อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

                     ๙. ขทิรวนิยตฺเถราปทานวณฺณนา
     คงฺคา ภาคีรถี นามาติอาทิกํ อายสฺมโต ขทิรวนิยตฺเถรสฺส อปทานํ.
อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ
อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร ติตฺถนาวิกกุเล นิพฺพตฺติตฺวา
มหาคงฺคาย ปยาคติตฺเถ ติตฺถนาวาย กมฺมํ กโรนฺโต เอกทิวสํ สสาวกสํฆํ
ภควนฺตํ คงฺคาตีรํ อุปคตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาวาสงฺฆาฏํ โยเชตฺวา
มหนฺเตน ปูชาสกฺกาเรน ปรตีรํ ปาเปตฺวา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ สตฺถารา อารญฺญกานํ
ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิยมานํ ทิสฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ภควโต
ภิกฺขุสํฆสฺส จ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิ. ภควา ตสฺส ปตฺถนาย
อวญฺฌภาวํ พฺยากาสิ.
     โส ตโต ปฏฺฐาย ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อุภยสมฺปตฺติโย อนุภวิตฺวา อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ นาลกคาเม
รูปสาริยา นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ตํ วยปฺปตฺตํ มาตาปิตโร
ฆรพนฺธเนน พนฺธิตุกามา หุตฺวา ตสฺส อาโรเจสุํ. โส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส
ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา "มยฺหํ เชฏฺฐภาตา อยฺโย อุปติสฺโส อิมํ วิภวํ ฉฑฺเฑตฺวา
ปพฺพชิโต, เตน วนฺตํ เขฬปิณฺฑํ กถาหํ อนุภวิสฺสามี"ติ ชาตสํเวโค ปาสํ
อนุปคจฺฉมานมิโค วิย ญาตเก วญฺเจตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ภิกฺขูนํ
สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนาปติโน กนิฏฺฐภาวํ นิเวเทตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมตฺตา. เอวมุปริปิ.
ฉนฺทํ อาโรเจสิ. ภิกฺขู ตํ ปพฺพาเชตฺวา ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาเทตฺวา
กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสุํ. โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ขทิรวนํ ปวิสิตฺวา วิสฺสมนฺโต
ฆฏฺเฏนฺโต วายมนฺโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ
อรหา อโหสิ. โส อรหา หุตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปตึ จ วนฺทิตุํ เสนาสนํ
สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนํ
ปวิสิตฺวา สตฺถารํ ธมฺมเสนาปตึ จ วนฺทิตฺวา กติปาหํ เชตวเน วิหาสิ. อถ
นํ สตฺถา อริยคณมชฺเฌ นิสินฺโน อารญฺญกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิ
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อารญฺญกานํ ยทิทํ เรวโต"ติ. ๑-
     [๖๒๘] เอวํ เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา
ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คงฺคา ภาคีรถีติอาทิมาห.
ตตฺถ คงฺคาติ คายมานา โฆสํ กุรุมานา คจฺฉตีติ คงฺคา. อถ วา โค วุจฺจติ
ปฐวี, ตสฺมึ คตา ปวตฺตาติ คงฺคา. อโนตตฺตทหํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา
คตฏฺฐาเน อาวฏฺฏคงฺคาติ จ ปพฺพตมตฺถเกน คตฏฺฐาเน พหลคงฺคาติ จ
ติรจฺฉานปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเน อุมงฺคคงฺคาติ จ ตโต พหลปพฺพตํ
ปหริตฺวา ปญฺจโยชนํ อากาเสน คตฏฺฐาเน อากาสคงฺคาติ จ ตสฺสา ปติตฏฺฐานํ
ฉินฺทิตฺวา ชาตํ ปญฺจ โยชนํ โปกฺขรณีกูลํ ฉินฺทิตฺวา ตตฺถ ปน ปญฺจงคุลิ
วิย ปญฺจ ธารา หุตฺวา คงฺคา ยมุนา สรภู มหี อจิรวตีติ ปญฺจ นาม
หุตฺวา ชมฺพุทีปํ ปญฺจ ภาคํ ปญฺจ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ปญฺจ ภาเค ปญฺจ
โกฏฺฐาเส อิโต คตา ปวตฺตาติ ภาคีรถี. คงฺคา จ สา ภาคีรถี เจติ
คงฺคา ภาคีรถี. "ภาคีรถี คงคา"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปุพฺพจริยวเสน ๒-
วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. หิมวนฺตา ปภาวิตาติ สตฺเต หึสติ สีเตน หนติ มเถติ
อาโลเฬตีติ หิโม, หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวา, ตโต หิมวนฺตโต ปฏฺฐาย
ปภาวิตา ปวตฺตา สนฺทมานาติ หิมวนฺตปภาวิตา. กุติตฺเถ นาวิโก อาสินฺติ
ตสฺสา คงฺคาย จณฺฑโสตสมาปนฺเน วิสมติตฺเถ เกวฏฺฏกุเล อุปฺปนฺโน นาวิโก
อาสึ อโหสินฺติ อตฺโถ. โอริเม เจ ตรึ ๓- อหนฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมนุสฺเส
ปาริมา ตีรา โอริมํ ตีรํ อหํ ตรึ ตาเรสินฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๐๓/๒๔.  ๒ สี. ปุพฺพปริจยวเสน.  ๓ ปาฬิ. โอริมํ จ ตเร.
