตฺวา "ตาต ตฺวํ วยปฺปตฺโต, กุลวํสํ ปติฏฺเปตุํ ยุตฺโต"ติ อติวิย
นิปฺปีฬิยึสุ. มาณโว อาห "มยฺหํ โสตปเถ เอวรูปํ กถํ มา กถยิตฺถ, อหํ
ยาว ตุเมฺห ธรถ, ตาว ปฏิชคฺคิสฺสามิ, ตุมฺหากํ อจฺจเยน ๒- นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิสฺสามี"ติ. เต กติปาหํ อติกฺกมิตฺวา ปุน กถยึสุ. โสปิ ปุน ปฏิกฺขิปิ.
ตโต ปฏฺาย มาตา นิรนฺตรํ กเถติเยว.
     มาณโว "มาตรํ สญฺาเปสฺสามี"ติ รตฺตสุวณฺณสฺส นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา
สุวณฺณกาเรหิ อิตฺถิรูปกํ กาเรตฺวา ตสฺส มชฺชนฆฏฺฏนาทิกมฺมปริโยสาเน ตํ
รตฺตวตฺถํ นิวาเสตฺวา สุวณฺณสมฺปนฺเนหิ ปุปฺเผหิ เจว นานาลงฺกาเรหิ จ
อลงฺการาเปตฺวา "อมฺม เอวรูปํ อารมฺมณํ ลภนฺโต เคเห วสิสฺสามิ, อลภนฺโต
น วสิสฺสามี"ติ. ปณฺฑิตา พฺราหฺมณี จินฺเตสิ "มยฺหํ ปุตฺโต ปุญฺวา
ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร ปุพฺเพ ปุญฺานิ กโรนฺโต น เอกโกว อกาสิ,
อทฺธา เอเตน สห กตปุญฺา สุวณฺณรูปกปฏิภาคา ภวิสฺสตี"ติ. อฏฺ
พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพโภเคหิ สนฺตปฺเปตฺวา สุวณฺณรูปกํ รเถ
อาโรเปตฺวา "คจฺฉถ ตาตา, ยตฺถ อเมฺหหิ ชาติโคตฺตโภคาทิสมานกุเล เอวรูปํ
ทาริกํ ปสฺสถ, ตตฺถ อิทเมว สุวณฺณรูปกํ สจฺจาการํ ๓- กตฺวา เทถา"ติ
อุยฺโยเชสิ.
     เต "อมฺหากํ นาม เอตํ กมฺมนฺ"ติ นิกฺขมิตฺวา กตฺถ ลภิสฺสาม,
มทฺทรฏฺ นาม อิตฺถาคารํ, มทฺทรฏฺ คมิสฺสามาติ มทฺทรฏฺเ สาคลนครํ
อคมํสุ. ตตฺถ ตํ สุวณฺณรูปกํ นฺหานติตฺเถ เปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. อถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิปฺปลิ...       ๒ สี., อิ., ม. ปจฺฉโต.      ๓ อิ., ม. ปณฺณาการํ.
ภทฺทาย ๑- ธาตี ภทฺทํ นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา สยํ นฺหายิตุํ อุทกติตฺถํ
คนฺตฺวา สุวณฺณรูปกํ ทิสฺวา "กิสฺสายํ อวินีตา อิธาคนฺตฺวา ิตา"ติ
ปิฏฺิปสฺเส ปหริตฺวา สุวณฺณรูปกํ ตฺวา "อยฺยธีตา เมติ สญฺ อุปฺปาเทสิ,
อยํ ปน อยฺยธีตาย นิวาสนปฏิคฺคหิตายปิ อสทิสา"ติ อาห. อถ นํ เต
พฺราหฺมณา "เอวรูปา กิร เต สามิธีตา"ติ ปุจฺฉึสุ. สา อิมาย สุวณฺณปฏิมาย
สตคุเณน สหสฺสคุเณน มยฺหํ อยฺยธีตา อภิรูปตรา, ตถา หิ "อปฺปทีเปปิ
ทฺวาทสหตฺเถ คพฺเภ นิสินฺนา สรีโรภาเสน ตมํ วิธมตี"ติ อาห. "เตน
หิ ตสฺสา มาตาปิตูนํ สนฺติกํ คจฺฉามา"ติ สุวณฺณรูปกํ รเถ อาโรเปตฺวา
ตํ ธาตึ อนุคนฺตฺวา โกสิยโคตฺตสฺส ฆรทฺวาเร ตฺวา อาคมนํ อาโรจยึสุ.
