อรรถกถาเล่มที่ ๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ที.อ. (สุมงฺคล.๒)

                          ๘. สกฺกปญฺหสุตฺต
                            นิทานวณฺณนา
      [๓๔๔] เอวมฺเม สุตนฺติ สกฺกปญฺหสุตฺตํ. ตตฺรายํ อนุตฺตานปทวณฺณนา:-
อมฺพสณฺโฑ ๑- นาม พฺราหฺมณคาโมติ โส กิร คาโม อมฺพสณฺฑานํ อวิทูเร
นิวิฏฺโ, ตสฺมา "อมฺพสณฺโฑ"เตฺวว วุจฺจติ. เวทิยเก ปพฺพเตติ โส กิร
ปพฺพโต ปพฺพตปาเท ชาเตน มณิเวทิกาสทิเสน นีลวนสณฺเฑน สมนฺตา ปริกฺขิตฺโต,
ตสฺมา "เวทิยกปพฺพโต"เตฺวว สงฺขยํ คโต. อินฺทสาลคุหายนฺติ ปุพฺเพ ๒- สา
ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตเร คุหา, อินฺทสาลรุกฺโข จสฺสา ทฺวาเร, ตสฺมา
"อินฺทสาลคุหา"ติ สงฺขยํ คตา. อถ นํ กุฑฺเฑหิ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารวาตปานานิ
โยเชตฺวา สุปรินิฏฺิตสุธากมฺมมาลากมฺมลตากมฺมวิจิตฺตํ เลณํ กตฺวา ภควโต
อทํสุ. ปุริมโวหารวเสเนว ๓- ปน "อินฺทสาลคุาห"เตวว นํ สญฺชานฺติ.
ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อินฺทสสาลคุหายนฺ"ติ.
      อุสฺสุกฺกํ อุทปาทีติ ธมฺมิโก อุสฺสาโห อุปฺปชฺชิ. นนุ จ เอส อภิณฺหทสฺสาวี
ภควโต, น โส เทวตาสนฺนิปาโต นาม อตฺถิ, ยตฺถายํ นาคตปุพฺโพ, สกฺเกน
สทิโส อปฺปมาทวิหารี เทวปุตฺโต นาม นตฺถิ. อถ กสฺมา พุทฺธทสฺสนํ
อนาคตปุพฺพสฺส วิยสฺส อุสฺสาโห อุทปาทีติ. มรณภเยน สนฺตชฺชิตตฺตา.
      ตสฺมึ กิรสฺส ๔- สมเย อายุ ปริกฺขีโณ, โส ปญฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ
ทิสฺวา "ปริกฺขีโณทานิ เม อายู"ติ อญฺาสิ. เยสํ จ เทวปุตฺตานํ มรณนิมิตฺตานิ
อาวีภวนฺติ, เตสุ เย ปริตฺตเกน ปุญฺกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺตา, เต "กุหึ
นุโขทานิ นิพฺพตฺติสฺสามา"ติ ภยสนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ. เย กตภีรุตฺตาณา พหุํ ปุญฺ
กตฺวา นิพฺพตฺตา, เต อตฺตนา ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ ภาวิตภาวนํ จ อาคมฺม
"อุปริ เทวโลเก สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามา"ติ น ภายนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อมฺพสณฺฑา เอวมุปริปิ        ๒ ฉ.ม., อิ. ปุพฺเพปิ
@๓ ฉ.ม. เอวสทฺโท น ทิสฺสติ.           ๔ อิ. กิร
      สกฺโก ปน เทวราชา ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ,
โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ติโยชนสติกํ สุธมฺมํ เทวสภํ, โยชนสตุพฺเพธํ
มหาปาริจฺฉตฺตกํ, ๑- สฏฺิโยชนิกํ ปญฺฑุกมฺพลสิลํ, อฑฺฒเตยฺยา ๒- นาฏกโกฏิโย
ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวปริสํ, นนฺทนวนํ, จิตฺตลตาวนํ มิสฺสกวนํ, ปารุสกวนนฺติ ๓-
เอวํ ๔- สพฺพสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา "นสฺสติ วต โภ เม อยํ สมฺปตฺตี"ติ ภยาภิภูโต
อโหสิ.
      ตโต "อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา โลกปิตา ๕- มหาพฺรหฺมา
วา, โย เม หทยนิสฺสิตํ โสกสลฺลํ สมุทฺธริตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ ถาวรํ กเรยฺยา"ติ
โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวา ปุน อทฺทส "มาทิสานํ สตสหสฺหานํปิ อุปฺปนฺนํ โสกสลฺลํ
สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทฺธริตุํ ปฏิพโล"ติ. อเถวํ ปริวิตกฺเกนฺตสฺส เตน โข ปน สมเยน
สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุสฺสุกฺกํ อุทปาทิ ภควนฺตํ ทสฺสนาย.
      กหํ นุโข ภควา เอตรหิ วิหรตีติ กตรสฺมึ ชนปเท กตรํ นครํ อุปนิสฺสาย
กสฺส ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺโต กสฺส อมตํ ธมฺมํ เทสยมาโน วิหรตีติ. อทฺทสา โขติ
อทฺทกฺขิ ปฏิวิชฺฌิ. มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, เทวตานํ ปาฏิเยกฺโก โวหาโร.
นิทฺทุกฺขาติปิ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ปเนส เทเว อามนฺเตสิ? สหายตฺถาย. ปุพฺเพ
กิเรส ภควติ สลฬฆเร วิหรนฺเต เอกโกว ทสฺสนาย อคมาสิ. สตฺถา "อปริปกฺกํ
ตาวสฺส าณํ, กติปาหํ ปน อติกฺกมิตฺวา มยิ อินฺทสาลคุหายํ วิหรนฺเต ปญฺจ
ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา มรณภยภีโต ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ สทฺธึ อุปสงฺกมิตฺวา
จุทฺทส ปเญฺห ปุจฺฉิตฺวา อุเปกฺขาปญฺหาวิสชฺชนาวสาเน อสีติยา เทวตาสหสฺเสหิ
สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา โอกาสํ น อกาสิ. โส ๖-
"มม ปุพฺเพปิ เอกกสฺส คตตฺตา สตฺถารา โอกาโส น กโต, อทฺธา เม นตฺถิ
มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย, เอกกสฺส ปน อุปนิสฺสเย สติ จกฺกวาฬปริยนฺตายปิ
ปริสาย ภควา ธมฺมํ เทเสติเยว. อวสฺสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาริจฺฉตฺตกํ     ๒ ฉ.ม., อิ. อฑฺฒติยา.     ๓ ฉ.ม., อิ. ผารุสกวนนฺติ
@๔ ฉ.ม. เอตํ        ๕ ฉ.ม. โลกปิตามโห      ๖ อิ. โย
โข ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ กสฺสจิเทว อุปนิสฺสโย ภวิสฺสติ, ตํ สนฺธาย สตฺถา
ธมฺมํ เทเสสฺสติ. ตํ สุตฺวา อหํปิ อตฺตโน โทมนสฺสํ วูปสเมสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา
สหายตฺถาย อามนฺเตสิ.
      เอวํ ภทฺทนฺตวาติ โข เทวา ตาวตึสาติ เอวํ โหตุ มหาราช,
คจฺฉาม ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท, ภทฺทํ ตว, โย ตฺวํ
"ปพฺพตกีฬํ นทีกีฬํ คจฺฉามา"ติ อวตฺวา อเมฺห เอวรูเปสุ าเนสุ นิโยเชสีติ.
ปจฺจสฺโสสุนฺติ ตสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉึสุ.
      [๓๔๕] ปญฺจสิขํ คนฺธพฺพปุตฺตํ ๑- อามนฺเตสีติ ตา ๒- เทวตา จ
อามนฺเตตฺวา ๒- อิมํ กสฺมา วิสุํ อามนฺเตสิ, โอกาสกรณตฺถํ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ
"ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตา คเหตฺวา ธุเรน ปหรนฺตสฺส วิย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตุํ
น ยุตฺตํ, อยํ ปน ปญฺจสิโข ทสพลสฺส อุปฏฺาโก วลฺลโภ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ
คนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ สุณาติ, อิมํ ปุรโต เปเสตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา
อิมินา กโตกาเส อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามา"ติ โอกาสกรณตฺถํ อามนฺเตสิ.
      เอวํ ภทฺทนฺตวาติ โสปิ "เอวํ มหาราช โหตุ, ภทฺทํ ตว, โย
ตฺวํ มํ `เอหิ มาริส อุยฺยานกีฬาทีนิ วา นฏสมชฺชาทีนิ วา ทสฺสนาย
คจฺฉามา'ติ อวตฺวา `พุทฺธํ ปสฺสิสฺสาม ธมฺมํ โสสฺสามา'ติ วทสี"ติ ทฬฺหตรํ
อุปตฺถมฺเภนฺโต เทวานมินฺทสฺส วจนํ ปฏิสฺสุตฺวา อนุจริยํ สหจริยํ เอกโต
คมนํ อุปาคมิ.
      ตตฺถ เวฬุวปณฺฑุวีณนฺติ เวฬุวปกฺกํ วิย ปณฺฑุวีณํ. ๓- ตสฺสา กิร
โสวณฺณมยํ โปกฺขรํ, อินฺทนีลมโย ทณฺโฑ, รชตมยา ตนฺติโย ปวาฬมยา
เวทกา ๔- วีณาปตฺตกํ คาวุตํ, ตนฺติพนฺธนฏฺานํ คาวุตํ, อุปริ ทณฺฑโก คาวุตนฺติ
ติคาวุตปฺปมาณา วีณา. อิติ โส ตํ วีณํ อาทาย สมปญฺาสมุจฺฉนาย ๕- มุญฺจิตฺวา
อคฺคนเขหิ ปหริตฺวา มธุรํ คีตสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา เสสเทเว สกฺกสฺส คมนกาลํ
ชานาเปนฺโต เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอวนฺตสฺส คีตวาทิตสญฺาย สนฺนิปติเต
เทวคเณ อถโข สกฺโก เทวานมินฺโท ฯเปฯ เวทิยเก ปพฺพเต ปจฺจุฏฺาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,สี. คนฺธพฺพเทวปุตฺตํ   ๒-๒ ฉ.ม. เทเว ตาว อามนฺเตตุ  ๓ ฉ.ม. ปณฺฑุวณฺณํ
@๔ ฉ.ม.,อิ. เวกา         ๕ ฉ.ม. สมปญฺาสมุจฺฉนา, อิ. สมปญฺาสมุจฺฉนาหิ
      [๓๔๖] อติริว โอภาสชาโตติ อญฺเสุปิ ทิวเสสุ เอกสฺเสว เทวสฺส วา มารสฺส
วา พฺรหฺมุโน วา โอภาเสน โอภาสชาโต โหติ, ตํทิวสํ ปน ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตานํ
โอภาเสน อติริว โอภาสชาโต เอกปชฺโชโต สหสฺสจนฺทสุริยุคฺคตกาลสทิโส อโหสิ.
      ปริโต คาเมสุ มนุสฺสาติ สมนฺตา คาเมสุ มนุสฺสา. ปกติสายมาสกาเลเยว
กิร คามมชฺเฌ ทารเกสุ กีฬนฺเตสุ ตตฺถ สกฺโก อคมาสิ, ตสฺมา มนุสฺสา ปสฺสิตฺวา
เอวมาหํสุ. นนุ จ มชฺฌิมยาเม เทวตา ภควนฺตํ อุปสงฺกมนฺติ, อยํ กสฺมา
ปมยามสฺสาปิ ปุริมภาเคเยว อาคโตติ. มรณภเยเนว สนฺตชฺชิตตฺตา. กึสุ
นามาติ กึสุ นาม โภ เอตํ, โก นุ โข อชฺช มเหสกฺโข เทโว วา พฺรหฺมา วา
ภควนฺตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ ธมฺมํ โสตุํ อุปสงฺกมนฺโต, กถํสุ นาม โภ ภควา ปญฺหํ
วิสชฺเชสฺสติ ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ลาภา อมฺหากํ, เยสํ โน เอวํ เทวตานํ
กงฺขาวิโนทโก สตฺถา อวิทูเร วิหาเร วสติ, เย ลภาม ถาลกภิกฺขํปิ
กฏจฺฉุภิกฺขํปิ ทาตุนฺติ สํวิคฺคา โลมหฏฺชาตา อุทฺธคฺคโลมา หุตฺวา
ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ  อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺเปตฺวา นมสฺสมานา อฏฺสุ.
      [๓๔๗] ทุรุปสงฺกมาติ ทุปฺปยิรุปาสิยา. อหํ สราโค สโทโส สโมโห.
สตฺถา วีตราโค วีตโทโส วีตโมโห, ตสฺมา ทุปฺปยิรุปาสิยา ตถาคตา มาทิเสน.
ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายี. ตสฺมึเยว ฌาเน
รตาติ ฌานรตา. ตทนนฺตรํ ๑- ปฏิสลฺลีนาติ ตทนนฺตรํ ปฏิสลฺลีนา สมฺปติ
ปฏิสลฺลีนา วา. ตสฺมา น เกวลํ ฌายี ฌานรตาติ ทุรุปสงฺกมา, อิทานิเมว
ปฏิสลฺลีนาติปิ ทุรุปสงฺกมา. ปสาเทยฺยาสีติ อาราเธยฺยาสิ, โอกาสํ เม กาเรตฺวาว
ทเทยฺยาสีติ วทติ. เวฬุวปณฺฑุวีณํ อาทายาติ นนุ ปุพฺเพ จ อาทินฺนาติ. อาม
อาทินฺนา, มคฺคคมนวเสน ปน อํสกูเฏ ลคฺคิตา, อิทานิ  นํ วามหตฺเถ เปตฺวา
วาทนสชฺชํ กตฺวา อาทิยิ. เตน วุตฺตํ "อาทายา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ตทนฺตรํ.
                        ปญฺจสิขคีตคาถาวณฺณนา
      [๓๔๘] อสฺสาเวสีติ สาเวสิ. พุทฺธูปสญฺหิตาติ พุทธํ อารพฺภ พุทฺธํ
นิสฺสยํ กตฺวา ปวตฺตาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
      วนฺเท เต ปิตรํ ภทฺเท ติมฺพรุํ สุริยวจฺฉเสติ เอตฺถ สุริยวจฺฉสาติ
สุริยสมานสรีรา. ตสฺสา กิร เทวธีตาย ปาทนฺเต ๑- รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา เกสนฺตํ
อาโรหติ, ตสฺมา พาลสุริยมณฺฑลสทิสา ขายติ, อิติ นํ "สุริยวจฺฉสา"ติ สญฺชานนฺติ.
ตํ สนฺธายาห "ภทฺเท สุริยวจฺฉเส "ตว ปิตรํ ติมฺพรุํ คนฺธพฺพเทวราชานํ
วนฺทามี"ติ. เยน ชาตาสิ กลฺยาณีติ เยน การณภูเตน ยํ ติมฺพรุเทวราชานํ
นิสฺสาย ตฺวํ ชาตา กลฺยาณี สพฺพงฺคโสภนี. ๒- อานนฺทชนนี มมาติ
มยฺหํ ปีติโสมนสฺสวฑฺฒนี.
      วาโตว เสทตํ กนฺโตติ ยถา สญฺชาตเสทานํ เสทหรณตฺถํ วาโต
อิฏฺโ โหติ กนฺโต มนาโป, เอวนฺติ อตฺโถ. ปานียํว ปิปาสโตติ ๓- ปาตุมิจฺฉนฺตสฺส
ปิปาสโต ปิปาสาภิภูตสฺส. องฺคิรํสีติ องฺคิรสฺมิโย อสฺสาติ องฺคิรํสี, ๔-
ตเมว อารพฺภ อาลปนฺโต วทติ. ธมฺโม อรหตํ อิวาติ ๕- อรหนฺตานํ
นวโลกุตฺตรธมฺโม วิย.
      ชิฆจฺฉโตติ ภุญฺชิตุกามสฺส ขุทฺทาภิภูตสฺส. ชลนฺตมิว วารินาติ ยถา
โกจิ ชลนฺตํ ชาตเวทํ อุทกกุมฺเภน นิพฺพาเปยฺย, เอวํ ตว การณา อุปฺปนฺนํ
มม ราคปริฬาหํ นิพฺพาเปหีติ วทติ.