     [๖๒๙] ปทุมุตฺตโร นายโกติ ๑- ทฺวิปทานํ อุตฺตโม สตฺเต นิพฺพานํ
นายโก ปาปนโก ปทุมุตฺตรพุทฺโธ มม ปุญฺญสมฺปตฺตึ นิปฺผาเทนฺโต.
วสีสตสหสฺเสหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ คงฺคาโสตํ ตริตุํ ติตฺถํ ปตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
     [๖๓๐] พหู นาวา สมาเนตฺวาติ สมฺปตฺตํ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา
วฑฺฒกีหิ สุฏฺฐุ สงฺขตํ กตํ นิปฺผาทิตํ พหู นาวาโย สมาเนตฺวา เทฺว เทฺว
นาวาโย เอกโต กตฺวา ตสฺสา นาวาย อุปริ มณฺฑปฉทนํ กตฺวา นราสภํ
ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ปฏิมานึ ปูเชสินฺติ อตฺโถ.
     [๖๓๑] อาคนฺตฺวาน จ สมฺพุทฺโธติ เอวํ สงฺฆฏิตาย นาวาย ตตฺถ
อาคนฺตฺวาน ตญฺจ นาวกํ นาวมุตฺตมํ อารุหีติ สมฺพนฺโธ. วาริมชฺเฌ ฐิโต
สตฺถาติ นาวมารุโฬฺห สตฺถา คงฺคาชลมชฺเฌ ฐิโต สมาโน อิมา
โสมนสฺสปฏิสํยุตฺตคาถา อภาสถ กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
     [๖๓๒] โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธนฺติ โย โส นาวิโก คงฺคาโสตาย
สมฺพุทฺธํ อตาเรสิ. สํฆญฺจาปิ อนาสวนฺติ น เกวลเมว สมฺพุทฺธํ ตาเรสิ,
อนาสวํ นิกฺกิเลสํ สํฆญฺจาปิ ตาเรสีติ อตฺโถ. เตน จิตฺตปสาเทนาติ เตน
นาวาปาชนกาเล อุปฺปนฺเนน โสมนสฺสสหคตจิตฺตปสาเทน เทวโลเก ฉสุ
กามสคฺเคสุ รมิสฺสติ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๖๓๓] นิพฺพตฺติสฺสติ เต พฺยมฺหนฺติ เทวโลเก อุปฺปนฺนสฺส เต
ตุยฺหํ พฺยมฺหํ วิมานํ สุกตํ สุฏฺฐุ นิพฺพตฺตํ นาวสณฺฐิตํ นาวาสณฺฐานํ
นิพฺพตฺติสฺสติ ปาตุภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อากาเส ปุปฺผฉทนนฺติ นาวาย
อุปริมณฺฑปกตกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สพฺพทา คตคตฏฺฐาเน อากาเส ปุปฺผฉทนํ
ธารยิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
     [๖๓๔] อฏฺฐปญฺญาสกปฺปมฺหีติ อิโต ปุญฺญกรณกาลโต ปฏฺฐาย
อฏฺฐปณฺณาสกปฺปํ อติกฺกมิตฺวา นาเมน ตารโก นาม จกฺกวตฺตี ขตฺติโย
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ปทุมุตฺตรนายโก.
จาตุรนฺโต จตูสุ ทีเปสุ อิสฺสโร วิชิตาวี ชิตวนฺโต ๑- ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
เสสคาถา อุตฺตานตฺถาว.
     [๖๓๗] เรวโต นาม นาเมนาติ เรวตีนกฺขตฺเตน ชาตตฺตา "เรวโต"ติ
ลทฺธนาโม พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณปุตฺตภูโต ภวิสฺสติ พฺราหฺมณกุเล
อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถ.