     พฺราหฺมโณ ๒- ปฏิสนฺถารํ กตฺวา "กุโต อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. เต
"มคธรฏฺเ มหาติตฺถคาเม กปิลพฺราหฺมณสฺส ฆรโต อิมินา นาม การเณน
อาคตมฺหา"ติ อาหํสุ. "สาธุ ตาตา, อเมฺหหิ สมชาติโคตฺตวิภโว โส พฺราหฺมโณ,
ทสฺสาม ทาริกนฺ"ติ ปณฺณาการํ คณฺหิ. เต กปิลพฺราหฺมณสฺส สาสนํ
ปหิณึสุ "ลทฺธา โน ภทฺทา นาม ทาริกา, กตฺตพฺพํ ชานาถา"ติ. ตํ สาสนํ
สุตฺวา ปิปฺผลิมาณวสฺส อาโรจยึสุ "ลทฺธา ทาริกา"ติ. ปิปฺผลิมาณโว "อหํ
`น ลภิสฺสนฺตี'ติ จินฺเตสึ, อิเม `ลทฺธา'ติ เปเสนฺติ, อนตฺถิโก หุตฺวา ปณฺณํ
เปเสสฺสามี"ติ รโหคโต ปณฺณํ ลิขิ "ภทฺทา อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ
ปตึ ลภตุ, อหํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิสฺสามิ, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารินี อโหสี"ติ.
ภทฺทาปิ "อสุกสฺส กิร มํ ทาตุกามา"ติ สุตฺวา ๓- รโหคตา ปณฺณํ ลิขิ
"อยฺยปุตฺโต อตฺตโน ชาติโคตฺตโภคานุรูปํ ทาริกํ ลภตุ, อหํ ปพฺพชิสฺสามิ,
มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี ภวาหี"ติ. เทฺวปิ ปณฺณานิ อนฺตรามคฺเค สมาคจฺฉึสุ.
อิทํ กสฺส ปณฺณนฺติ. ปิปฺผลิมาณเวน ภทฺทาย ปหิตนฺติ. อิทํ กสฺสาติ.
"ภทฺทาย ปิปฺผลิมาณวสฺส ปหิตนฺ"ติ จ วุตฺเต เต เทฺวปิ วาเจตฺวา "ปสฺสถ
ทารกานํ กมฺมนฺ"ติ ผาเลตฺวา อรญฺเ ฉฑฺเฑตฺวา อญฺ ตํสมานํ ปณฺณํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ภทฺทายปิ.    ๒ สี. พฺราหฺมเณน.    ๓ สี. ตฺวา.
ลิขิตฺวา อิโต จิโต จ ๑- เปเสสุํ. อิติ กุมารสฺส กุมาริกาย จ สทิสํ ปณฺณํ
โลกสฺสาทรหิตเมวาติ อนิจฺฉมานานมฺปิ เตสํ ทฺวินฺนํ สมาคโม อโหสิ.
     ตํทิวสเมว ปิปฺผลิมาณโวปิ ภทฺทํ เอกํ ปุปฺผทานํ คณฺหาเปสิ. ภทฺทาปิ
ตานิ สยนมชฺเฌ เปสิ. อุโภปิ ภุตฺตสายมาสา สยนํ อารุหิตุํ อารภึสุ. เตสุ
มาณโว ทกฺขิณปสฺเสน สยนํ อารุหิ, ภทฺทา วามปสฺเสน อภิรุหิตฺวา อาห
"ยสฺส ปสฺเส ปุปฺผานิ มิลายนฺติ, ตสฺส ราคาจิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ วิชานิสฺสาม,
อิมํ ปุปฺผทามํ น อลฺลียิตพฺพนฺ"ติ. เต ปน อญฺมญฺ สรีรสมฺผสฺสภเยน
สกลรตฺตึ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตาว วีตินาเมสุํ. ทิวา ปน หสิตมตฺตมฺปิ นากํสุํ. ๒-
เต โลกามิเสน อสํสฏฺา ยาว มาตาปิตโร ธรนฺติ, ตาว กุฏุมฺพํ อวิจาเรตฺวา
เตสุ กาลงฺกเตสุ วิจารยึสุ. มหตี มาณวสฺส สมฺปตฺติ. เอกทิวสํ สรีรํ
อุพฺพฏฺเฏตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพํ สุวณฺณจุณฺณํ เอว มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตํ
ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิ มหาตฬากานิ, กมฺมนฺโต ทฺวาทสโยชนิโก,
อนุราธปุรปฺปมาณา จุทฺทส คามา, จุทฺทส หตฺถานีกานิ, จุทฺทส อสฺสานีกานิ,
จุทฺทส รถานีกานิ.