      ยุตฺตํ กิญฺชกฺขเรณุนาติ ปทุมเกสรเรณุนา ยุตฺตํ. นาโค ฆมฺมาภิตตฺโตวาติ
ฆมฺมาภิตตฺตหตฺถี วิย. โอคาเห เต ถนูทรนฺติ ยถา โส นาโค โปกฺขรณึ
โอคาหิตฺวา ปิวิตฺวา อคฺคโสณฺฑมตฺตํ ปญฺายมานํ กตฺวา นิมุคฺโค สุขสาตํ
วินฺทติ, เอวํ กทา นุ โข เต ถนูทรํ ถนเวมชฺฌํ จ อุทรญฺจ โอตริตฺวา
อหํ สุขสาตํ ปฏิลภิสฺสามีติ วทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาทนฺตโต  ๒ ฉ.ม. สพฺพงฺคโสภนา.,อิ. สพฺพงฺคโสภเน.
@๓ อิ. ปิปาสิโนติ  ๔ อิ. องฺคิราสี, ม. องฺคิรสฺมี  ๕ ฉ.ม. ธมฺโม อรหตามิวา
              อจฺจงฺกุโสว นาโค จ ๑-      ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ
              การณํ นปฺปชานามิ           สมฺมตฺโต   ลกฺขณูรุยาติ
      เอตฺถ ตุตฺตํ วุจฺจติ กณฺณมูเล วิชฺฌนอยกณฺฏโก. โตมรนฺติ ปาทาทีสุ
วิชฺฌนทณฺฑโตมรํ. องฺกุโสติ มตฺถเก วิชฺฌนกกุฏิลกณฺฏโก. โย จ นาโค
ปภินฺนมตฺโต อจฺจงฺกุโส โหติ องฺกุสํ อตีโต, องฺกุเสน วิชฺฌิยมาโนปิ วสํ น
คจฺฉติ, โส จ ๒- "ชิตํ มยา ตุตฺตโตมรํ, โยหํ องฺกุสสฺสาปิ วสํ น คจฺฉามี"ติ
มททปฺเปน ๓- กิญฺจิ การณํ น พุชฺฌติ. ยถา โส อจฺจงฺกุโส นาโค "ชิตํ เม
ตุตฺตโตมรนฺ"ติ กิญฺจิ การณํ นปฺปชานาติ, เอวํ อหํปิ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุตาย
ลกฺขณูรุยา สมฺมตฺโต มตฺโต ปมตฺโต อุมฺมตฺโต วิย กิญฺจิ การณํ นปฺปชานามีติ
วทติ. อถวา อจฺจงฺกุโสว นาโค อหํปิ สมมตฺโต ลกฺขณูรุยา กิญฺจิ ตโต
วิราคการณํ นปฺปชานามิ. กสฺมา? ยสฺมา เตน นาเคน วิย ชิตํ เม ตุตฺตโตมรํ,
น กสฺสจิ วทโต วจนํ อาทิยามิ.
      ตยิ คธิตจิตฺโตสฺมีติ ๔- ภทฺเท ลกฺขณูรุยา ตยิ ปฏิพทฺธจิตฺโตสฺมิ.
คธิตจิตฺโตติ วา เคธํ อชฺฌุเปกฺขจิตฺโต. จิตฺตํ วิปริณามิตนฺติ ปกตึ ชหิตฺวา
ิตํ. ปฏิคฺคนฺตุํ น สกฺโกมีติ นิวตฺติตุํ น สกฺโกมิ. วงฺกฆโสตฺว ๕- อมฺพุโชติ
พลิสํ คิลิตฺวา ิตมจฺโฉ วิย. "ฆโส"ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ.
      วามูรูติ วามากาเรน สณฺิตอูรุ, กทฺทลิกฺขนฺธสทิสอูรูติ วา อตฺโถ.
สชาติ อาลิงฺค. มนฺทโลจเนติ อิตฺถิโย น ติขิณํ นิชฺฌายนฺติ มนฺทํ อาโลเจนฺติ
โอโลเกนฺติ, ตสฺมา "มนฺทโลจนา"ติ วุจฺจติ. ปลิสฺสชาติ สพฺพโต ภาเคน
อาลิงฺค. เอตํ เม อภิปตฺถิตนฺติ ๖- เอตํ มยา อภิณฺหํ ปตฺถิตํ.
      อปฺปโก วต เม สนฺโตติ ปกติยาว มนฺโท สมาโน. เวลฺลิตเกสิยาติ
เกสา มุญฺจิตฺวา ปิฏฺิยํ วิสฏฺกาเล สปฺโป วิย เวลฺลนฺตา คจฺฉนฺตา อสฺสาติ
เวลฺลิตเกสี, ตสฺสา เวลฺลิตเกสิยา. อเนกภาโว ๗- สมุปฺปาทีติ อเนกวิโธ
ชาโต. อเนกภาโคติปิ ปาโ. อรหนฺเตว ทกฺขิณาติ อรหนฺตมฺหิ ทินฺนทานํ วิย
นานปฺปการโต ปภินฺโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นาโค ว   ๒ ฉ.ม.,อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ   ๓ ม.,อิ. มททพฺเพน
@๔ ฉ.ม. เคธิตจิตฺโตสฺมีติ, อิ. คถิตจิตฺโตสฺตีมิ  ๕ ก. วงฺกฆสฺโสว
@๖ ก. อภิปฏฺิตนฺติ      ๗ อิ. อเนกภาโค
      ยํ เม อตฺถิ กตํ ปุญฺนฺติ ยํ มยา กตํ ปุ อตฺถิ. อรหนฺเตสุ
ตาทิสูติ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตสุ อรหนฺเตสุ. ตยา สทฺธึ วิปจฺจตนฺติ สพพํ ตยา
สทฺธิเมว วิปากํ เทตุ.
      เอโกทีติ เอกีภาวํ คโต. นิปโก สโตติ เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺา,
ตาย สมนฺนาคโตติ นิปโก, สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต. อมตํ มุนิ ชิคึสาโนติ ๑-
ยถา โส พุทฺธมุนิ อมตํ นิพฺพานํ ชิคึสติ ปริเยสติ, เอวนฺตํ อหํ สุริยวจฺฉเส
ชิคึสามิ ปริเยสามิ. ยถา วา โส อมตํ ชิคึสมาโน เอสนฺโต คเวสนฺโต วิจรติ,
เอวาหนฺตํ เอสนฺโต คเวสนฺโต วิจรามีติ อตฺโถ.
      ยถาปิ มุนิ นนฺเทยฺย ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมนฺติ ยถา พุทฺธมุนิ
โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน สพฺพญฺุตาณํ ปตฺวา นนฺเทยฺย ตุเสยฺย. ๒- เอวํ
นนฺเทยฺยนฺติ เอวเมว อหํปิ ตยา มิสฺสิภาวํ คโต นนฺเทยฺยํ, ปีติโสมนสฺสชาโต
ภเวยฺยนฺติ วทติ.
      ตาหํ ภทฺเท วเรยฺยาเหติ อเหติ อามนฺตนํ, อเห ภทฺเท สุริยวจฺฉเส
สกฺเกน เทวานมินฺเทน "กึ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวรชฺชํ คณฺหสิ สุริยวจฺฉสนฺ"ติ
เอวํ วเร ทินฺเน เทวรชฺชํ ปหาย "สุริยวจฺฉสํ คณฺหามี"ติ เอวํ ตํ อหํ
วเรยฺยํ อิจฺเฉยฺยํ คเณฺหยฺยนฺติ อตฺโถ.
      สาลํว น จิรํ ผุลฺลนฺติ ตว ปิตุ นครทฺวาเร น จิรํ ปุปฺผิโต
สาโล อตฺถิ, โส อติวิย มโนหโร, ตํ น จิรํ ผุลฺลสาลํ วิย. ปิตรํ เต สุเมธเสติ
อติวิย สสฺสิริกํ ตว ปิตรํ วนฺทมาโน นมสฺสามิ นโม กโรมิ. ยสฺสาเสตาทิสี
ปชาติ ยสฺส อสิ เอตาทิสี ธีตา.
      [๓๔๙] สํสนฺทตีติ กสฺมา คีตสทฺทสฺส เจว วีณาสทฺทสฺส จ วณฺณํ
กเถสิ, กึ ภควโต ตตฺถ สาราโค อตฺถีติ, นตฺถิ. ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก
ภควา เอตาทิเสสุ าเนสุ, เกวลํ อิฏฺานิฏฺ ชานาติ, น ตตฺถ รชฺชติ.
วุตฺตมฺปิ เจตํ "สํวิชฺชติ โข อาวุโส ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชิคีสาโนติ     ๒ ฉ.ม. โตเสยฺย, อิ. ทสฺเสยฺย
รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ โข อาวุโส
ภควโต โสตนฺ"ติ ๑- อาทิ. สเจ ปน วณฺณํ น กเถยฺยํ, ๒- ปญฺจสิโข "โอกาโส
เม กโต"ติ น ชาเนยฺย, อถ สกฺโก "ภควตา ปญฺจสิขสฺส โอกาโส น กโต"ติ
เทวตา คเหตฺวา ตโต ปฏินิวตฺเตยฺย, ตโต มหาชานิโก ภเวยฺย. วณฺเณ ปน
กถิเต "ตโต ภควตา ปญฺจสิขสฺส โอกาโส กโต"ติ เทวตาหิ สทฺธึ อุปสงฺกมิตฺวา
ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา วิสชฺชนาวสาเน อสีติสหสฺสาหิ เทวตาหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺหิสฺสตีติ ตฺวา วณฺณํ กเถสิ.
      ตตฺถ กทา สํยุฬฺหาติ กทา คนฺถิตา ปณฺฑิตา. เตน โข ปนาหํ ภนฺเต
สมเยนาติ เตน สมเยน ตสฺมึ ตุมฺหากํ สมฺโพธิปฺปตฺติโต อฏฺเม สตฺตาเห.
ภทฺทา นาม สุริยวจฺฉสาติ นามโต ภทฺทา สรีรสมฺปตฺติยา สุริยวจฺฉสา. ภคินีติ
โวหารวจนเมตํ, เทวธีตาติ อตฺโถ. ปรกามินีติ ปรํ กาเมติ อภิกงฺขติ.
      อุปนจฺจนฺติยาติ นจฺจมานาย. สา กิร เอกสฺมึ สมเย จาตุมฺมหาราชิกเทเวหิ
สทฺธึ สกฺกสฺส เทวราชสฺส นจฺจทสฺสนตฺถาย คตา, ตสฺมึ จ ขเณ สกฺโก ตถาคตสฺส
อฏฺ ยถาภุจฺเจ วณฺเณ ปยิรุทาหาสิ. เอวํ ตสฺมึ ทิวเส คนฺตฺวา นจฺจนฺตี อสฺโสสิ.
                          สกฺกูปสงฺกมวณฺณนา
      [๓๕๐] ปฏิสมฺโมทตีติ "สํสนฺทติ โข เต"ติ อาทีนิ วทนฺโต ภควา
สมฺโมทติ, ปญฺจสิโข ปฏิสมฺโมทติ, คาถา จ ภาสนฺโต ปญฺจสิโข สมฺโมทติ,
ภควา ปฏิสมฺโมทติ. อามนฺเตสีติ ชานาเปสิ. ตสฺส กิเรวํ อโหสิ "อยํ ปญฺจสิโข
มยา มม กมฺเมน เปสิโต อตฺตโน กมฺมํ กโรติ, เอวรูปสฺส สตฺถุ สนฺติเก
ตฺวา กามคุณูปสญฺหิตํ อนนุจฺฉวิกํ กถํ กเถติ, นาฏกา ๓- จ นาม นิลฺลชฺชา
โหนฺติ, กเถนฺโต วิปฺปการํปิ ทสฺเสยฺย, หนฺท นํ มม กมฺมํ ชานาเปสฺสามี"ติ ๔-
จินฺเตตฺวา อามนฺเตสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. สฬา. ๑๘/๒๙๘/๒๐๕ โกฏฺิกสุตฺต (สยา)      ๒ ฉ.ม. กเถยฺย
@๓ ฉ.ม., อิ. นฏา.       ๔ ฉ.ม., ชานาเปมี"ติ
      [๓๕๑] เอวญฺจ ปน ตถาคตาติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตํ ปทํ. ๑-
อภิวทนฺตีติ อภิวาทนสมฺปฏิจฺฉเนน วฑฺฒิตวจเนน วทนฺติ. อภิวทิโตติ
วฑฺฒิตวจเนน วุตฺโต.
      อุรุทฺธา ๒- สมปาทีติ มหนฺตา วิวฏา อโหสิ, อนฺธกาโร คุหายํ
อนฺตรธายิ. อาโลโก อุทปาทีติ โย ปกติยา คุหาย อนฺธกาโร, โส อนฺตรหิโต,
อาโลโก ชาโต. สพฺพเมตํ ธมฺมสงฺคาหกานํ วจนํ.
      [๓๕๒] จิรปฏิกาหํ ภนฺเตติ จิรโต อหํ, จิรโต ปฏฺายาหํ ทสฺสนกาโมติ
อตฺโถ. เกหิจิ ๓- กิจฺจกรณีเยหีติ เทวานํ ธีตา จ ปุตฺตา จ องฺเก นิพฺพตฺตนฺติ,
ปาทปริจาริกาโย อิตฺถิโย สยเน นิพฺพตฺตนฺติ, ตาสํ มณฺฑนปสาธนการิกา เทวตา
สยนํ ปริวาเรตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, เวยฺยาวจฺจกรา อนฺโตวิมาเน นิพฺพตฺตนฺติ,
เอเตสํ อตฺถาย อฏฺฏกรณํ นาม นตฺถิ. เย ปน สีมนฺตเร นิพฺพตฺตนฺติ, เต
"ตว สนฺตกา, มม สนฺตกา"ติ วินิจฺฉิตุํ ๔- อสกฺโกนฺตา อฏฺฏํ กโรนฺติ, สกฺกํ
เทวราชานํ  ปุจฺฉนฺติ. โส "ยสฺส วิมานํ อาสนฺนตรํ, ตสฺส สนฺตกา"ติ วทติ.
สเจ เทฺวปิ สมฏฺาเน โหนฺติ, "ยสฺส วิมานํ โอโลเกนฺโต ๕- ิโต, ตสฺส
สนฺตโก"ติ ๕- วทติ. สเจ เอกํปิ น โอโลเกติ, ตํ อุภินฺนํ กลหุปจฺเฉทนตฺถํ
อตฺตโน สนฺตกํ กโรติ. กีฬาทีนิปิ กิจฺจานิ กรณียาเนว. เอวรูปานิ ตานิ
กรณียานิ สนฺธาย "เกหิจิ กิจฺจกรณีเยหี"ติ อาห.
      สลฬาคารเกติ สลฬมยาย คนฺธกุฏิยํ. อญฺตเรน สมาธินาติ ตทา
กิร ภควา สกฺกสฺเสว อปริปากคตํ าณํ วิทิตฺวา โอกาสํ อกาเรตุกาโม
ผลสมาปตฺติวิหาเรน นิสีทิ. ตํ เอส อชานนฺโต "อญฺตเรน สมาธินา"ติ อาห.