     [๖๓๙] นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ นิกฺกิเลโส ขนฺธปรินิพฺพาเนน
นิพฺพายิสฺสติ.
     [๖๔๐] วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอวํ ปทุมุตฺตเรน ภควโต พฺยากโต
อหํ กเมน ปารมิตาโกฏึ ปตฺวา เม มยฺหํ วีริยํ อสิถิลวีริยํ ธุรโธรยฺหํ
ธุรวาหํ ธุราธารํ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺภยสฺส นิพฺพานสฺส อธิวาหนํ อาวหนํ
อโหสีติ อตฺโถ. ธาเรมิ อนฺติมํ เทหนฺติ อิทานาหํ สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน
ปริโยสานสรีรํ ธาเรมีติ สมฺพนฺโธ.
     โส อปรภาเค อตฺตโน ชาตคามํ คนฺตฺวา "จาลา อุปจาลา
สีสูปจาลา"ติ ติสฺสนฺนํ ภคินีนํ ปุตฺเต "จาลา อุปจาลา สีสูปจาลา"ติ ตโย
ภาคิเนยฺเย อาเนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสิ. เต กมฺมฏฺฐานํ
อนุยุตฺตา วิหรึสุ.
     ตสฺมึ จ สมเย เถรสฺส โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตํ สุตฺวา
สาริปุตฺตตฺเถโร "เรวตสฺส คิลานปุจฺฉนํ อธิคมปุจฺฉนญฺจ กริสฺสามี"ติ อุปคญฺฉิ.
เรวตตฺเถโร ธมฺมเสนาปตึ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เตสํ สามเณรานํ
สตุปฺปาทวเสน โอวทิยมาโน จาเลติ คาถํ อภาสิตฺถ. ตตฺถ จาเล อุปจาเล
สีสูปจาเลติ เตสํ อาลปนํ. จาลา อุปจาลา สีสูปจาลาติ หิ อิตฺถิลิงฺควเสน ๒-
ลทฺธนามา ตโย ทารกา ปพฺพชิตาปิ ตถา โวหริยฺยนฺติ, "จาลี อุปจาลี
สีสูปจาลีติ เตสํ นามานี"ติ จ วทนฺติ. ยทตฺถํ "จาเล"ติอาทินา อามนฺตนํ
กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต "ปติสฺสตา นุ โข วิหรถา"ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ อาห
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิชิตวนฺโต.  ๒ สี. นิพฺพตฺติลิงฺควเสน.
"อาคโต โว วาลํ วิย เวธี"ติ. ปติสฺสตาติ ปติสฺสติกา. ๑- โขติ อวธารเณ.
อาคโตติ อาคญฺฉิ. โวติ ตุมฺหากํ. วาลํ วิย เวธีติ วาลเวธิ วิย.
อยเญฺหตฺถ สงฺเขปตฺโถ:- ติกฺขชวนนิพฺเพธิกปญฺญตาย วาลเวธิรูโป สตฺถุกปฺโป
ตุมฺหากํ มาตุลตฺเถโร อาคโต, ตสฺมา สมณสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา สติสมฺปชญฺญยุตฺตา
เอว หุตฺวา วิหรถ, ยถาธิคเต วิหาเร อปฺปมตฺตา ภวถาติ.
     ตํ สุตฺวา เต สามเณรา ธมฺมเสนาปติสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิวตฺตํ กตฺวา
อุภินฺนํ มาตุลตฺเถรานํ ปฏิสนฺถารเวลายํ นาติทูเร สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา
นิสีทึสุ. ธมฺมเสนาปติ เรวตตฺเถเรน สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา
เต สามเณเร อุปสงฺกมิ, เต ตถา กาลปริจฺเฉทสฺส กตตฺตา เถเร อุปสงฺกมนฺเต
อุฏฺฐหิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุ. เถโร "กตรกตรวิหาเรน วิหรถา"ติ ปุจฺฉิตฺวา
เตหิ "อิมาย อิมายา"ติ วุตฺเต ทารเกปิ เอวํ วิเนนฺโต "มยฺหํ ภาติโก
สจฺจวาที ๒- วต ธมฺมสฺส อนุธมฺมจารินฺ"ติ เถรํ ปสํสนฺโต ปกฺกามิ. เสสเมตฺถ
อุตฺตานตฺถเมวาติ.
                   ขทิรวนิยตฺเถราปทานวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๓๖๖-๓๗๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=9152&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=9152&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=11
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=1137
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=1522
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=1522
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒
http://84000.org/tipitaka/read/?index_32