     โส เอกทิวสํ อลงฺกตอสฺสํ อารุยฺห มหาชนปริวุโต กมฺมนฺตฏฺานํ
คนฺตฺวา เขตฺตโกฏิยํ ิโต นงฺคเลหิ ฉินฺนฏฺานโต กากาทโย สกุเณ
คณฺฑุปฺปาทาทิเก ปาณเก อุทฺธริตฺวา ขาทนฺเต ทิสฺวา "ตาตา อิเม กึ
ขาทนฺตี"ติ ปุจฺฉิ. คณฺฑุปฺปาเท อยฺยาติ. เอเตหิ กตปาปํ กสฺส โหตีติ.
ตุมฺหากํ อยฺยาติ. โส จินฺเตสิ "สเจ เอเตหิ กตปาปํ มยฺหํ โหติ, กึ เม
กริสฺสติ สตฺตอสีติโกฏิธนํ ทฺวาทสโยชนกมฺมนฺโต กึ กริสฺสติ, กึ ยนฺตพทฺธานิ
ตฬากานิ, กึ จุทฺทส คามานิ, สพฺพเมตํ ภทฺทาย กาปิลานิยา นิยฺยาเตตฺวา
นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสามี"ติ.
     ภทฺทา กาปิลานี ตสฺมึ ขเณ อนฺตรวตฺถุสฺมึ ตโย ติลกุมฺเภ ปตฺถริตฺวา
ธาตีหิ ปริวุตา นิสินฺนา กาเก ติลปาณเก ขาทมาเน ทิสฺวา "อมฺมา กึ อิเม
ขาทนฺตี"ติ ปุจฺฉิ. ปาณเก อยฺเยติ. อกุสลํ กสฺส โหตีติ. ตุมฺหากํ อยฺเยติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิโต เอตฺโต จ.            ๒ อิ., ม. ทิวาปิ หสิตมตฺตํ นากํสุ.
สา จินฺเตสิ "มยฺหํ จตุหตฺถํ วตฺถํ นาฬิโกทนมตฺตญฺจ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ยทิ
ปเนตํ เอเตหิ กตํ อกุสลํ มยฺหํ โหติ, ภวสหสฺเสนปิ วฏฺฏโต สีสํ อุกฺขิปิตุํ
น สกฺกา, อยฺยปุตฺเต อาคตมตฺเตเยว สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา นิกฺขมฺม
ปพฺพชิสฺสามี"ติ.
     มาณโว อาคนฺตฺวา นฺหาตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มหารเห ปลฺลงฺเก
นิสีทิ, อถสฺส จกฺกวตฺติโน อนุจฺฉวิกโภชนํ อุปนยึสุ. เทฺวปิ ภุญฺชิตฺวา
ปริชเน นิกฺขนฺเต รโหคตา ผาสุกฏฺาเน นิสีทึสุ. ตโต มาณโว ภทฺทํ อาห
"ภทฺเท อิมํ ฆรํ อาคจฺฉนฺตี กิตฺตกํ ธนมาหรสี"ติ. ปญฺจปณฺณาส
สกฏสหสฺสานิ อยฺยาติ. สพฺพํ ตํ, ยา จ อิมสฺมึ ฆเร สตฺตาสีติ โกฏิโย
ยนฺตพทฺธานิ สฏฺิ ตฬากานีติ เอวมาทิเภทา สมฺปตฺติ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ
ตุเยฺหว นิยฺยาเตมีติ. ตุเมฺห ปน กุหึ คจฺฉถ อยฺยาติ. อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ.
อยฺย อหมฺปิ ตุมฺหากํ อาคมนํ โอโลกยมานา นิสินฺนา, อหมฺปิ ปพฺพชิสฺสามีติ.