ภุชคี นามาติ ภุชคีติ ๖- ตสฺสา นามํ. ปริจาริกาติ ปาทปริจาริกา เทวธีตา. สา
กิร เทฺว ผลานิ ปตฺตา, เตนสฺสา เทวโลเก อภิรติเยว นตฺถิ, นิจฺจํ ภควโต
อุปฏฺานํ สา อาคนฺตฺวา อญฺชลึ สิรสิ เปตฺวา ภควนฺตํ นมสฺสมานา ติฏฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิตวจนํ  ๒ ฉ.ม. อุรุทฺทา., สี.,อิ. อุรุนฺทา    ๓ ฉ.ม. เกหิจิ เกหิจิ
@๔ ฉ.ม. นิจฺเฉตุํ  ๕-๕ ฉ.ม. โอโลเกนฺตี ิตา, ตสฺส สนฺตกา"ติ
@๖ ฉ.ม. ภูชติ จ, สี.,อ. ภุญฺชติ จ
จกฺกเนมิสทฺเทน ๑- ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโตติ "สมาปนฺโน สทฺทํ สุณี"ติ ๒- โน
วต เร วตฺตพฺเพ, นนุ ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส "อปิจาหํ อายสฺมโต
จกฺกเนมิสทฺเทน ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิโต"ติ. ภณตีติ. ติฏฺตุ เนมิสทฺโท,
สมาปนฺโน นาม อนฺโตสมาปตฺติยํ กณฺณมูเล ธมมานสฺส สงฺขยุคลสฺสาปิ
อสนีปาตสฺสาปิ สทฺทํ น สุณาติ. ภควา ปน "เอตฺตกํ กาลํ สกฺกสฺส โอกาสํ
น กริสฺสามี"ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กาลวเสน ผลสมาปตฺตึ สมาปนฺโน. สกฺโก
"นทานิ เม สตฺถา โอกาสํ กโรตี"ติ คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กตฺวา รถํ นิวตฺเตตฺวา
เทวโลกาภิมุขํ เปเสสิ. คนฺธกุฏิปริเวณํ รถสทฺเทน สโมหิตํ ปญฺจงฺคิกตูริยํ วิย
อโหสิ. ภควโต ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส รถสทฺเทเนว
ปมาวชฺชนํ อุปฺปชฺชิ, ตสฺมา เอวมาห.
                          โคปกวตฺถุวณฺณนา
      [๓๕๓] สีเลสุ ปริปูรีการินีติ ๓- ปญฺจสุ สีเลสุ ปริปูรีการินี.
อิตฺถีจิตฺตํ ๔- วิราเชตฺวาติ อิตฺถิตฺตํ นาม อลํ, น หิ อิตฺถิตฺเต ตฺวา
จกฺกวตฺติสิรึ, น สกฺกมารพฺรหฺมสิริโย ปจฺจนุภวิตุํ, น ปจฺเจกโพธึ, น สมฺมาสมฺโพธึ
อธิคนฺตุํ ๕- สกฺกาติ เอวํ อิตฺถิตฺตํ วิราเชติ นาม. มหนฺตมิทํ ปุริสตฺตํ นาม
เสฏฺ อุตฺตมํ, เอตฺถ ตฺวา สกฺกา เอตา สมฺปตฺติโย สมฺปาปุณิตุนฺติ เอวํ ปน
ปุริสตฺตํ ภาเวติ นาม. สาปิ เอวมกาสิ. เตน วุตฺตํ "อตฺถีจิตฺตํ ๖- วิราเชตฺวา
ปุริสจิตฺตํ ๖- ภาเวตฺวา"ติ หีนํ คนฺธพฺพกายนฺติ หีนํ ลามกํ คนฺธพฺพนิกายํ. กสฺมา
ปน เต ปริสุทฺธสีลาปิ ตตฺถ อุปฺปนฺนาติ? ปุพฺเพ นิกนฺติยา. ปุพฺเพปิ กิร เนสํ
เอตเทว วสิตฏฺานํ, ตสฺมา นิกฺกนฺติวเสน ตตฺถ อุปฺปนฺนา. อุปฏฺานนฺติ
อุปฏฺานสาลํ. ปาริจริยนฺติ ปริจรณภาวํ. คีตวาทิเตหิ อเมฺห ปริจริสฺสามาติ
อาคจฺฉนฺติ.
@เชิงอรรถ: ฉ.ม.,สี. เนมิสทฺเทน   ๒ ฉ.ม. สุณาติ   ๓ ฉ.ม., อิ. ปริปูรการินีติ เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. อิตฺถิตฺตํ, อิ. อิตฺถตฺตํ เอวมุปริปิ   ๕ ฉ.ม. คนฺตุํ
@๖-๖ ฉ.ม.,สี. อิตฺถิตฺตํ...ปุริสตฺตํ
      ปฏิโจเทสีติ สาเรสิ. โส กิร เต ทิสฺวา "อิเม เทวปุตฺตา อิติวิย
วณฺณวนฺโต, ๑- กึ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อาคตา"ติ อาวชฺเชนฺโต "ภิกฺขู อเหสุนฺ"ติ
อทฺทส. ตโต "ภิกฺขู โหนฺตุ, สีเลสุ ปริปูรีการิโน"ติ อุปธาเรนฺโต "ปริปูรี-
การิโน"ติ อทฺทส. "ปริปูรีการิโน โหนฺตุ, อญฺโ คุโณ อตฺถิ นตฺถี"ติ อุปาธาเรนฺโต
"ฌานลาภิโน"ติ อทฺทส. "ฌานลาภิโน โหนฺตุ, กุหึ วาสิกา"ติ อุปธาเรนฺโต
"มยฺหํว กุลูปกา"ติ อทฺทส. ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยตฺถิจฺฉนฺติ,
ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ. อิเม จ อุปริเทวโลเก  น นิพฺพตฺตา. ฌานลาภิโน นาม
พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, อิเม จ พฺรหฺมโลเก น นิพฺพตฺตา. อหํ ปน เอเตสํ
โอวาเท ตฺวา เทวโลกสฺสามิกสฺส สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ปลฺลงฺเก ปุตฺโต
หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อิเม หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตา. อฏฺิเวธปุคฺคลา นาเมเต
วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา คาฬฺหํ วิชฺชิตพฺพาติ ๒- จินฺเตตฺวา กุโตมุขา นามาติ อาทีหิ
วจเนหิ ปฏิโจเทสิ.
      ตตฺถ กุโตมุขาติ ภควติ อภิมุเข ธมฺมํ เทเสนฺเต ตุเมฺห กุโตมุขา
กึ อญฺาวิหิตา อิโตจิโตจ โอโลกยมานา อุทาหุ นิทฺทายมานา. ทุทฺทิฏฺรูปนฺติ
ทุทฺทิฏฺสภาวํ ทฏฺุํ อยุตฺตํ. สหธมฺมิเกติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สมาจิณฺณธมฺเม
กตปุญฺเ. เตสํ ภนฺเตติ เตสํ โคปเกน เทวปุตฺเตน เอวํ วตฺวา ปุน "อโห
ตุเมฺห นิลฺลชฺชา อหิริกา"ติ อาทีหิ วจเนหิ ปฏิโจทิตานํ เทฺว เทวา ทิฏฺเว
ธมฺเม สตึ ปฏิลภึสุ.
      กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ เต กิร จินฺตยึสุ "นเฏหิ นาม นจฺจนฺเตหิ
คายนฺเตหิ วาเทนฺเตหิ อาคนฺตฺวา ทาโย นาม ลภิตพฺโพ อสฺส, อยํ ปน
อมฺหากํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ปกฺขิตฺตโลณํ อุทฺธนํ วิย ตฏตฏายเตฺวว ๓- กินฺนุโข
อิทนฺ"ติ อถ ๔- อาวชฺเชนฺตา อตฺตโน สมณภาวํ ปริสุทฺธสีลตํ ฌานลาภิตํ
ตสฺเสว กุลูปกภาวญฺจ ทิสฺวา "ปริสุทฺธสีลา นาม ฉสุ เทวโลเกสุ ยถารุจิเต
าเน นิพฺพตฺตนฺติ, ฌานลาภิโน พฺรหฺมโลเก. มยํ อุปริเทวโลเกปิ พฺรหฺมโลเกปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วิโรเจนฺติ อติวณฺณวนฺโต.       ๒ ฉ.ม. วิชฺฌิตพฺพา
@๓ ฉ.ม. ตฏตฏายเตว           ๔ ฉ.ม., อิ. อถสทฺโท น ทิสฺสติ
นิพฺพตฺติตุํ นาสกฺขิมฺหา. ๑- อมฺหากํ โอวาเท ตฺวา อยํ อิตฺถิกา อุปริ นิพฺพตฺตา,
มยํ ภิกฺขู สมานา ภควติ พฺรหฺมจริยํ จริตฺวา หีเน คนฺธพฺพกาเย นิพฺพตฺตา.
เตน โน อยํ เอวํ นิคฺคณฺหาตี"ติ ตฺวา ตสฺส กถํ สุณนฺตาเยว เตสุ เทฺว
ชนา ปมชฺฌานสตึ ปฏิลภิตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตา
อนาคามิผเลเยว ปติฏฺหึสุ. อถ เนสํ ปริตฺโต กามาวจรตฺตภาโว ธาเรตุํ นาสกฺขิ.
ตสฺมา ตาวเทว จวิตฺวา พฺรหฺมปุโรหิเตสุ นิพฺพตฺตา. โส จ เนสํ กาโย ตตฺถ
ิตานํเยว นิพฺพตฺโต. เตน วุตฺตํ "เตสํ ภนฺเต โคปเกน เทวปุตฺเตน ปฏิโจทิตานํ
เทฺว เทวา ทิฏฺเเยว ธมฺเม สตึ ปฏิลภึสุ กายํ พฺรหฺมปุโรหิตนฺ"ติ.
      ตตฺถ ทิฏฺเว ธมฺเมติ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ฌานสตึ ปฏิลภึสุ.
ตตฺเถว ตฺวา จุตา ปน กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํ ปฏิลภึสูติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอโก ปน เทโวติ เอโก เทวปุตฺโต นิกฺกนฺตึ
ภินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต กาเม อชฺฌาวสิ, ตตฺเถว อาวาสิโก นิวาสิโก อาโหสิ.
      [๓๕๔] สํฆญฺจุปฏฺาสินฺติ สํฆญฺจ อุปฏฺาสึ. สุธมฺมตายาติ ธมฺมสฺส
สุนฺทรภาเวน. ติทิวูปปนฺโนติ ติทิเว ติทสปุเร อุปฺปนฺโน. คนฺธพฺพกายูปคเต
วสีเนติ คนฺธพฺพกายํ อาวาสิเก หุตฺวา อุปคเต. เย จ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภุตาติ
เย ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา มยํ อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺหิมฺหาติ อิมินา สทฺธึ
โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ปาทูปสงฺคยฺหาติ ปาเท อุปสงฺคยฺห ปาทโธวนปาทมกฺขนานุปฺปทาเนน
ปูเชตฺวา เจว วนฺทิตฺวา จ. สเก นิเวสเนติ อตฺตโน ฆเร. อิมสฺสาปิ ปทสฺส
อุปฏฺหิมฺหาติ อิมินาว สมฺพนฺโธ.
      ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพติ อตฺตนาว เวทิตพฺโพ. อริยานํ ๒- สุภาสิตานีติ
ตุเมฺหหิ วุจฺมานานิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สุภาสิตานิ. ตุเมฺห ปน เสฏฺมุปาสมานาติ
อุตฺตมํ พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาสมานา อนุตฺตเรติ ๓- พุทฺธสาสเน วา. พฺรหฺมจริยนฺติ
เสฏฺจริยํ. ภวตูปปตฺตีติ ภวนฺตานํ อุปปตฺติ. อคาเร ๔- วสโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นาสกฺขิมฺห  ๒ ฉ.ม.,อิ. อริยาน  ๓ ฉ.ม.,อิ. อนุตฺตเร  ๔ อิ. อคารา
มยฺหนฺติ ฆรมชฺเฌ วสนฺตสฺส มยฺหํ. สฺวาชฺชาติ โส อชฺช. โคตมสาวเกนาติ
อิธ โคปโก โคตมสาวโกติ วุตฺโต. สเมจฺจาติ สมาคนฺตฺวา. หนฺท วิคายาม
วิยายมามาติ ๑- หนฺท อุยฺยามาม พฺยายมาม. มา โน มยํ ปรเปสฺสา อหุมฺหาติ
โนติ นิปาตมตฺตํ, มา มยํ ปรสฺส เปสนการกาว อหุมฺหาติ อตฺโถ. โคตมสาสนานีติ
อิธ ปกติยา ปฏิลทฺธํ ๒- ปมชฺฌานเมว โคตมสาสนานีติ วุตฺตํ, ตํ อนุสฺสรํ
อนุสฺสริตฺวาติ อตฺโถ. จิตฺตานิ วิราชยิตฺวาติ ๓- ปญฺจกามคุณิกจิตฺตานิ
วิราชยิตฺวา. กาเมสุ อาทีนวนฺติ วิกฺขมฺภนวเสน ปมชฺฌาเนน กาเมสุ อาทีนวํ
อทฺทสํสุ, สมุจฺเฉทวเสน ตติยมคฺเคน. เต ๔- กามสญฺโชนพนฺธนานีติ กามสญฺโชนานิ
จ กามพนฺธนานิ จ. ปาปิมโต ๕- โยคานีติ ปาปิมโต มารสฺส โยคภูตานิ,
พนฺธนภูตานีติ อตฺโถ. ทุรจฺจยานีติ ทุรติกฺกมานิ นาโคว สนฺตานิ ๖- คุณานิ
เฉตฺวาติ กามสญฺโชนพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวาว เทเว ตาวตึเส อติกฺกมึสุ. สอินฺทา
เทวา สปชาปติกาติ อินฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา อุปวิฏฺา สอินฺทา ปชาปติเทวราชานํ
เชฏฺกํ กตฺวา อุปวิฏฺา สปชาปติกา. สภายุปวิฏฺาติ สภายํ อุปวิฏฺา, นิสินฺนาติ
อตฺโถ. วีราติ สูรา. วิราคาติ วีตราคา. วิรชํ กโรนฺตาติ วิรชํ อนาคามิมคฺคํ
กโรนฺตา อุปฺปาเทนฺตา.
      สํเวคชาตสฺสาติ ชาตสํเวคสฺส สกฺกสฺส. กามาภิภูติ ทุวิธานํปิ
กามานํ อภิภู. สติยา วิหีนาติ ฌานสติวิรหิตา. ติณฺณํ เตสนฺติ เตสุ ตีสุ ชเนสุ.
อาวสิเนตฺถ ๗- เอโกติ ตตฺถ หีเน กาเย เอโกเยว อาวาสิโก ชาโต.
สมฺโพธิปถานุสาริโนติ อนาคามิมคฺคานุสาริโน. เทเวปิ หีเฬนฺตีติ เทฺวปิ เทวโลเก
หีเฬนฺตา อโธ กโรนฺตา อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สมาหิตตฺตา อตฺตโน ปาทปํสุํ เทวตานํ
มตฺถเก โอกีรนฺตา อากาเส อุปฺปติตฺวา คตาติ. เอตาทิสี ธมฺมปกาสเนตฺถาติ
เอตฺถ สาสเน เอวรูปา ธมฺมปฺปกาสนา, ยาย ๘- สาวกา เอเตหิ คุเณหิ
สมนฺนาคตา โหนฺติ. น ตตฺถ กึ กงฺขติ โกจิ สาวโกติ กึ ตตฺถ เตสุ สาวเกสุ
โกจิ เอกสาวโกปิ พุทฺธาทีสุ วา จาตุทฺทิสภาเว วา น กงฺขติ  "สพฺพทิสาสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิยายาม พฺยายาม     ๒ ฉ.ม. ปฏิวิทฺธํ      ๓ ก. วิราเชตฺวาติ
@๔ ฉ.ม., อิ. อยํปาโ น ทิสฺสติ      ๕ ฉ.ม., อิ. ปาปิมโยคานีติ
@๖ ฉ.ม. สนฺนานิ, สี., อิ. สนฺทานคุณานิ     ๗ อิ. อวสีเนตฺถ    ๘ ม. ยสฺส
อสชฺชมาโน อคยฺหมาโน วิหรตี"ติ. อิทานิ ภควโต วณฺณํ วณฺเณนฺโต "นิตฺติณฺณโอฆํ
วิจิกิจฺฉฉินฺนํ, พุทฺธํ นมสฺสามิ ชินํ ชนินฺทนฺ"ติ อาห.