เตสํ อาทิตฺตปณฺณกุฏิ วิย ตโย ภวา อุปฏฺหนฺติ. เต "ปพฺพชิสฺสามา"ติ
วตฺวา อนฺตราปนโต กาสายรสปีตานิ จีวรานิ มตฺติกาปตฺเต จ อาหราเปตฺวา
อญฺมญฺ เกเส โอหาเรตฺวา "เย โลเก อรหนฺโต อตฺถิ, เต อุทฺทิสฺส
อมฺหากํ ปพฺพชฺชา"ติ ปพฺพชิตฺวา ถวิกาสุ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อํเส ลคฺเคตฺวา
ปาสาทโต โอตรึสุ. เคเห ทาเสสุ จ กมฺมกาเรสุ จ น โกจิ สญฺชานิ.
     อถ เน พฺราหฺมณคามโต นิกฺขมิตฺวา ทาสคามทฺวาเรน คจฺฉนฺเต
อากปฺปกุตฺตวเสน ทาสคามวาสิโน สญฺชานึสุ. เต โรทนฺตา ปาเทสุ ปติตฺวา
"กึ อเมฺห อนาเถ กโรถ อยฺยา"ติ อาหํสุ "มยํ `ภเณ ตโย ภวา
อาทิตฺตปณฺณสาลา วิยา'ติ ปพฺพชิมฺห, สเจ ตุเมฺหสุ เอเกกํ ภุชิสฺสํ กโรม,
วสฺสสตมฺปิ นปฺปโหติ. ตุเมฺหว ตุมฺหากํ สีสํ โธวิตฺวา ภุชิสฺสา หุตฺวา
ชีวถา"ติ วตฺวา เตสํ โรทนฺตานํเยว ปกฺกมึสุ.
     เถโร ปุรโต คจฺฉนฺโต นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต จินฺเตสิ "อยํ ภทฺทา
     กาปิลานี สกลชมฺพุทีปคฺฆนิกา อิตฺถี มยฺหํ ปจฺฉโต อาคจฺฉติ, านํ โข
     ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ โกจิเทว เอวํ จินฺเตยฺย `อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น
สกฺโกนฺติ, อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี'ติ. เอวํ โกจิ ปาปเกน มนสา ปทูเสตฺวา
อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมํ ปหาย มยา คนฺตุํ วฏฺฏตี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา
ปุรโต คจฺฉนฺโต เทฺวธาปถํ ทิสฺวา ตสฺส มตฺถเก อฏฺาสิ. ภทฺทาปิ อาคนฺตฺวา
วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถ นํ อาห "ภทฺเท ตาทิสึ อิตฺถึ มม ปจฺฉโต
อาคจฺฉนฺตึ ทิสฺวา `อิเม ปพฺพชิตาปิ วินา ภวิตุํ น สกฺโกนฺตี'ติ อเมฺหสุ
ปทุฏฺจิตฺโต มหาชโน อปายปูรโก ภเวยฺย, อิมสฺมึ เทฺวธาปเถ ตฺวํ เอกํ
คณฺห, อหํ เอเกน คมิสฺสามี"ติ. "อาม อยฺย มาตุคาโม ปพฺพชิตานํ
ปลิโพโธ `ปพฺพชิตาปิ วินา น ภวนฺตี'ติ อมฺหากํ โทสํ ทสฺเสยฺยุนฺ"ติ
ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ ปญฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา
ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห "สตสหสฺสกปฺปปมาเณ อทฺธาเน กโต
มิตฺตสนฺถโว อชฺช ภิชฺชติ, ตุเมฺหว ทกฺขิณา นาม, ตุมฺหากํ ทกฺขิณมคฺโค
วฏฺฏติ, มยํ มาตุคามา นาม วามชาติกา, อมฺหากํ วามมคฺโค วฏฺฏตี"ติ
วนฺทิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. เตสํ เทฺวธาภูตกาเล อยํ มหาปวี "อหํ
จกฺกวาฬสิเนรุปพฺพตาทโย ธาเรตุํ สกฺโกนฺตีปิ ตุมฺหากํ คุเณ ธาเรตุํ น
สกฺโกมี"ติ วาทนฺตี วิย วิรวมานา อกมฺปิตฺถ. อากาเส อสนิสทฺโท วิย ปวตฺติ,
จกฺกวาฬปพฺพโต อุนฺนาทิ.
     สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ เวฬุวนมหาวิหาเร กุฏิยํ นิสินฺโน ปวีกมฺปนสทฺทํ
สุตฺวา "กิสฺส นุ โข ปวี กมฺปตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "ปิปฺผลิมาณโว จ
ภทฺทา จ กาปิลานี มํ อุทฺทิสฺส อปฺปเมยฺยํ สมฺปตฺตึ ปหาย ปพฺพชิตา,
เตสํ วิโยคฏฺาเน อุภินฺนํ คุณพเลน อยํ ปวีกมฺโป ชาโต, มยาปิ เอเตสํ
สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย
อสีติมหาเถเรสุ กญฺจิ อนาปุจฺฉา ติคาวุตมคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ราชคหสฺส
จ นาลนฺทาย จ อนฺตเร พหุปุตฺตนิโคฺรธมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
นิสินฺโน ปน อญฺตรปํสุกูลิโก วิย อนิสีทิตฺวา พุทฺธเวสํ คเหตฺวา
อสีติหตฺถา พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อิติ ตสฺมึ ขเณ
ปณฺณจฺฉตฺตสกฏจกฺกกูฏาคาราทิปฺปมาณา พุทฺธรํสิโย อิโต จิโต จ วิปฺผรนฺติโย
วิธาวนฺติโย จนฺทสหสฺสสูริยสหสฺสอุคฺคมนกาลํ วิย ๑- กุรุมานา ตํ วนนฺตรํ
เอโกภาสํ อกํสุ. ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณสิริยา สมุชฺชลตาราคเณน วิย คคนํ,
สุปุปฺผิตกมลกุวลเยน วิย สลิลํ วนนฺตรํ วิโรจิตฺถ. นิโคฺรธรุกฺขสฺส ขนฺโธ
ปกติยา เสโต โหติ, ปตฺตานิ นีลานิ ปกฺกานิ รตฺตานิ. ตสฺมึ ปน ทิวเส
สพฺโพ นิโคฺรโธ สุวณฺณวณฺโณว อโหสิ.
     มหากสฺสปตฺเถโร ตํ ทิสฺวา "อยํ อมฺหากํ สตฺถา ภวิสฺสติ, อิมํ อหํ
อุทฺทิสฺส ปพฺพชิโต"ติ ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย โอนโต คนฺตฺวา ตีสุ าเนสุ
วนฺทิตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา,
สาวโกหมสฺมี"ติ ๒- อาห. อถ นํ ภควา อาห "กสฺสป สเจ ตฺวํ อิมํ
นิปจฺจการํ มหาปวิยา กเรยฺยาสิ, สาปิ ธาเรตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตถาคตสฺส
ปน เอวํ คุณมหนฺตตํ ชานตา ตยา กโต นิปจฺจกาโร มยฺหํ โลมมฺปิ จาเลตุํ
น สกฺโกติ, นิสีท กสฺสป, ทายชฺชํ เต ทสฺสามี"ติ. อถสฺส ภควา ตีหิ
โอวาเทหิ อุปสมฺปทํ อทาสิ. ทตฺวา จ พหุปุตฺตนิโคฺรธมูลโต นิกฺขมิตฺวา เถรํ
ปจฺฉาสมณํ กตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สตฺถุ สรีรํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวิจิตฺตํ,
มหากสฺสปสฺส สตฺตมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ, โส กญฺจนนาวาย ปจฺฉาพทฺโธ
วิย สตฺถุ ปทานุปทิกํ อนุคจฺฉิ. สตฺถา โถกํ มคฺคํ คนฺตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม
อญฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิ. เถโร "สตฺถา นิสีทิตุกาโม"ติ
ตฺวา อตฺตโน ปฏปิโลติกํ สงฺฆาฏึ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปญฺเปสิ.
     สตฺถา ตตฺถ นิสีทิตฺวา หตฺเถน จีวรํ ปริมชฺชนฺโต "มุทุกา โข
ตฺยายํ กสฺสป ปฏปิโลติกา สงฺฆาฏี"ติ ๓- อาห. โส "สตฺถา เม สงฺฆาฏิยา
มุทุภาวํ กเถสิ, ปารุปิตุกาโม ภวิสฺสตี"ติ ตฺวา "ปารุปตุ ภนฺเต ภควา
สงฺฆาฏินฺ"ติ อาห. กึ ตฺวํ ปารุปิสฺสสิ กสฺสปาติ. ตุมฺหากํ นิวาสนํ ลภนฺโต
ปารุปิสฺสามิ ภนฺเตติ. กึ ปน ตฺวํ กสฺสป อิมํ ปริโภคชิณฺณํ ปํสุกูลํ ธาเรตุํ
สกฺขิสฺสสิ, มยา หิ อิมสฺส ปํสุกูลสฺส คหิตทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปวี
กมฺปิ, อิมํ พุทฺธปริโภคชิณฺณจีวรํ นาม น สกฺกา ปริตฺตคุเณน ธาเรตุํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.... กาโล วิย.     ๒ สํ. นิ. ๑๖/๑๕๔/๒๑๐.    ๓ สํ. นิ. ๑๖/๑๕๔/๒๑๑.