      ตตฺถ วิจิกิจฺฉฉินฺนนฺติ ฉินฺนวิจิกิจฺฉํ. ชนินฺทนติ สพฺพโลกุตฺตมํ. ยํ เต
ธมฺมนฺติ ยํ ตว ธมฺมํ. อชฺฌคมํสุ ๑- เตติ เต เทวปุตฺตา อธิคตา. กายํ
พฺรหฺมปุโรหิตนฺติ อมฺหากํ ปสฺสนฺตานญฺเว พฺรหฺมปุโรหิตสรีรํ. อิทํ วุตฺตํ
โหติ:-  ยํ ตว ธมฺมํ ชานิตฺวา เตสํ ติณฺณํ ชนานํ เต เทฺว วิเสสคู อมฺหากํ
ปสฺสนฺตานํเยว กายํ พฺรหฺมปุโรหิตํ อธิคนฺตฺวา มคฺคผลวิเสสํ อชฺฌคมํสุ, มยํปิ
ตสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติยา อาคตมฺหา ๒- มาริสาติ. อาคตมฺหาติ ๓- สมฺปตฺตมฺหา.
กตาวกาสา ภควตา ปญฺหํ ปุจฺเฉมุ มาริสาติ สเจ โน ภควา โอกาสํ กโรติ,
อถ ภควตา กตาวกาสา หุตฺวา ปญฺหํ มาริส ปุจฺเฉยฺยามาติ อตฺโถ.
                         มฆมาณววตฺถุวณฺณนา
      [๓๕๕] ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโขติ จิรกาลโต ปภูติ วิสุทฺโธ
สุวิสุทฺโธ. ๔- กีวจิรกาลโต? อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ มคธรฏฺเ มจลคามเก
มฆมาณวกาลโต ๕- ปฏฺาย. ตทา กิเรส เอกทิวเส ๖- กาลสฺเสวุฏฺาย คามมชฺเฌ
มนุสฺสานํ คามกมฺมกรณฏฺานํ คนฺตฺวา อตฺตโน ิตฏฺานํ  ปาทนฺเตเนว ปํสุกจวรํ
อปเนตฺวา รมณียํ อกาสิ, อญฺโ อาคนฺตฺวา ตตฺถ อฏฺาสิ. โส ตาวตเกเนว สตึ
ปฏิลภิตฺวา มชฺเฌ คามสฺส ขลมณฺฑลมตฺตํ านํ โสเธตฺวา วาลุกํ โอกีริตฺวา ทารูนิ
อาหริตฺวา สีตกาเล อคฺคึ กโรติ, ทหรา จ มหลฺลกา จ อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิสีทนฺติ.
      อถสฺส เอกทิวสํ เอตทโหสิ "มยํ นครํ คนฺตฺวา ราชราชมหามตฺตาทโย
ปสฺสาม, อิเมสุปิ จนฺทิมสุริเยสุ `จนฺโท นาม เทวปุตฺโต สุริโย นาม เทวปุตฺโต'ติ
วทนฺติ, กึ นุ โข กตฺวา เอเต เอตา สมฺปตฺติโย อธิคตา"ติ. ตโต "น อญฺ
กิญฺจิ, ปุญฺกมฺมเมว กตฺวา"ติ จินฺเตตฺวา "มยาปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ
ปุญฺกมฺมเมว กตฺตพฺพนฺ"ติ จินฺเตสิ. โส กาลสฺเสวุฏฺาย ยาคุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺฌคํสุ   ๒ ฉ.ม.,อิ. อาคตมฺหาสิ   ๓ ฉ.ม. อาคตมฺหเส, อิ. อาคตมฺหาสิ.
@๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ   ๕ ก. มาฆมาณวกาลโต   ๖ ฉ.ม.,อิ. เอกทิวสํ
ปิวิตฺวา วาสีผรสุกุทฺทาลมุสลหตฺโถ จตุมหาปถํ คนฺตฺวา มุสเลน ปาสาเณ
อุจฺจาเลตฺวา ปวตฺเตติ, ยานานํ อกฺขปฏิฆาตรุกฺเข หรติ, วิสมํ สมํ กโรติ,
จตุมหาปเถ สาลํ กโรติ, โปกฺขรณึ ขณติ, เสตุํ พนฺธติ, เอวํ ทิวสํ กมฺมํ
กตฺวา อตฺถงฺคเต สุริเย ฆรํ เอติ.
      ตํ อญฺโ ปุจฺฉิ "โภ มฆ ๑- ตฺวํ ปาโตว นิกฺขมิตฺวา สายํ อรญฺโต
เอสิ, กึ กมฺมํ กโรสี"ติ. ปุญฺกมฺมํ กโรมิ, สคฺคคามิมคฺคํ โสเธมีติ. กิมิทํ
โภ ปุญฺ นามาติ. กึ ๒- ตฺวํ น ชานาสีติ. อาม น ชานามีติ. นครํ คตกาเล
ทิฏฺปุพฺพา เต ราชราชมหามตฺตาทโยติ. อาม ทิฏฺปุพฺพาติ. ปุญฺกมฺมํ
กตฺวา เตหิ ตํ านํ ลทฺธํ, อหํปิ เอวํวิธสมฺปตฺติทายกํ กมฺมํ กโรมิ. "จนฺโท
นาม เทวปุตฺโต สุริโย นาม เทวปุตฺโต"ติ สุตปุพฺพํ ตยาติ. อาม สุตปุพฺพนฺติ.
เอตสฺส สคฺคสฺส คมนมคฺคํ อหํ โสเธมีติ, อิทํ ปน ปุญฺกมฺมํ กึ ตเวว
วฏฺฏติ, ๓- อญฺสฺสาปิ วฏฺฏตีติ. น กสฺส เจตํ วาริตนฺติ. ยทิ เอวํ เสฺว
อรญฺ คมนกาเล มยฺหํปิ สทฺทํ เทหีติ. ปุนทิวเส ตํ คเหตฺวา คโต, เอวํ
ตสฺมึ คาเม เตตฺตึส มนุสฺสา ตรุณวยา สพฺเพ ตสฺเสว อนุวตฺตกา อเหสุํ. เต
เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา ปุญฺกมฺมานิ กโรนฺตา วิจรนฺติ. ยํ ทิสํ คจฺฉนฺติ มคฺคํ
สมํ กโรนฺตา เอกทิวเสเยว ๔- กโรนฺติ, โปกฺขรณึ ขณนฺตา สาลํ กโรนฺตา เสตุํ
พนฺธนฺตา เอกทิวเสเยว นิฏฺาเปนฺติ.
      อถ เนสํ คามโภชโก จินฺเตสิ "อหํ ปุพฺเพ เอเตสุ สุรํ ปิวนฺเตสุ
ปาณฆาตาทีนิ กโรนฺเตสุ จ กติกหาปนาทิวเสน ๕- เจว ทณฺฑพลิวเสน จ ธนํ
ลภามิ, อิทานิ เอเตสํ ปุญฺกรณโต ปฏฺาย เอตฺตโก อาโย นตฺถิ, หนฺท
เน ราชกุเล ปริภินฺทามี"ติ ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา โจเร มหาราช ปสฺสามีติ.
กุหึ ตาตาติ. มยฺหํ คาเมติ. กึ โจรา นาม ตาตาติ. ราชาปราชิกา เทวาติ.
กึชาติกาติ. คหปติชาติกา เทวาติ. คหปติกา กึ กริสฺสนฺตีติ, ๖- ตยา ชานมาเนน
กสฺมา มยฺหํ น กถิตนฺติ. ภเยน มหาราช น กเถมิ, อิทานิ มา มยฺหํ โทสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มาฆ เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม.,อิ. อญฺสฺส น
@  วฏฺฏตีติ ๔ ฉ.ม.,อิ. เอกทิวเสเนว  ๕ ฉ.ม.,อิ. กหาปนาทิวเสน
@๖ ฉ.ม., อิ. กริสฺสนฺติ.
กเรยฺยาถาติ. อถ ราชา "อยํ มยฺหํ มหารวํ รวตี"ติ สทฺทหิตฺวา "เตนหิ คจฺฉ
ตฺวเมว เน อาเนหี"ติ พลํ ทตฺวา เปเสสิ. โส คนฺตฺวา ทิวสํ อรญฺเ กมฺมํ
กตฺวา สายมาสํ ภุญฺชิตฺวา คามมชฺเฌ นิสีทิตฺวา "เสฺว กึ กมฺมํ กริสฺสาม, กึ
มคฺคํ สมํ กโรม, โปกฺขรณึ ขณาม, เสตุํ พนฺธามา"ติ มนฺตยมาเนเยว เต
ปริวาเรตฺวา "มา ผนฺทิตฺถ, รญฺโ อาณา"ติ พนฺธิตฺวา ปายาสิ.
      อถ โข เนสํ อิตฺถิโย "สามิกา กิร โว  `ราชาปราชิกา โจรา'ติ
พนฺธิตฺวา นียนฺตี"ติ สุตฺวา "อติจิเรน กูฏา เอเต `ปุญฺกมฺมํ กโรมา'ติ
ทิวเส ทิวเส อรญฺเมว ๑- คจฺฉนฺติ, สพฺพกมฺมนฺตา ปริหีนา, เคเห น กิญฺจิ
วฑฺฒติ, สุฏฺุ พนฺธา สุฏฺุ คหิตา"ติ วทึสุ. คามโภชโกปิ เต เนตฺวา รญฺโ
ทสฺเสสิ. ราชา อนุปปริกฺขิตฺวาเยว "หตฺถินา มทฺทาเปถา"ติ อาห. เตสุ
นียมาเนสุ มโฆ อิตเร อาห "โภ สกฺขิสฺสถ มม วจนํ กาตุนฺ"ติ. ตว วจนํ
กโรนฺตาเยวมฺหา อิมํ ภยํ ปตฺตา เอวํ สนฺเตปิ ตว วจนํ กโรม, ภณ โภ กึ
กโรมาติ. เอถ ๒- โภ วฏฺเฏ จรนฺตานํ นาม นิพนฺธํ เอตํ, กึ ปน ตุเมฺห
โจราติ. น โจรมฺหาติ. อิมสฺส โลกสฺส สจฺจกิริยา นาม อวสฺสโย, ตสฺมา
สพฺเพปิ "ยทิ อเมฺห โจรา หตฺถี มทฺทตุ, อถ น โจรา มา มทฺทตู"ติ สจฺจกิริยํ
กโรถาติ. เต ตถา อกํสุ. หตฺถี อุปคนฺตุํปิ น สกฺโกติ, วิรวนฺโต ปลายติ,
หตฺถึ ตุตฺตโตมรงฺกุเสหิ โกฏฺเฏนฺตาปิ อุปเนตุํ น สกฺโกนฺติ. "หตฺถึ อุปเนตุํ น
สกฺโกมา"ติ รญฺโ อาโรเจสุํ. เตนหิ เตสํ อุปริ กเฏน ปฏิจฺฉาเทตฺวา
มทฺทาเปถาติ. อุปริ กเฏ ทินฺเน ทฺวิคุณรวํ ๓- วิรวนฺโต ปลายติ.
      ราชา สุตฺวา เปสุญฺการกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "ตาต หตฺถี มทฺทิตุํ น
อิจฺฉตี"ติ. อาม เทว เชฏฺกมาณโว มนฺตํ ชานาติ, มนฺตสฺเสเวส อานุภาโวติ.
ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "มนฺโต กิร เต อตฺถี"ติ ปุจฺฉิ. นตฺถิ เทว มยฺหํ
มนฺโต, สจฺจกิริยํ ปน มยํ กริมฺหา "ยทิ อเมฺห รญฺโ โจรา มทฺทตุ, อถ
น โจรา มา มทฺทตู"ติ. สจฺจกิริยาย โน เอส อานุภาโวติ. กึ ปน ตาต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อรญฺเว           ๒ ฉ.ม., อิ. เอตฺถ         ๓ ฉ.ม., อิ. ทิคุณรวํ
ตุเมฺห กมฺมํ กโรถาติ. อเมฺห วิสมํ มคฺคํ สมํ กโรม, จตุมหาปเถ สาลํ
กโรม, โปกฺขรณึ ขณาม, เสตุํ พนฺธาม, เอวรูปานิ ปุญฺกมฺมานิ กโรนฺตา
วิจราม ๑- เทวาติ.
      อยํ ตุเมฺห กิมตฺถํ ปิสุเณสีติ. อมฺหากํ ปมตฺตกาเล อิทญฺจิทญฺจ
ลภติ อปฺปมตฺตกาเล ตํ นตฺถิ, เอเตน การเณนาติ. ตาต อยํ หตฺถี นาม
ติรจฺฉาโน, โสปิ ตุมฺหากํ คุณํ ชานาติ. อหํ มนุสฺโส หุตฺวาปิ น ชานามิ,
ตุมฺหากํ วสนคามํ ตุมฺหากํเยว ปุน อหรณียํ พฺรหฺมเทยฺยํ กตฺวา เทมิ, อยํปิ
หตฺถี ตุมฺหากํเยว โหติ, เปสุญฺการโกปิ ตุมฺหากํเยว ทาโส โหตุ, อิโต
ปฏฺาย มยฺหํปิ ปุญฺ ๒- กโรถาติ ธนํ ทตฺวา วิสชฺเชสิ. เต ธนํ คเหตฺวา
วาเรน วาเรน หตฺถึ อารุยฺห คจฺฉนฺตา มนฺตยนฺติ "โภ ปุญฺกมฺมํ นาม
อนาคตภวตฺถาย กรณียํ, ๓- ตํ อมฺหากํ ปน อนฺโตอุทเก ปุปฺผิตํ นีลุปฺปลํ วิย
อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ. อิทานิ อติเรกํ ปุญฺ กริสฺสามา"ติ. กึ
กโรมาติ. จตุมหาปเถ ถาวรํ กตฺวา มหาชนสฺส วิสฺสมนสาลํ กโรมาติ. ๔- อิตฺถีหิ
ปน สทฺธึ อปตฺติกํ กตฺวา กริสฺสาม, อเมฺหสุ หิ "โจรา"ติ คเหตฺวา นียมาเนสุ
อิตฺถีสุ ๕- เอกาปิ จินฺตามตฺตกํปิ อกตฺวา "สุพนฺธา ๖- สุคหิตา"ติ อุฏฺหิ, ๗-
ตสฺมา ตาสํ ปตฺตึ น ทสฺสามาติ. เต อตฺตโน เคหานิ คนฺตฺวา หตฺถิโน
เตตฺตึสปิณฺฑภตฺตํ ๘- เทนฺติ, เตตฺตึสติณมุฏฺิโย อารหนฺติ, ตํ สพฺพํ หตฺถิสฺส
กุจฺฉิปูรํ ชาตํ. เต อรญฺ ปวิสิตฺวา รุกฺเข ฉินฺทนฺติ, ฉินฺนํ ฉินฺนํ หตฺถี
อากฑฺฒิตฺวา สกฏปเถ เปสิ, ๙- เต รุกฺเข ตจฺเฉตฺวา สาลาย กมฺมํ อารภึสุ.
      มฆสฺส เคเห สุชาตา สุธมฺมา สุจิตฺตา สุนนฺทาติ จตสฺโส
ภริยาโย อเหสุํ. สุธมฺมา วฑฺฒกึ ปุจฺฉติ "ตาต อิเม สหายา กาลสฺเสว
คนฺตฺวา สายํ เอนฺติ, กึ กมฺมํ กโรนฺตี"ติ. สาลํ กโรนฺติ อมฺมาติ. ตาต
มยฺหํปิ สาลาย ปตฺตึ กตฺวา เทหีติ. "อิตฺถีหิ อปตฺตึ กโรมา"ติ เอเต วทนฺตีติ.