ปฏิพเลเนวิทํ ปฏิปตฺติ ปูรณสมตฺเถน ชาติปํสุกูลิเกน ธาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ
วตฺวา เถเรน สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตสิ.
     เอวํ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา เถรสฺส จีวรํ ภควา ปารุปิ, สตฺถุ จีวรํ
เถโร. ตสฺมึ ขเณ อเจตนาปิ อยํ มหาปวี "ทุกฺกรํ ภนฺเต อกตฺถ, อตฺตโน
ปารุตจีวรํ สาวเกน ปริวตฺติตปุพฺพํ นาม นาโหสิ, อหํ ตุมฺหากํ คุณํ ธาเรตุํ
น สกฺโกมี"ติ วทนฺตี วิย อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ. เถโรปิ "ลทฺธํ เม
พุทฺธานํ ปริโภคจีวรํ, กึ เม อิทานิ อุตฺตริ กตฺตพฺพนฺ"ติ อุนฺนตึ อกตฺวา
สตฺถุ สนฺติเกเยว เตรส ธุตคุเณ สมาทาย สตฺตทิวสมตฺตํ ปุถุชฺชโน อโหสิ.
อฏฺเม ทิวเส สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ นํ สตฺถา "กสฺสโป
ภิกฺขเว จนฺทูปโม กุลานิ อุปสงฺกมติ, อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตํ
นิจฺจนวโก กุเลสุ อปฺปคพฺโภ"ติ ๑- เอวมาทินา ปสํสิตฺวา อปรภาเค
อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ธุตวาทานํ
ยทิทํ มหากสฺสโป"ติ ๒- ธุตวาทานํ อคฺคฏฺาเน เปสิ.
     [๓๙๘] เอวํ ภควตา เอตทคฺคฏฺาเน ปิโต อายสฺมา มหากสฺสโป
มหาสาวกภาวํ ปตฺโต อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสวเสน พุทฺธจริตาปทานํ
ปกาเสนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโตติอาทิมาห. ตตฺถ ปทุมุตฺตรสฺสาติ ตสฺส
กิร ภควโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺาย ปาทานํ นิกฺเขปนสมเย
อกฺกนฺตกฺกนฺตปาเท สตสหสฺสปตฺตา ปทุมา ปวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺหึสุ,
ตสฺมาสฺส ตํ นามํ อโหสิ. สกลสตฺตนิกาเยสุ เอเกเกน สตสตปุญฺเ ๓- กเต
ตสฺส ปุญฺสฺส สตคุณปุญฺานํ ๔- กตตฺตา ภควโตติ อตฺโถ. โลกเชฏฺสฺส
ตาทิโนติ สตฺตโลกสฺส ปธานภูตสฺส อิฏฺานิฏฺเสุ อกมฺปิยภาวํ ปตฺตตฺตา
ตาทิโน. นิพฺพุเต โลกนาถมฺหีติ สตฺตโลกสฺส ปฏิสรณภูเต ภควติ
ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุเต, อทสฺสนํ คเตติ อตฺโถ. ปูชํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโนติ
สเทวกสฺส โลกสฺส สาสนโต "สตฺถา"ติ ลทฺธนามสฺส ภควโต สาธุกีฬํ
กีฬนฺตา ปูชํ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. นิ. ๑๖/๑๔๖/๑๙๐.    ๒ องฺ. เอกก. ๒๐/๑๙๑/๒๓.    ๓ ม. เอเกน สตปุญฺเ.
@                       ๔ ม. สตทฺวิคุณปุญฺานํ.
     [๓๙๙] อคฺคึ จินนฺตี ๑- ชนตาติ ชนสมูหา อาฬาหนตฺถาย อคฺคึ
จินนฺตา ราสึ กโรนฺตา อา สมนฺตโต โมทิตา ๒- สนฺตุฏฺา ปกาเรน โมทิตา
สนฺตุฏฺา ปูชํ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสุ สํเวคชาเตสูติ เตสุ ชนสมูเหสุ
สํเวคปฺปตฺเตสุ อุตฺราสํ ลภนฺเตสุ เม มยฺหํ ปีติ หาโส อุทปชฺชถ ปาตุภวีติ
อตฺโถ.
     [๔๐๐] าติมิตฺเต สมาเนตฺวาติ มม พนฺธุสหาเย สมาเนตฺวา ราสึ
กตฺวา. มหาวีโร ภควา ปรินิพฺพุโต อทสฺสนํ อคมาสีติ อิทํ วจนํ อพฺรวึ
กเถสินฺติ สมฺพนฺโธ. หนฺท ปูชํ กโรมเสติ หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ ๓- นิปาโต,
เตน การเณน มยํ สพฺเพ สมาคตา ปูชํ กโรมาติ อตฺโถ เสติ นิปาโต.
     [๔๐๑] สาธูติ เต ปฏิสฺสุตฺวาติ เต มม าติมิตฺตา สาธุ อิติ
สุนทรํ ภทฺทกํ อิติ ปฏิสุณิตฺวา มม วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เม มยฺหํ ภิยฺโย
อติเรกํ หาสํ ปีติ ชนึสุ อุปฺปาเทสุนฺติ อตฺโถ. (๔)- ตโต อตฺตโน
กตปุญฺสญฺจยํ ทสฺเสนฺโต พุทฺธสฺมึ โลกนาถมฺหีติอาทิมาห. ๕-
     [๔๐๒] สตหตฺถํ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ ทิยฑฺฒหตฺถสตํ วิตฺถตํ วิมานํ
นภสิ อากาเส อุคฺคตํ อคฺฆิยํ สุกตํ สุนฺทรากาเรน กตํ กตฺวา กาเรตฺวา จ
ปุญฺสญฺจยํ ปุญฺราสึ กาหาสึ อกาสินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๐๓] กตฺวาน อคฺฆิยํ ตตฺถาติ ตสฺมึ เจติยปูชนฏฺาเน ตาลปนฺตีหิ
ตาลปาลีหิ จิตฺติตํ โสภิตํ อคฺฆิยํ กตฺวาน กาเรตฺวา จ สกํ จิตฺตํ อตฺตโน
จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เจติยํ ปูชยุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ พุทฺธธาตุนิธาปิตํ เจติยํ
ปูชยินฺติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๐๔] ตสฺส เจติยสฺส มหิมํ ๖- ทสฺเสนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธวาติอาทิมาห.
ตตฺถ อคฺคิกฺขนฺโธวาติ อากาเส ชลมาโน อคฺคิกฺขนฺโธว อคฺคิราสิ อิว ตํ
เจติยํ สตฺตหิ รตเนหิ ชลติ ผุลฺลิโต วิกสิตปุปฺโผ สาลรุกฺขราชา อิว
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุทคฺคจิตฺตา.   ๒ สี.,อิ. อาโมทิตปโมทิตา.   ๓ สี., ม. ววสฺสคฺคตฺเถ.
@๔ () ฉ.ม. ๔๐๒.         ๕ ปาฬิ. โลกนาถสฺมึ.            ๖ ม. ปฏิมํ.
อากาเส อินฺทลฏฺีว อินฺทธนุ อิว จ จตุทฺทิสา จตูสุ ทิสาสุ โอภาสติ
วิชฺโชตตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๐๕] ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวาติ ตสฺมึ โชตมานธาตุคพฺภมฺหิ จิตฺตํ
มนํ ปสาเทตฺวา โสมนสฺสํ กตฺวา เตน จิตฺตปฺปสาเทน พหุํ อเนกปฺปการํ
กุสลํ ปุญฺ กตฺวาน "ธาตุคพฺเภ จ สาสเน จ เอตฺตกานิ ปุญฺานิ มยา
กตานี"ติ เอวํ ปุญฺกมฺมํ สริตฺวาน กาลํ กตฺวา ติทสํ ตาวตึสภวนํ
สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย อหํ อุปปชฺชึ ๑- ชาโตติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๐๖] อตฺตโน อุปฺปนฺนเทวโลเก ลทฺธสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต
สหสฺสยุตฺตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ หยวาหึ สินฺธวสหสฺสโยชิตํ ทิพฺพรถํ อธิฏฺิโต.
สตฺตหิ ภูมีหิ สํ สุฏฺุ อุคฺคตํ อุพฺพิทฺธํ อุจฺจํ มยฺหํ ภวนํ วิมานํ อโหสีติ
อตฺโถ.