สา วฑฺฒกิสฺส อฏฺ กหาปเณ อทาสิ "หนฺท ตาต เยน เกนจิ อุปาเยน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจริมฺหา    ๒ ฉ.ม., อิ. ปุญฺกมฺมํ      ๓ ฉ.ม. กริยติ อิ. กยิรติ
@๔ ฉ.ม. กโรม.     ๕ ฉ.ม., อิ. อิตฺถีนํ      ๖ ฉ.ม., สุพทฺธา, อิ. สุฏฺุพทฺธา
@๗ ฉ.ม., อิ. อุฏฺหึสุ     ๘ ฉ.ม. เตตฺตึสปิญฺฑํ        ๙ อิ. เปติ
มยฺหํ ปตฺติกํ กโรหี"ติ. โส "สาธุ อมฺมา"ติ วตฺวา ปุเรตรํ วาสีผรสุํ คเหตฺวา
คามมชฺเฌ ตฺวา "กึ โภ อชฺช อิมสฺมึปิ กาเล น นิกฺขมถา"ติ อุจฺจาสทฺทํ
กตฺวา "สพฺเพ มคฺคํ อารุฬฺหา"ติ ตฺวา "คจฺฉถ ตาว ตุเมฺห, มยฺหํ ปปญฺโจ
อตฺถี"ติ เต ปุรโต กตฺวา อญฺ มคฺคํ อารุยฺห กณฺณิกูปคํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา
ตจฺเฉตฺวา มฏฺ ๑- กตฺวา อาหริตฺวา สุธมฺมาย เคเห เปสิ "มยา เทหีติ
วุตฺตทิวเส นีหริตฺวา ทเทยฺยาสี"ติ.
      อถ นิฏฺิเต ทพฺพสมฺภารกมฺเม ภูมิกมฺมโต ปฏฺาย ยาว พนฺธน-
ถมฺภุสฺสาปนสงฺฆาฏโยชนกณฺณิกมญฺจพนฺธเนสุ กเตสุ โส  วฑฺฒกี กณฺณิกมญฺเจ
นิสีทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ โคปานสิโย อุกฺขิปิตฺวา "โภ เอกํ ปมุฏฺ อตฺถี"ติ
อาห. กึ โภ อปมุฏฺ, ๒- สพฺพเมว ตฺวํ ปมุสฺสสีติ. อิมา โคปานสิโย กตฺถ
ปติฏฺหิสฺสนฺตีติ. กณฺณิกา นาม ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ. กุหึ โภ อิทานิ สกฺกา ลทฺธุนฺติ.
กุลานํ เคเห สกฺกา ลทฺธุํ, ๓- อาหิณฺฑนฺตา ปุจฺฉถาติ. เต อนฺโตคามํ
ปวิสิตฺวา ปุจฺฉิตฺวา สุธมฺมาย ฆรทฺวาเร ิตา "อิมสฺมึ ฆเร กณฺณิกา อตฺถี"ติ
ปุจฺฉึสุ. ๔- สา "อตฺถี"ติ อาห. หนฺท มูลํ คณฺหาหีติ. มูลํ น คณฺหามิ, สเจ
มม ปตฺติกํ กโรถ ทสฺสามีติ. เอถ โภ มาตุคามสฺส ปตฺติกํ ๕- น กโรม อรญฺ
คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิสฺสามาติ นิกฺขมึสุ.
      ตโต วฑฺฒกินา ๖- "กึ ตาตา ลทฺธา ๗- กณฺณิกา"ติ ปุจฺฉิตา ๘- ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. วฑฺฒกี กณฺณิกมญฺเจ นิสินฺโนว อากาสํ อุลฺโลเกนฺโต ๙- "โภ อชฺช
นกฺขตฺตํ สุนฺทรํ, อิทํ อญฺ สํวจฺฉรํ อติกฺกมิตฺวา สกฺกา ลทฺธุํ, ตุเมฺหหิ จ
ทุกฺเขน อาภตา ทพฺพสมฺภารา, เต สกลสํวจฺฉเรน อิมสฺมึเยว าเน ปูติกา
ภวิสฺสนฺติ. เทวโลเก นิพฺพตฺตกาเล ตสฺสาปิ เอกสฺมึ โกเณ สาลา โหติ, อาหรถ
นนฺ"ติ อาห. สาปิ ยาว เต น ปุน อาคจฺฉนฺติ, ตาว กณฺณิกาย เหฏฺิมตเล
"อยํ สาลา สุธมฺมา นามา"ติ อกฺขรานิ ฉินฺทาเปตฺวา อหเตน วตฺเถน
เวเตฺวา เปสิ. กมฺมิกา อาคนฺตฺวา "อาหร เร กณฺณิกํ, ยํ โหตุ ตํ โหตุ,
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. วฏฺฏํ   ๒ ฉ.ม. ปมุฏฺ   ๓ ฉ.ม. ลทฺธุนฺติ   ๔ ฉ.ม. อาหํสุ.
@๕ ฉ.ม., อิ. ปตฺตึ.  ๖ ฉ.ม. วฑฺฒกี.  ๗ ฉ.ม. น ลทฺธา.
@๘ ฉ.ม. ปุจฺฉิ.   ๙ ฉ.ม.,อิ. อุลฺโลเกตฺวา.
ตุยฺหํปิ ปตฺติกํ กริสฺสามา"ติ อาหํสุ. สา นีหริตฺวา "ตาตา ยาว อฏฺ วา
โสฬส วา โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว อิมํ วตฺถํ มา นิพฺเพยิตฺถา"ติ อทาสิ.
เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คเหตฺวา โคปานสิโย อาโรเปตฺวาว วตฺถํ นิพฺเพเสุํ.
      เอโก มหาคามิยมนุสฺโส อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโต อกฺขรานิ ทิสฺวา "กึ
โภ อิทนฺ"ติ อกฺขรญฺุํ มนุสฺสํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทสฺเสสิ. โส "สุธมฺมา นาม
อยํ สาลา"ติ อาห. "หรถ โภ มยํ อาทิโต ปฏฺาย สาลํ กตฺวา นามมตฺตํปิ
น ลภาม, เอสา รตนมตฺเตน กณฺณิกรุกฺเขน สาลํ อตฺตโน นาเมน กาเรตี"ติ
วิรวนฺติ. วฑฺฒกี เตสํ วิรวนฺตานํเยว โคปานสิโย ปเวเสตฺวา ๑- อาณึ ทตฺวา
สาลากมฺมํ นิฏฺาเปสิ. สาลํ ติธา วิภชึสุ, เอกสฺมึ โกฏฺาเส อิสฺสรานํ
วสนฏฺานํ อกํสุ, เอกสฺมึ ทุคฺคตานํ, เอกสฺมึ คิลานานํ. เตตฺตึส ชนา ๒-
เตตฺตึส ผลกานิ ปญฺเปตฺวา หตฺถิสฺส สญฺ อทํสุ "อาคนฺตุโก อาคนฺตฺวา
ยสฺส อตฺถเฏ ผลเก นิสีทติ, ตํ คเหตฺวา ผลกสฺสามิกสฺเสว เคเห ปติฏฺเปหิ,
ตสฺส ปาทปริกมฺมปิฏฺิปริกมฺมขาทนียโภชนียสยนานิ สพฺพานิ ผลกสฺสามิกสฺเสว
ภาโร ภวิสฺสตี"ติ. หตฺถี อาคตาคตํ คเหตฺวา ผลกสฺสามิกสฺเสว ฆรํ เนติ. โส
ตสฺส ตํทิวสํ กตฺตพฺพํ กโรติ.
      มฆมาณโว สาลโต อวิทูเร าเน โกวิฬารรุกฺขํ โรเปสิ, มูเล จสฺส
ปาสาณผลกํ อตฺถริ. สุนนฺทา นามสฺส ภริยาปิ อวิทูเร โปกฺขรณึ ขณาเปสิ.
สุจิตฺตา มาลาคจฺเฉ โรเปสิ. สพฺพเชฏฺกา ๓- ปน อาทาสํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ
มณฺฑยมานาว วิจรติ. มโฆ ตํ อาห "อยํ ๔- ภทฺเท สุธมฺมา สาลาย ปตฺติกา
ชาตา, สุนนฺทา จ โปกฺขรณึ ขณาเปสิ, สุจิตฺตา จ มาลาคจฺเฉ โรเปสิ. ตว
ปน ปุญฺกมฺมํ นาม นตฺถิ, เอกํ ปุญฺกมฺมํ ๕- กโรหิ ภทฺเทติ. สา "ตฺวํ ๖-
กสฺส การณา กโรสิ, นนุ ตยา กตํ มยฺหเมวา"ติ วตฺวา อตฺตภาวมณฺฑนเมว
อนุยุญฺชติ.
      มโฆ ยาวตายุกํ ตฺวา ตโต จุโต ตาวตึสภวเน สกฺโก หุตฺวา
นิพฺพตฺติ, เตปิ เตตฺตึส คามิยมนุสฺสา กาลํ กตฺวา เตตฺตึส เทวปุตฺตา หุตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาโรเปตฺวา.  ๒ อิ. ชนานํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. สพฺพเชฏฺิกา. เอวมุปริปิ.
@๔ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.   ๕ ฉ.ม. ปุญฺ.        ๖ อิ. อิทํ.
ตสฺเสว สนฺติเก นิพฺพตฺตา. สกฺกสฺส เวชยนฺโต นาม ปาสาโท สตฺตโยชนสตานิ
อุคฺคจฺฉิ, ธโช ตีณิ โยชนสตานิ อุคฺคจฺฉิ, โกวิฬารรุกฺขสฺส นิสฺสนฺเทน สมนฺตา
ติโยชนสตปริมณฺฑโล ปญฺจทสโยชนปริณาหกฺขนฺโธ ปาริจฺฉตฺตโก นิพฺพตฺติ,
ปาสาณผลกสฺส นิสฺสนฺเทน ปาริจฺฉตฺตกมูเล สฏฺิโยชนิกา ปณฺฑุกมฺพลสิลา
นิพฺพตฺติ. สุธมฺมาย กณฺณิกรุกขสฺส  นิสฺสนฺเทน ติโยชนสติกา สุธมฺมา
เทวสภา นิพฺพตฺติ. สุนนฺทาย โปกฺขรณิยา นิสฺสนฺเทน ปญฺาสโยชนา นนฺทา
นาม โปกฺขรณี นิพฺพตฺติ. สุจิตฺตาย มาลาคจฺฉวตฺถุนิสฺสนฺเทน สฏฺิโยชนิกํ
จิตฺตลตาวนํ นาม อุยฺยานํ นิพฺพตฺติ.
      สกฺโก เทวราชา สุธมฺมาย เทวสภาย โยชนิเก สุวณฺณปลฺลงฺเก
นิสินฺโน ติโยชนิเก เสตจฺฉตฺเต ธาริยมาเน เตหิ เทวปุตฺเตหิ ตาหิ เทวกญฺาหิ
อฑฺฒเตยฺยาหิ นาฏกโกฏีหิ ทฺวีสุ เทวโลเกสุ เทวตาหิ จ ปริวาริโต มหาสมฺปตฺตึ
โอโลเกนฺโต ตา ติสฺโส อิตฺถิโย ทิสฺวา "อิมา ตาว ปญฺายนฺติ, สุชาตา
กุหินฺ"ติ โอโลเกนฺโต  "อยํ มม วจนํ อกตฺวา คิริกนฺทราย เอกา ๑- พกสกุณิกา
หุตฺวา นิพฺพตฺตา"ติ ทิสฺวา เทวโลกโต โอตริตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คโต. สา
ทิสฺวาว สญฺชานิตฺวา อโธมุขา ชาตา. "พาเล อิทานิ กึ สีสํ น อุกขิปสิ,
ตฺวํ มม วจนํ อกตฺวา อตฺตภาวเมว มณฺฑยมานา วีตินาเมสิ, สุธมฺมมาย จ
สุนนฺทาย จ สุจิตฺตาย จ มหา สมฺปตฺติ นิพฺพตฺตา, เอหิ อมฺหากํ สมฺปตฺตึ
ปสฺสา"ติ เทวโลกํ เนตฺวา นนฺทาย โปกฺขรณิยา ปกฺขิปิตฺวา ปลฺลงฺเก นิสีทิ.
      นาฏกิตฺถิโย "กุหึ คตตฺถ มหาราชา"ติ ปุจฺฉึสุ. โส อนาโรเจตุกาโมปิ
ตาหิ นิปฺปีฬิยมาโน "สุชาตาย สนฺติกนฺ"ติ อาห. กุหึ นิพฺพตฺตา มหาราชาติ.
กนฺทรปาเทติ. อิทานิ กุหินฺติ. นนฺทาโปกฺขรณิยํ เม วิสชฺชิตาติ. เอถ โภ
อมฺหากํ อยฺยํ ปสฺสามาติ สพฺพา ตตฺถ อคมํสุ. สา ปุพฺเพ สพฺพเชฏฺกา หุตฺวา
ชาตา ๒- อวมญฺิตฺถ, อิทานิ ตาปิ ตํ ทิสฺวา "ปสฺสถ โภ อมฺหากํ อยฺยาย
มุขํ กกฺกฏกวิชฺฌนสูลสทิสนฺ"ติ อาทีนิ วทนฺติโย เกฬึ อกํสุ. สา อติวิย
อฏฺฏิยมานา สกฺกํ เทวราชานํ อาห "มหาราช อิมานิ สุวณฺณรชตวิมานานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.       ๒ ฉ.ม., อิ. ตา.
วา นนฺทาโปกฺขรณี วา มยฺหํ กึ กริสฺสติ, ชาติภูมิเยว มหาราช สตฺตานํ สุขา,
มํ ตตฺเถว กนฺทรปาเท วิสชฺเชหี"ติ. สกฺโก ตํ ตตฺถ วิสชฺเชตฺวา "มม วจนํ
กริสฺสสี"ติ อาห. กริสฺสามิ มหาราชาติ. ปญฺจสีลานิ คเหตฺวา อขณฺฑานิ กตฺวา
รกฺข, กติปาเหน ตํ เอตาสํ เชฏฺกํ กริสฺสามีติ. สา ตถา อกาสิ.
      สกฺโก กติปาหสฺส อจฺจเยน "สกฺกา นุ โข สีลํ รกฺขิตุนฺ"ติ
คนฺตฺวา มจฺฉรูเปน อุตฺตานโก หุตฺวา ตสฺสา ปุรโต อุทกปิฏฺเ โอตรติ, สา
"มตมจฺฉโก ภวิสฺสตี"ติ คนฺตฺวา สีเส อคฺคเหสิ, มจฺโฉ นงฺคุฏฺ จาเลสิ, สา
"ชีวติ มญฺเ"ติ อุทเก วิสชฺเชสิ. สกฺโก อากาเส ตฺวา "สาธุ สาธุ รกฺขสิ
สิกฺขาปทํ, เอวํ ตํ รกฺขมานํ กติปาเหเนว เทวนาฏฺกานํ เชฏฺกํ กริสฺสามี"ติ
อาห. ตสฺสาปิ ปญฺจ วสฺสสตานิ อายุ อโหสิ. เอกทิวสํปิ อุทรปูรํ นาลตฺถ, ๑-
สุกฺขิตฺวา ปริสุกฺขิตฺวา มิลายมานาปิ สีลํ อขณฺฑํ กตฺวา กาลํ กตฺวา พาราณสิยํ
กุมฺภการเคเห นิพฺพตฺติ.
      สกฺโก "กุหึ นิพฺพตฺตา"ติ  โอโลเกนฺโต ทิสฺวา "ตโต อิธ อาเนตุํ
น สกฺกา, ชีวิตวุตฺติมสฺสา ทสฺสามี"ติ สุวณฺณเอลาฬุกานํ ยานกํ ปูเรตฺวา มชฺเฌ
คามสฺส มหลฺลกเวเสน นิสีทิตฺวา "เอลาฬุกานิ คณฺหถา"ติ อุกฺกฏฺึ อกาสิ.
สมนฺตา คามวาสิกา อาคนฺตฺวา "เทหิ ตาตา"ติ อาหํสุ. อหํ สีลรกฺขกานํ เทมิ,
ตุเมฺห สีลํ รกฺขถาติ. ตาต มยํ สีลํ นาม กีทิสนฺติปิ น ชานาม, มูเลน เทหีติ.
"สีลรกฺขกานํเยว ทมฺมี"ติ อาห. "เอถ เร โกสิ อยํ เอลาฬุกมหลฺลโก"ติ
สพฺเพปิ นิวตฺตึสุ.