     [๔๐๗] ตสฺมึ วิมาเน สพฺพโสวณฺณมยา ๒- สกลโสวณฺณมยานิ
กูฏาคารสหสฺสานิ อหุํ อเหสุนฺติ อตฺโถ. สกเตเชน อตฺตโน อานุภาเวน สพฺพา ทส
ทิสา ปภาสยํ โอภาเสนฺตานิ ชลนฺติ วิชฺโชตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๐๘] ตสฺมึ มยฺหํ ปาตุภูตวิมาเน อญฺเปิ นิยฺยูหา ปมุขสาลาโย
สนฺติ วิชฺชนฺติ. กึ ภูตา? โลหิตงฺคมยา รตฺตมณิมยา ตทา เตปิ นิยฺยูหา
จตสฺโส ทิสา อาภาย ปภาย โชตนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๔๑๐] สพฺเพ เทเว สกลฉเทวโลเก เทเว อภิโภมิ อภิภวามิ. กสฺส
ผลนฺติ เจ? มยา กตสฺส ปุญฺกมฺมสฺส อิทํ ผลนฺติ อตฺโถ.
     [๔๑๑] ตโต มนุสฺสสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต สฏฺิกปฺปสหสฺสมฺหีติอาทิมาห.
ตตฺถ อิโต กปฺปโต เหฏฺา สฏฺิสหสฺสกปฺปมตฺถเก จาตุรนฺโต จตุมหาทีปวนฺโต
วิชิตาวี สพฺพํ ปจฺจตฺถิกํ วิชิตวนฺโต อหํ อุพฺพิทฺโธ ๓- นาม จกฺกวตฺตี ราชา
หุตฺวา ปวึ อาวสึ รชฺชํ กาเรสินฺติ สมฺพนฺโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุปปชฺชหํ.  ๒ ปาฬิ. สพฺพโสณฺณมยา.  ๓ สี., อิ. อุฏฺิโย.
     [๔๑๒-๓] ตเถว ภทฺทเก กปฺเปติ ปญฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตตฺตา ภทฺทเก
นาม กปฺเป. ตึสกฺขตฺตุํ ตึสชาติยา จตุทีปมฺหิ อิสฺสโร ปธาโน จกฺกรตนาทีหิ
สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต สกกมฺมาภิรทฺโธ อตฺตโน กมฺเม ทส
ราชธมฺเม อภิรทฺโธ อลฺลีโน จกฺกวตฺตี ราชา อมฺหิ อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน
จกฺกวตฺติกาเล อนุภูตสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต "ตตฺถาปิ ภวนํ มยฺหนฺ"ติอาทิมาห.
ตตฺถ ตสฺมึ จกฺกวตฺติรชฺชมฺหิ มยฺหํ ภวนํ มม ปาสาทํ อินฺทลฏฺีว อุคฺคตํ
อากาเส ิตวิชฺโชตมานา วิชฺชุลฺลตา อิว อุคฺคตํ สตฺตภูมิกาทิเภเทหิ อุจฺจํ
อายามโต ทีฆโต จ อุจฺจโต จ จตุวีสติโยชนํ วิตฺถารโต ทฺวาทสโยชนํ อโหสีติ
สมฺพนฺโธ. สพฺเพสํ ชนานํ มนํ อลฺลีนภาเวน รมฺมณํ นาม นครํ อโหสีติ
อตฺโถ. ทเฬฺหหิ ทฺวาทสหตฺเถหิ วา ตึสหตฺเถหิ วา อุจฺเจหิ ปาการโตรเณหิ
สมฺปนฺนนฺติ ทสฺเสติ.
      [๔๑๕-๒๐] ตทฑฺฒกํ ตโต อฑฺฒกํ อฑฺฒติยสตโยชนนฺติ อตฺโถ.
ปกฺขิตฺตา ปณฺณวีสตีติ วีสติอาปณปกฺขิตฺตํ นิรนฺตรํ วีถิปริจฺเฉทนฺติ
อตฺโถ. พฺราหฺมญฺกุลสมฺภูโตติ พฺราหฺมณกุเล สุชาโต. เสสํ วุตฺตนยตฺตา
สุวิญฺเยฺยเมวาติ.
                  มหากสฺสปตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       ------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๓๐๓-๓๒๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=7562&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=7562&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=5
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=718
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=998
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=998
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32