      สา ทาริกา ปุจฺฉิ "อมฺม ตุเมฺห เอลาฬุกตฺถาย คตา ตุจฺฉหตฺถาว
อาคตา"ติ. โกสิ อมฺม เอลาฬุกมหลฺลโก "อหํ สีลรกฺขกานํ ทมฺมี"ติ วทติ,
อิมสฺส ทาริกาปิ ๒- สีลํ รกฺขิตฺวา วฏฺฏติ, ๒- มยํ สีลเมว น ชานามาติ. สา
"มยฺหํ อานีตํ ภวิสฺสตี"ติ คนฺตฺวา "เอลาฬุกํ ตาต เทหี"ติ อาห. ตฺวํ สีลานิ
รกฺขสิ อมฺมาติ. อาม ตาต สีลํ ๓- รกฺขามีติ. อิทํ มยา ตุยฺหเมว อาภตนฺติ
เคหทฺวาเร ยานเกน สทฺธึ เปตฺวา ปกฺกามิ. สาปิ ยาวชีวํ สีลํ รกฺขิตฺวา จวิตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. นาลตฺถํ   ๒-๒ ฉ.ม.,อิ. ทาริกา สีลํ ขาทิตฺวา วตฺตนฺติ,
@๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
เวปจิตฺติอสุรสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตตฺติ. สีลนิสฺสนฺเทน ปาสาทิกา อโหสิ. โส
"ธีตุ วิวาหมงฺคลํ กริสฺสามี"ติ อสุเร สนฺนิปาเตสิ.
      สกฺโก "กุหึ นิพฺพตฺตา"ติ โอโลเกนฺโต "อสุรภวเน นิพฺพตฺตา,
อชฺชสฺสา วิวาหมงฺคลํ กริสฺสตี"ติ ทิสฺวา "อิทานิ ยงฺกิญฺจิ กตฺวา อาเนตพฺพา
มยา"ติ อสุรวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา คนฺตฺวา อสุรานํ อนฺตเร อฏฺาสิ. "ตว สามิกวรํ
เทมี"ติ ๑- ตสฺสา หตฺเถ ปิตา ปุปฺผทามํ อทาสิ "ยํ อิจฺฉสิ, ตสฺส อุปริ ปุปฺผํ ๒-
ขิปาหี"ติ. สา โอโลเกนฺตี สกฺกํ ทิสฺวา ปุพฺเพสนฺนิวาเสน สญฺชาตสิเนหา "อยํ
เม สามิโก"ติ ตสฺส อุปริ ทามํ ขิปิ. โส ตํ พาหาย คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติ,
ตสฺมึ ขเณ อสุรา สญฺชานึสุ. เต "คณฺหถ คณฺหถ ชรสกฺกํ เวริโก อมฺหากํ
น มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา"ติ อนุพนฺธึสุ. เวปจิตฺติ ปุจฺฉิ "เกนาหฏา"ติ.
ชรสกฺเกน มหาราชาติ. "อวเสเสสุ อยเมว เสฏฺโ, อเปถา"ติ อาห. สกฺโก
ตํ ๓- เนตฺวา อฑฺฒเตยฺยโกฏินาฏกานํ เชฏฺกฏฺาเน เปสิ. สา สกฺกํ วรํ ยาจิ
"มหาราช มยฺหํ อิมสฺมึ เทวโลเก มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา
นตฺถิ, ยตฺถ ยตฺถ คจฺฉสิ ตตฺถ ตตฺถ มํ คเหตฺวา คจฺฉ มหาราชา"ติ. สกฺโก
"สาธู"ติ ปฏิญฺ อทาสิ
      เอวํ มจลคามเก มฆมาณวกาลโต ปฏฺาย วิสุทฺธภาวมสฺส ปสฺสนฺโต
ภควา "ทีฆรตฺตํ วิสุทฺโธ โข อยํ ยกฺโข"ติ อาห. อตฺถสญฺหิตนฺติ อตฺถนิสฺสิตํ
การณนิสฺสิตํ.
                        ปมภาณวาโร นิฏฺิโต
                           -----------
                        ปญฺหเวยฺยากรณวณฺณนา
      [๓๕๗] กึสญฺโชนาติ กึพนฺธนา เกน พนฺธเนน พนฺธา หุตฺวา
ปุถุกายาติ พหุชนา. อเวราติ อปฏิฆา. อทณฺฑาติ อาวุธทณฺฑธนุทณฺฑา วิมุตฺตา.
อสปตฺตาติ อปจฺจตฺถิกา. อพฺยาปชฺฌาติ วิคตโทมนสฺสา. วิหเรมุ อเวริโนติ
อโห วต เกนจิ สทฺธึ อเวริโน วิหเรยฺยาม, กตฺถจิ โกปํ น อุปฺปาเทตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สามิกํ วเทหีติ, อิ. สามิกํ วาเรหีติ   ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. นํ
อจฺฉราย คหิตกํ ชงฺฆสหสฺเสน สทฺธึ ปริภุญฺเชยฺยามาติ ทานํ ทตฺวา ปูชํ
กตฺวา จ ปตฺถยนฺติ. อิติ จ เนสํ โหตีติ เอวญฺจ เนสํ อยํ ปตฺถนา โหติ.
อถ จ ปนาติ เอวํ ปตฺถนาย สติปิ.
      อิสฺสามจฺฉริยสญฺโชนาติ ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตสมฺปตฺติยา
ปเรหิ สาธารณภาวอสหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ จ, อิสฺสามจฺฉริยํ สญฺโชนํ เอเตสนฺติ
อิสฺสามจฺฉริยสญฺโชนา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน อิสฺสามจฺฉริยานิ
อภิธมฺเม วุตฺตาเนว.
         อาวาสมจฺฉริเยน ปเนตฺถ ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว
อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจริ. ๑- กุลมจฺฉริเยน ตสฺมึ กุเล อญฺเสํ
ทานาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา "ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา"ติ จินฺตยโต โลหิตํปิ มุขโต
อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนํปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติ.
ลาภมจฺฉริเยน สํฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ  มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ ๒-
วิย ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพพตฺติ. ๓-
สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉริเยน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ
วณฺเณติ น ปเรสํ วณฺณํ, "กึวณฺโณ เอโส"ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติญฺจ
กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหตีติ. ๔-
      อปิจ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ. กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ
โหติ. ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ. วณฺณมจฺฉริเยน ภเว นิพฺพตฺตสฺส
วณฺโณ นาม น โหติ. ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติ. อิทํ ปน
อิสฺสามจฺฉริยสญฺโชนํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียติ. ยาว ตํ น ปหียติ, ตาว
เทวมนุสฺสา อเวรตาทีนิ ปตฺถยนฺตาปิ เวราทีหิ น ปริมุจฺจนฺติเยว.
      ติณฺณา เมตฺถ กงฺขาติ เอตสฺมึ ปเญฺห มยา ตุมฺหากํ วจนํ สุตฺวา
กงฺขา ติณฺณาติ วทติ, น มคฺควเสน ติณฺณกงฺขตํ ทีเปติ. วิคตา กถํกถาติ
อิทํ กถํ อิทํ กถนฺติ อยํปิ กถํกถา วิคตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วิจรติ        ๒ ฉ.ม., ปุคฺคลิกปริโภเคน
@๓ ฉ.ม., อิ. นิพฺพตฺตติ เอวมุปริปิ       ๔ ฉ.ม., อิ. โหติ
      [๓๕๘] นิทานาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. ปิยาปฺปิยนิทานนฺติ ปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ
มจฺฉริยํ, อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานา อิสฺสา. อุภยํ วา อุภยนิทานํ. ปพฺพชิตสฺส
หิ สทฺธึวิหาริกาทโย, คหฏฺสฺส ปุตฺตาทโย หตฺถิอสฺสาทโย วา สตฺตา ปิยา
โหนฺติ เกฬายิตา มมายิตา, มุหุตฺตํปิ เต อปสฺสนฺโต อธิวาเสตุํ น สกฺโกติ.
โส อญฺ ตาทิสํ ปิยสตฺตํ ลภนฺตํ ทิสฺวา อิสฺสํ กโรติ. "อิมินา อมฺหากํ กิญฺจิ
กมฺมํ อตฺถิ, มุหุตฺตํ ตาวกาลิกํ ๑- เทถา"ติ ตเมว อญฺเหิ ยาจิโต "น ๒-
สกฺกา ทาตุํ, กิลมิสฺสติ วา อุกฺกณฺิสฺสติ วา"ติ อาทีนิ วตฺวา มจฺฉริยํ กโรติ.
เอวํ ตาว อุภยํปิ ปิยสตฺตนิทานํ โหติ. ภิกฺขุสฺส ปน ปตฺตจีวราทิปริกฺขารชาตํ, ๓-
คหฏฺสฺส วา อลงฺการาทิอุปกรณํ ปิยํ โหติ มนาปํ, โส อญฺสฺส ตาทิสํ
อุปฺปชฺชมานํ ทิสฺวา "อโห วตสฺส เอวรูปํ น ภเวยฺยา"ติ อิสฺสํ กโรติ,
ยาจิโต จาปิ "มยมฺเปตํ มมายนฺตา น ปริภุญฺชาม, น สกฺกา ทาตุนฺ"ติ
มจฺฉริยํ กโรติ. เอวํ อุภยํปิ ปิยสงฺขารนิทานํ โหติ. อปฺปิเยปิ ปน เต
วุตฺตปฺปกาเร สตฺเต จ สงฺขาเร จ ลภิตฺวา สเจปิสฺส เต อมนาปา โหนฺติ,
ตถาปิ กิเลสานํ วิปริตวุตฺติตาย "เปตฺวา มํ โภ อญฺโ เอวรูปสฺส ลาภี"ติ
อิสฺสํ วา กโรติ, ยาจิโต ตาวกาลิกํปิ อททมาโน มจฺฉริยํ วา กโรติ. เอวํ
อุภยํปิ อปฺปิยสตฺตสงฺขารนิทานํ โหติ.
      ฉนฺทนิทานนฺติ เอตฺถ ปริเยสนฉนฺโท, ปฏิลาภฉนฺโท, ปริโภคฉนฺโท,
สนฺนิธิฉนฺโท, วิสชฺชนฉนฺโทติ ปญฺจวิโธ ฉนฺโท.
      กตโม ปริเยสนฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริเยสติ,
สทฺทํ, คนฺธํ, รสํ, โผฏฺพฺพํ ปริเยสติ, ธนํ ปริเยสติ. อยํ ปริเยสนฉนฺโท.
กตโม ปฏิลาภฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปฏิลภติ, สทฺทํ, คนฺธํ,
รสํ, โผฏฺพฺพํ ปฏิลภติ, ธนํ ปฏิลภติ. อยํ ปฏิลาภฉนฺโท. กตโม ปริโภคฉนฺโท?
อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต รูปํ ปริภุญฺชติ, สทฺทํ, คนฺธํ, รสํ, โผฏฺพฺพํ
ปริภุญฺชติ, ธนํ ปริภุญฺชติ. อยํ ปริโภคฉนฺโท. กตโม สนฺนิธิฉนฺโท?
อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ "อาปทาสุ ภวิสฺสตี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.. อิ. ตาว นํ        ๒ อิ. โน       ๓ ฉ.ม. ปตฺตจีวรปริกฺขารชาตํ
อยํ สนฺนิธิฉนฺโท. กตโม วิสชฺชนฉนฺโท?  อิเธกจฺโจ อติตฺโต ฉนฺทชาโต ธนํ
วิสชฺเชติ:- หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ `อิเม มํ
รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ มมายิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี"ติ. อยํ วิสชฺชนฉนฺโท.
อิเม ปญฺจปิ ฉนฺทา อิธ ตณฺหามตฺตเมว, ตํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ.
      วิตกฺกนิทาโนติ เอตฺถ "ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย"ติ ๑- เอวํ วุตฺโต
วินิจฺฉยวิตกฺโก วิตกฺโก นาม. วินิจฺฉโยติ เทฺว วินิจฺฉยา ตณฺหาวินิจฺฉโย จ,
ทิฏฺิวินิจฺฉโย จ. อฏฺสตตณฺหาวิปริตํ ตณฺหาวินิจฺฉโย นาม. ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย
ทิฏฺิวินิจฺฉโย นามาติ เอวํ วุตฺตตณฺหาวินิจฺฉยวเสน หิ อิฏฺานิฏฺปิยาปิย-
ววตฺถานํ น โหติ. ตเทว หิ เอกจฺจสฺส อิฏฺ โหติ, เอกจฺจสฺส อนิฏฺ
ปจฺจนฺตราชมชฺฌิมเทสราชูนํ คณฺฑุปฺปาทมิคมํสาทีสุ วิย. ตสฺมึ ปน ตณฺหาวินิจฺฉเยน
วินิจฺฉิเต ปฏิลทฺธวตฺถุสฺมึ "เอตฺตกํ รูปสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทสฺส, เอตฺตกํ
คนฺธสฺส, เอตฺตกํ รสสฺส, เอตฺตกํ โผฏฺพฺพสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสติ
เอตฺตกํ ปรสฺส ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามิ, เอตฺตกํ ปรสฺส ทสฺสามี"ติ ววตฺถานํ
วิตกฺกวินิจฺฉเยน โหติ เตนาห "ฉนฺโท โข เทวานมินฺท วิตกฺกนิทาโน"ติ.
      ปปญฺจสญฺาสงฺขานิทาโนติ ตโย ปปญฺจา ตณฺหาปปญฺโจ, มานปปญฺโจ,
ทิฏฺิปปญฺโจติ. ตตฺถ อฏฺสตตณฺหาวิปริตํ ตณฺหาปปญฺโจ นาม. นววิโธ มาโน
มานปปญฺโจ นาม. ทฺวาสฺฏฺิทิฏฺิโย ทิฏฺิปปญฺโจ นาม. เตสุ อิธ ตณฺหาปปญฺโจ
อธิปฺเปโต. เกนฏฺเน ปปญฺโจติ? มตฺตปมตฺตาการปาปนฏฺเน ปปญฺโจ. ตํสมฺปยุตฺตา
สญฺา ปปญฺจสญฺา. สงฺขา วุจฺจติ  โกฏฺาโส "สญฺานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติ ๒-
อาสีสุ วิย. อิติ ปปญฺจสญฺาสงฺขานิทาโนติ ปปญฺจสญฺาโกฏฺาสนิทาโน วิตกฺโกติ
อตฺโถ.
      ปปญฺจสญฺาสงฺขานิโรธสารุปฺปคามินินฺติ เอติสฺสา ปปญฺจสญฺาสงฺขาย
โย นิโรโธ วูปสโม, ตสฺส สารุปฺปญฺเจว ตตฺถ คามินึ จาติ สห วิปสฺสนาย
มคฺคํ ปุจฺฉติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที. มหา. ๑๐/๑๐๓/๕๒ มหานิทานสุตฺต    ๒ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖ กลหวิวาทสุตฺต
                        เวทนากมฺมฏฺานวณฺณนา
      [๓๕๙] อถสฺส ภควา โสมนสฺสํ จาหนฺติ ๑- ติสฺโส เวทนา อารภิ.
กึ ปน ภควตา ปุจฺฉิตํ กถิตํ, อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกํ, อนนุสนฺธิกนฺติ. ปุจฺฉิตเมว
กถิตํ, โน อปุจฺฉิตํ, สานุสนฺธิกเมว, โน อนนุสนฺธิกํ. เทวตานํ หิ รูปโต
อรูปํ ปากฏฺตรํ, อรูเปปิ  เวทนา ปากฏฺตรา. กสฺมา? เทวตานํ หิ กรชกายํ
สุขุมํ, กมฺมชํ พลวํ, กรชกายสฺส สุขุมตฺตา, กมฺมชสฺส พลวตฺตา เอกาหารํปิ
อติกฺกมิตฺวา น ติฏฺนฺติ, อุณฺหปาสาเณ ปิตสปฺปิปิณฺโฑ ๒- วิย วิลียนฺตีติ สพฺพํ
พฺรหฺมชาเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ภควา สกฺกสฺส ติสฺโส เวทนา
อารภิ.
      ทุวิธํ หิ กมฺมฏฺานํ รูปกมฺมฏฺานํ, อรูปกมฺมฏฺานํ จ. รูปปริคฺคโห,
อรูปปริคฺคโหติปิ เอตเทว วุจฺจติ. ตตฺถ ภควา ยสฺส รูปํ ปากฏํ, ตสฺส
สงฺเขปมนสิการวเสน วา วิตฺถารมนสิการวเสน วา จตุธาตุววตฺถานํ วิตฺถาเรนฺโต
รูปกมฺมฏฺานํ กเถติ. ยสฺส อรูปํ ปากฏํ, ตสฺส อรูปกมฺมฏฺานํ กเถติ. กเถนฺโต
จ ตสฺส วตฺถุภูตํ รูปกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวาว กเถติ. เทวานํ ปน อรูปกมฺมฏฺานํ
ปากฏนฺติ อรูปกมฺมฏฺานวเสน เวทนา อารภิ.
      ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺาเน อภินิเวโส ผสฺสวเสน, เวทนาวเสน,
จิตฺตวเสนาติ. กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สงฺขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต
รูปกมฺมฏฺาเน ตสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ
ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี
อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติ, เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ตํ
วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ.
      ตตฺถ ยสฺส ผสฺโส ปากโฏ โหติ, โสปิ น เกวลํ ผสฺโสว อุปฺปชฺชติ,
เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ อนุภวมานา เวทนาปิ อุปฺปชฺชติ, สญฺชานมานา
สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺาณํปิ อุปฺปชฺชตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาหนฺติ, สี., อิ. ปหนฺติ           ๒ ฉ.ม. ปิตสปฺปิปิณฺฑิ
ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส เวทนา ปากฏา โหติ, โสปิ น เกวลํ
เวทนาว อุปฺปชฺชติ, ตาย สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ อุปฺปชฺชติ,
สญฺชานมานา สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ, วิชานมานํ วิญฺาณํปิ
อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ. ยสฺส วิญฺาณํ ปากฏํ โหติ, โสปิ
น เกวลํ วิญฺาณเมว อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ ตเทวารมฺมณํ ผุสมาโน ผสฺโสปิ
อุปฺปชฺชติ, อนุภวมานา เวทนาปิ, สญฺชานมานา สญฺาปิ, เจตยมานา เจตนาปิ
อุปฺปชฺชตีติ ผสฺสปญฺจมเกเยว ปริคฺคณฺหาติ.
      โส "อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กึนิสฺสิตา"ติ อุปธาเรนฺโต "วตฺถุนิสฺสิตา"ติ
ปชานาติ. วตฺถุ นาม กรชกาโย, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อิทํ จ ปน เม วิญฺาณํ
เอตฺถ นิสฺสิตํ ๑- เอตฺถ ปฏิพทฺธนฺ"ติ. โส อตฺถโต ภูตานิ เจว อุปาทารูปานิ จ.
เอวเมตฺถ วตฺถุ รูปํ, ผสฺสปญฺจมกา นามนฺติ นามรูปมตฺตเมว ปสฺสติ. รูปํ
เจตฺถ รูปกฺขนฺโธ, นามํ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธาติ ปญฺจกฺขนฺธมตฺตํ โหติ.
นามรูปวินิมุตฺตา หิ ปญฺจกฺขนฺธา, ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ วา นามรูปํ นตฺถิ. โส
"อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กึ เหตุกา"ติ อุปปริกฺขนฺโต "อวิชฺชาทิเหตุกา"ติ ปสฺสติ. ตโต
"ปจฺจเย ๒- เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ตโต ปรํ ๓- อญฺโ  สตฺโต วา ปุคฺคโล
นตฺถิ, สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวา"ติ สปจฺจยนามรูปวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ สมฺมสนฺโต วิจรติ, โส อชฺช
อชฺชาติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ,
โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ
มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอวํ อิเมสํ ติณฺณํปิ ชนานํ ยาว
อรหตฺตา กมฺมฏฺานํ กถิตํ โหติ.
      อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺานํ กเถนฺโต เวทนาสีเสน กเถสิ.
ผสฺสวเสน วา ๔- วิญฺาณวเสน วา กถิยมานํ เอตสฺส น ปากฏํ โหติ, อนฺธการํ
วิย ขายติ. เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหติ. กสฺมา? เวทนานํ อุปฺปตฺติยา
ปากฏตฺตา. ๕- สุขทุกฺขเวทนานํ หิ อุปฺปตฺติ ปากฏา. ยทา สุขํ อุปฺปชฺชติ, ตทา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สิตํ     ๒ ฉ.ม., อิ. ปจฺจโย         ๓ ฉ.ม., อิ. อิทํ
@๔ ฉ.ม. หิ      ๕ ฉ.ม., อิ. ปากฏตฺตาย
สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ สตโธตสปฺปึ ขาทาปยนฺตํ วิย,
สตปากเตลํ มกฺขยมานํ วิย, ฆฏสหสฺเสน ปริฬาหํ นิพฺพาปยมานํ วิย "อโห สุขํ,
อโห สุขนฺ"ติ วาจํ นิจฺฉารยมานเมว อุปฺปชฺชติ. ยทา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ. ตทา
สกลสรีรํ โขเภนฺตํ มทฺทนฺตํ ผรมานํ อภิสนฺทยมานํ ตตฺตกปาลํ ๑- ปเวสนฺตํ
วิย, วิลีนตมฺพโลเหน  อาสิญฺจนตํ วิย, สุกฺขติณวนปฺปติมฺหิ อรญฺเ ทารุอุกฺกา
กลาปํ ขิปมานํ วิย "อโห ทุกฺขํ, อโห ทุกฺขนฺ"ติ วิปฺปลาปยมานเมว อุปฺปชฺชติ.
อิติ สุขทุกฺขเวทนานํ อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ.
      อทุกฺขมสุขา ปน ทุทฺทีปนา อนฺธกาเรน วิย อภิภูตา. ๒- สา สุขทุกฺขานํ
อปคเม สาตาสาตปฏิปกฺขวเสน ๓- มชฺเตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ
นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ. ยถา กึ? ยถา อนฺตรา ปิฏฺิปาสาณํ
อารูหิตฺวา ปลาตสฺส มิคสฺส อนุปทํ คจฺฉนฺโต มิคลุทฺธโก ปิฏฺิปาสาณสฺส
โอรภาเคปิ ปรภาเคปิ ปทํ ทิสฺวา มชฺเฌ อปสฺสนฺโตปิ "อิโต อารุโฬฺห, อิโต
โอรุโฬฺห, มชฺเฌ ปิฏฺิปาสาเณ อิมินา ปเทเสน ตโต ภวิสฺสตี"ติ นยโต ชานาติ,
เอวํ. อารุฬฺหฏฺาเน ปทํ วิย หิ สุขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ, โอรุฬฺหฏฺาเน
ปทํ วิย ทุกฺขเวทนาย อุปฺปตฺติ ปากฏา โหติ, อิโต อารุยฺห, อิโต โอรุยฺห,
มชฺเฌ เอวํ คโตติ นยโต คหณํ วิย สุขทุกฺขานํ อปคเม สาตาสาตปฏิปกฺขวเสน
มชฺฌตฺตาการภูตา อทุกฺขมสุขา เวทนาติ นยโต คณฺหนฺตสฺส ปากฏา โหติ.
      เอวํ ภควา ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน
วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสติ. น เกวลญฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสติ, มหาสติปฏฺาเน,
มชฺฌิมนิกายมฺหิ สติปฏฺาเน, จูฬตณฺหาสงฺขเย, มหาตณฺหาสงฺขเย, จูฬเวทลฺลสุตฺเต,
มหาเวทลฺลสุตฺเต, รฏฺปาลสุตฺเต, มาคนฺทิยสุตฺเต, ธาตุวิภงฺเค,
อเนญฺชสปฺปาเย ๔- สกเล เวทนาสํยุตฺเตติ เอวํ อเนเกสุ สุตฺเตสุ ปมํ
รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสติ.
ยถา จ เตสุ, เอวํ อิมสฺมึปิ สกฺกปเญฺห ปมํ รูปกมฺมฏฺานํ กเถตฺวา ปจฺฉา
อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสติ. รูปกมฺมฏฺานํ ปเนตฺถ
เวทนาย อารมฺมณมตฺตํเยว สงฺขิตฺตํ, ตสฺมา ปาลิยํ น อารุฬฺหํ ภวิสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺตผาลํ        ๒ ม., อิ. อนฺธการา อวิภูตา
@๓ ฉ.ม., อิ. สาตาสาตปฏิกฺเขปวเสน เอวมุปริปิ       ๔ ฉ.ม. อาเนญฺชสปฺปาเย
      [๓๖๐] อรูปกมฺมฏฺาเน ยนฺตสฺส ปากฏํ เวทนาวเสน อภินิเวสมุขํ,
ตเมว ทสฺเสตุํ โสมนสฺสํ จาหํ ๑- เทวานมินฺทาติ อาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทุวิเธนาติ
ทฺวิวิเธน, ทฺวีหิ โกฏฺาเสหีติ อตฺโถ. เอวรูปํ โสมนสฺสํ น เสวิตพฺพนฺติ
เอวรูปํ เคหสิตโสมนสฺสํ น เสวิตพฺพํ. เคหสิตโสมนสฺสํ นาม "ตตฺถ กตมานิ
ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ? จกฺขุวิญฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ
มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต, ปุพฺเพ
วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ,
ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺสนฺ"ติ ๒- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ
ปวตฺตกามคุณนิสฺสิตํ ๓- โสมนสฺสํ.
      เอวรูปํ โสมนสฺสํ เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ โสมนสฺสํ
เสวิตพฺพํ. เนกฺขมฺมนิสฺสิตโสมนสฺสํ นาม "ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ
โสมนสฺสานิ. รูปานํเตฺวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริฌามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ
เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา, วิปริณามธมฺมาติ
เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ, ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ,
อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสนฺ"ติ ๒- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ
อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส
"อุสฺสุกฺกิตา เม วิปสฺสนา"ติ โสมนสฺสชาตสฺส อุปฺปนฺนํ โสมนสฺสํ. เสวิตพฺพนฺติ
อิทํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมชฺฌานาทิวเสน
อุปฺปชฺชนกโสมนสฺสํ เสวิตพฺพํ นาม.
      ตตฺถ ยญฺเจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตสฺมึปิ เนกฺขมฺมนิสฺสิเต โสมนสฺเส
ยํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน, ปมชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนํ
สวิตกฺกํ สวิจารํ โสมนสฺสนฺติ ชาเนยฺย. ยญฺเจ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ยํ ปน
ทุติยตติยชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนํ อวิตกฺกํ อวิจารํ โสมนสฺสนฺติ ชาเนยฺย. เย
อวิตกฺเก อวิจาเร เต ๔- ปณีตตเรติ เอเตสุปิ ทฺวีสุ ยํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, ตํ
ปณีตตรนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสมนสฺสํปาหํ          ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๖/๒๘๐ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต
@๓ ฉ.ม., อิ. วุตฺตกามคุณนิสฺสิตํ       ๔ สี., อิ. เส
      อิมินา กึ กถิตํ โหติ? ทฺวินฺนํ อรหตฺตํ กถิตํ. กถํ? เอโก หิ ๑- ภิกฺขุ
สวิตกฺเก สวิจาเร โสมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา "อิทํ โสมนสฺสํ กึนิสฺสิตนฺ"ติ
อุปธาเรนฺโต "วตฺถุนิสฺสิตนฺ"ติ ปชานาติ, ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน
อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกอวิจาเร โสมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺโสมนสฺเสสุปิ
สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกอวิจารํ ปณีตตรํ. สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสวิปสฺสนาโตปิ
อวิตกฺกอวิจารโสมนสฺสวิปสฺสนา ปณีตรา. สวิตกฺกสวิจารโสมนสฺสผลสมาปตฺติโตปิ
อวิตกฺกอวิจารโสมนสฺสผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา.
เตนาห ภควา "เย อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเร"ติ.
      [๓๖๑] เอวรูปํ โทมนสฺสํ น เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เคหสิตโทมนสฺสํ น
เสวิตพฺพํ. เคหสิตโทมนสฺสํ นาม  "ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ?
จกฺขุวิญฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ
โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา
อปฺปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ. ยํ
เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺสนฺ"ติ ๒- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ
อิฏฺารมฺมณํ นานุภวึ นานุภวิสฺสามิ นานุภวามีติ วิตกฺกยโต อุปฺปนฺนํ
กามคุณนิสฺสิตํ โทมนสฺสํ.
      เอวรูปํ โทมนสฺสํ เสวิตพฺพนฺติ เอวรูปํ เนกฺขมฺมนิสฺสิตํ โทมนสฺสํ
เสวิตพฺพํ. เนกฺขมฺมนิสฺสิตโทมนสฺสํ นาม "ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ
โทมนสฺสานิ? รูปานํเตฺวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริฌามํ วิราคํ นิโรธํ ปุพฺเพ
เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา, วิปริณามธมฺมาติ
เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ  ปิหํ อุปฏฺาเปติ
กทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี"ติ อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ
ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิร         ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๗/๒๘๑ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต
โทมนสฺสนฺ"ติ ๑- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาต-
อริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อิทํปิ ปกฺขํ, อิทํปิ มาสํ, อิทํปิ สํวจฺฉรํ
วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมึ ปาปุณิตุํ นาสกฺขินฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ
โทมนสฺสํ. เสวิตพฺพนฺติ อิทํ เนกฺขมฺมวเสน, วิปสฺสนาวเสน, อนุสฺสติวเสน,
ปมชฺฌานาทิวเสน อุปฺปชฺชนกโทมนสฺสํ เสวิตพฺพํ นาม.
      ตตฺถ ยญฺเจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตสฺมึปิ ทุวิเธ โสมนสฺเส เคหสิตโทมนสฺสเมว
สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสํ นาม. เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน
ปมทุติยชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ ปน สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสนฺติ เวทิตพฺพํ.
นิปฺปริยาเยน ปน อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสํ นาม นตฺถิ. โทมนสฺสินฺทฺริยนฺตุ ๒-
เอกํเสน อกุสลญฺเจว สวิตกฺกสวิจารญฺจ, เอตสฺส ปน ภิกฺขุโน มญฺนวเสน
สวิตกฺกสวิจารนฺติ จ อวิตกฺกอวิจารนฺติ จ วุตฺตํ.
      ตตฺรายํ นโย, อิธ ภิกฺขุ โทมนสฺสปจฺจยภูเต สวิตกฺกสวิจารธมฺเม
อวิตกฺกอวิจารธมฺเม จ โทมนสฺสปจฺจยาเอว อุปฺปนฺเน มคฺคผลธมฺเม จ อญฺเสํ
ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน โทมนสฺสนฺติ คเหตฺวา "กทา นุ โข เม สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส
วิปสฺสนา ปฏฺปิตา ภวิสฺสติ, กทา อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส"ติ จ "กทา นุ โข เม
สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส ผลสมาปตฺติ นิพฺพตฺติตา ภวิสฺสติ, กทา
อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส ผลสมาปตฺตี"ติ จ จินฺเตตฺวา เตมาสิกํ, ฉมาสิกํ,
นวมาสิกํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ. เตมาสิกํ คเหตฺวา ปมมาเส เอกํ ยามํ
ชคฺคติ, เทฺว ยาเม นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, มชฺฌิมมาเส เทฺว ยาเม ชคฺคติ,
เอกํ ยามํ นิทฺทาย โอกาสํ กโรติ, ปจฺฉิมมาเส จงฺกมนิสชฺชาเหว ยาเปติ.
เอวํ เจ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปาปุณาติ, วิเสเสตฺวา
ฉมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ เทฺว เทฺว มาเส วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต  วิเสเสตฺวา นวมาสิกํ คณฺหาติ. ตตฺราปิ ตโย ตโย
มาเส ตเถว ปฏิปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส "น ลทฺธํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุปริ. ๑๔/๓๐๗/๒๘๑ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต  ๒ ฉ.ม.,อิ. โทมนสฺสินฺทฺริยญฺหิ.
วต เม สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ อาวชฺชโต โทมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสีวตฺเถรสฺส วิย.
                        มหาสีวตฺเถรวตฺถุวณฺณนา
      เถโร กิร อฏฺารส มหาคเณ วาเจสิ. ตสฺโสวาเท ตฺวา ตึสสหสฺสา
ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. อเถโก ภิกฺขุ "มยฺหํ ตาว อพฺภนฺตเร คุณา
อปฺปมาณา, กีทิสา นุ โข เม อาจริยสฺส คุณา"ติ อาวชฺเชติ. อาวชฺเชนฺโต
ปุถุชฺชนภาวํ ปสฺสิตฺวา "อมฺหากํ อาจริโย อญฺเสํ อวสฺสโย โหติ, อตฺตโน
ภวิตุํ น สกฺโกติ, โอวาทมสฺส ทสฺสามี"ติ อากาเสน คนฺตฺวา วิหารสมีเป
โอตริตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺนํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา  วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
      เถโร "กึการณา อาคโตสิ ปิณฺฑปาติกา"ติ อาห. เอกํ อนุโมทนํ
คณฺหิสฺสามีติ อาคโตมฺหิ ภนฺเตติ. โอกาโส น ภวิสฺสติ อาวุโสติ. วิตกฺกมาลเก
ิตกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ ภนฺเตติ. ตสฺมึ าเน อญฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ภิกฺขาจารมคฺเค
ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ทุปฏนิวาสนฏฺาเน, ๑- สงฺฆาฏิปารุปนฏฺาเน,
ปตฺตนีหรณฏฺาเน, คาเม จริตฺวา อาสนสาลาย ยาคุํ ปีตกาเล ภนฺเตติ. ตตฺถ
ตตฺถ อฏฺกถาเถรา อตฺตโน กงฺขํ วิโนเทนฺติ อาวุโสติ. อนฺโตคามโต นิกฺขมนกาเล
ปุฉฺฉิสฺสามิ ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเ ปุจฺฉนฺติ อาวุโสติ. อนฺตรามคฺเค ภนฺเต,
โภชนสาลาย ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ภนฺเต, ทิวาฏฺาเน ปาทโธวนกาเล
มุขโธวนกาเล ภนฺเตติ. ตโต ปฏฺาย ยาว อรุณา อปเร ปุจฺฉนฺติ อาวุโสติ.
ทนฺตกฏฺ คเหตฺวา มุขโธวนฏฺานคมนกาเล ภนฺเตติ. ตทา อญฺเ ปุจฺฉนฺตีติ.
มุขํ โธวิตฺวา อาคมนกาเล ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. เสนาสนํ
ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อญฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. ภนฺเต นนุ มุขํ
โธวิตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ตโย จตฺตาโร ปลฺลงฺเก อุสุมํ คาหาเปตฺวา
โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺตานํ โอกาสกาเลน ภวิตพฺพํ  สิยา, มรณกฺขณํปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทุปฏฺฏนิวาสนฏฺาเน.
น ลภิสฺสถ ภนฺเต, ผลกสทิสตฺถ ภนฺเต ปรสฺส อวสฺสโย โหถ อตฺตโน ภวิตุํ
น สกฺโกถ, น เม ตุมฺหากํ อนุโมทนาย อตฺโถติ อากาเส อุปฺปติตฺวา อคมาสิ.
      เถโร "อิมสฺส ภิกฺขุโน ปริยตฺติยา กมฺมํ นตฺถิ, มยฺหํ ปน อนุสาสโก
ภวิสฺสตีติ ๑- ตฺวา "อิทานิ โอกาโส น ภวิสฺสติ, ปจฺจูสกาเล คมิสฺสามี"ติ
ปตฺตจีวรํ สมีเป กตฺวา สพฺพํ ทิวสภาคํ ปมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ จ ธมฺมํ
วาเจตฺวา ปจฺฉิมยาเม เอกสฺมึ เถเร อุทฺเทสํ คเหตฺวา นิกฺขมนฺเต ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา เตเนว สทฺธึ นิกฺขนฺโต. นิสินฺนอนฺเตวาสิกา อาจริโย เกนจิ ปปญฺเจน
นิกฺขนฺโตติ มญฺึสุ. นิกฺขนฺตตฺเถโร โกจิเทว สมานาจริยภิกฺขูติ สญฺ อกาสิ.
      เถโร กิร "มาทิสสฺส อรหตฺตํ นาม กึ, ๒- ทฺวีหตีเหเนว ปาปุณิตฺวา
ปจฺจาคมิสฺสามี"ติ อนฺเตวาสิกานํ อนาโรเจตฺวาว อาสาฬฺหมาสสฺส ชุณฺหปกฺขเตรสิยา
นิกฺขนฺโต คามนฺตปพฺภารํ คนฺตฺวา จงฺกมมารุยฺห กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต
ตํทิวสํ อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิ. อุโปสถทิวเส สมฺปตฺเต "ทฺวีหตีเหน อรหตฺตํ
คณฺหิสฺสามีติ อาคโต, คเหตุํ นาสกฺขึ. ตโย มาสา ๓- ปน ตีณิ ทิวสานิ วิย
ยาว มหาปวารณา ตาว ชานิสฺสามี"ติ วสฺสํ อุปคนฺตฺวาปิ คเหตุํ นาสกฺขิ.
ปวารณาทิวเส จินฺเตสิ "อหํ  ทฺวีหตีเหน อรหตฺตํ คณฺหิสฺสามีติ อาคโต,
เตมาเสนาปิ นาสกฺขึ, สพฺรหฺมจาริโน ปน วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรนฺตี"ติ. ตสฺเสวํ
จินฺตยโต อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. ตโต "น มญฺเจ มยฺหํ จตูหิ อิริยาปเถหิ
มคฺคผลํ อุปฺปชฺชิสฺสติ, อรหตฺตํทานิ อปฺปตฺวา เนว มญฺเจ ปิฏฺึ ปสาเรสฺสามิ.
น ปาเท โธวิสฺสามี"ติ มญฺจํ อุสฺสาเปตฺวา  เปสิ. ปุน อนฺโตวสฺสํ ปตฺตํ,
อรหตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิเยว. เอกูนตึสปวารณาสุ อสฺสุธารา  ปวตฺตนฺติ. คามทารกา
เถรสฺส ปาเทสุ ผาลิตฏฺานานิ กณฺฏเกหิ สิพฺพนฺติ, ทวํ ๔- กโรนฺตาปิ "อยฺยสฺส
มหาสีวตฺเถรสฺส วิย ปาทา โหนฺตู"ติ ทวํ กโรนฺติ.
     เถโร ตึสสํวจฺฉเร มหาปวารณาทิวเส อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ิโต
"อิทานิ เม ตึส วสฺสานิ สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส, นาสกฺขึ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ภวิสฺสามีติ         ๒ ม, อิ. อรหตฺตํ อุปฺปาเทตุํ นาม กึ.
@๓ ฉ.ม., อิ. มาเส.      ๔ อิ. เอวํ
อทฺธา เม อิมสฺมึ อตฺตภาเว มคฺโค  วา ผลํ วา นตฺถิ, น เม ลทฺธํ
สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ จินฺเตสิ. ตสฺเสวํ จินฺตยโต
จ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, อสฺสุธารา ปวตฺตนฺติ. อถาวิทูรฏฺาเน เอกา เทวธีตา
โรทมานา อฏฺาสิ. โก เอตฺถ โรทตีตี. ๑- อหํ ภนฺเต เทวธีตาติ. กสฺมา
โรทสีติ. โรทเนน ๒- มคฺคผเล นิพฺพตฺตนฺเต ๒- อหํปิ เอกํ เทฺว มคฺคผลานิ
นิพฺพตฺเตสฺสามีติ โรทามิ ภนฺเตติ.
      ตโต เถโร "โภ มหาสีว ๓- เทวธีตาปิ ๔- ตยา สทฺธึ เกฬึ กโรติ,
อนุจฺฉวิกํ นุ โข เต เอตนฺ"ติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
อคฺคเหสิ. โส "อิทานิ นิปชฺชิสฺสามี"ติ  เสนาสนํ ปฏิชคฺคิตฺวา มญฺจํ ปญฺเปตฺวา
อุทกฏฺาเน อุทกํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามี"ติ โสปาณผลเก นิสีทิ.
      อนฺเตวาสิกาปิสฺส "อมฺหากํ อาจริยสฺส สมณธมฺมํ กาตุํ คตสฺส ตึส
วสฺสานิ, อสกฺขิ นุ โข วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ, นาสกฺขี"ติ อาวชฺชมานา "อรหตฺตํ
ปตฺวา ปาทโธวนตฺถํ นิสินฺโน"ติ ทิสฺวา "อมฺหากํ อาจริโย อมฺหาทิเสสุ
อนฺเตวาสิเกสุ ติฏฺนฺเตสุ `อตฺตนาว ปาเท โธวิสฺสตี'ติ อฏฺานเมตํ, อหํ
โธวิสฺสามิ อหํ โธวิสฺสามี"ติ ตึสสหสฺสาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "ปาเท
โธวิสฺสาม ภนฺเต"ติ อาหํสุ. อาวุโส อิทานิ ตึส วสฺสานิ โหนฺติ มม ปาทานํ
อโธตานํ, ติฏฺถ ตุเมฺห, อหเมว โธวิสฺสามีติ.
      สกฺโกปิ อาวชฺเชนฺโต "มยฺหํ อยฺโย มหาสีวตฺเถโร อรหตฺตํ ปตฺโต
ตึสสหสฺสานํ อนฺเตวาสิกานํ `ปาเท โธวิสฺสามา'ติ อาคตานํ ปาเท โธวิตุํ น
เทติ มาทิเส ปน อุปฏฺาเก ติฏฺนฺเต `มยฺหํ อยฺโย สยํ ปาเท โธวิสฺสตี'ติ
อฏฺานเมตํ, อหํ โธวิสฺสามี"ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา สุชาตาย เทวิยา สทฺธึ
ภึกฺขุสํฆสฺส สนฺติเก ปาตุรโหสิ. โส สุชํ อสุรกญฺ ปุรโต กตฺวา "อเปถ
ภนฺเต มาตุคาโม"ติ โอกาสํ กาเรตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุรโต
อุกฺกุฏิโก นิสีทิตฺวา "ปาเท โธวิสฺสามิ ภนฺเต"ติ  อาห. โกสิย อิทานิ เม ตึส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โรทสีติ         ๒-๒ ฉ.ม. โรทมาเนน มคฺคผลํ นิพฺพตฺติตํ
@๓ ฉ.ม., อิ. มหาสีวตฺเถร       ๔ ฉ.ม., อิ. เทวตาปิ.
วสฺสานิ ปาทานํ อโธตานํ, เทวตานํ จ ปกติยาปิ มนุสฺสสรีรคนฺโธ นาม
เชคุจฺโฉ, โยชนสเต ิตานํปิ  กณฺเ อาสตฺตกุณปํ วิย โหติ, อหเมว โธวิสฺสามีติ.
ภนฺเต อยํ คนฺโธ นาม น ปญฺายติ, ตุมฺหากํ ปน สีลคนฺโธ ฉ เทวโลเก
อติกฺกมิตฺวา อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ิโต. สีลคนฺธโต อญฺโ อุตฺตริตโร คนฺโธ
นาม นตฺถิ ภนฺเต, ตุมฺหากํ สีลคนฺเธนมฺหิ อาคโตติ วามหตฺเถน โคปฺปกสนฺธิยํ
คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน ปาทตเล ๑- ปริมชฺชิ, ทหรกุมารสฺเสว ปาทา อเหสุํ.
สกฺโก ปาเท โธวิตฺวา วนฺทิตฺวา เทวโลกเมว คโต.
      เอวํ "น ลภามิ สพฺรหฺมจารีหิ สทฺธึ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรตุนฺ"ติ
อาวชฺเชนฺตสฺส อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ นิสฺสาย ภิกฺขุโน มญฺนวเสน วิปสฺสนาย
อารมฺมณํปิ วิปสฺสนาปิ มคฺโคปิ ผลํปิ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสนฺติ จ
อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสนฺติ จ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
      ตตฺถ เอโก ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อิทํ โทมนสฺสํ
กึนิสฺสิตนฺติ อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตนฺติ ปชานาติ ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนเยเนว
อนุกฺกเมน อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺเส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ. ตตฺถ อภินิวิฏฺโทมนสฺเสสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต
อวิตกฺกอวิจารํ ปณีตตรํ สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสวิปสฺสนาโตปิ
อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสวิปสสนา ปณีตตรา. สวิตกฺกสวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติโตปิ
อวิตกฺกอวิจารโทมนสฺสผลสมาปตฺติเยว ปณีตตรา. เตนาห ภควา "เย อวิตกฺกอวิจาเร
ปณีตตเร"ติ.
      [๓๖๒] เอวรูปา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เคหสิตอุเปกฺขา
น เสวิตพฺพา. เคหสิตอุเปกฺขา นาม "ตตฺถ กตมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มุฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส
อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. ยา
เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ
วุจฺจตี"ติ ๒- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑิเก นิลีนมกฺขิกา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปาทตลํ      ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๘/๒๘๒ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต
วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺเถว ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา
กามคุณนิสฺสิตา อุเปกฺขา น เสวิตพฺพา.
      เอวรูปา อุเปกฺขา เสวิตพฺพาติ เอวรูปา เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา
เสวิตพฺพา. เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา นาม "ตตฺถ กตมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา.
รูปานํเตฺว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามํ วิราคํ นิโรธํ `ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ
จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา, ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา"ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ
สมฺมปฺปญฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา, ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา
อติวตฺตติ. ตสฺมา สา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตาติ วุจฺจตี"ติ ๑- เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ
อิฏฺาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺส
อสมเปกฺขเนน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา.
อปิจ เวทนาสภาคา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาปิ เอตฺถ อุเปกฺขาว. ตสฺมา เสวิตพฺพาติ
อยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ปมทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานวเสน
อุปปชฺชนอุเปกฺขา เสวิตพฺพา นาม.
      ตตฺถ ๒- ยญฺเจ สวิตกฺกํ สวิจารนฺติ ตายปิ เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาย จ
ยํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ๓- ปมชฺฌานวเสน จ อุปฺปนฺนํ
สวิตกฺกํ สวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. ยญฺเจ อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ยํ ปน
ทุติยตติยชฺฌานาทิวเสน อุปฺปนฺนํ อวิตกฺกํ อวิจารํ อุเปกฺขนฺติ ชาเนยฺย. เย
อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเรติ เอตาสุ ทฺวีสุ ยา อวิตกฺกอวิจารา, สา
ปณีตตราติ อตฺโถ. อิมินา กึ กถิตํ โหติ.?  ทฺวินฺนํ อรหตฺตํ กถิตํ. เอโก หิ
ภิกฺขุ สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อยํ อุเปกฺขา กึนิสฺสิตาติ
อุปธาเรนฺโต วตฺถุนิสฺสิตาติ ปชานาติ ๔- ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนเยเนว อนุกฺกเมน
อรหตฺเต ปติฏฺาติ. เอโก อวิตกฺกาวิจาราย อุเปกฺขาย วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา
วุตฺตนเยเนว อรหตฺเต ปติฏฺาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๓๐๘ สฬายตนวิภงฺคสุตฺต       ๒ ฉ.ม. เอตฺถ.
@๓ ฉ.ม. อนุสฺสติฏฺานวเสน     ๔ ฉ.ม., อิ. ปชานาตีติ
      ตตฺถ อภินิวิฏฺอุเปกฺขาสุปิ สวิตกฺกสวิจารโต อวิตกฺกาวิจารา ปณีตตรา.
สวิตกฺกสวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนาโตปิ อวิตกฺกาวิจารอุเปกฺขาวิปสฺสนา ปณีตตรา.
สวิตกฺกสวิจารุเปกฺขาผลสมาปตฺติโตปิ อวิตกฺกาวิจารุเปกฺขาผลสมาปตฺติเยว
ปณีตตรา. เตนาห ภควา "เย อวิตกฺเก อวิจาเร เต ปณีตตเร"ติ.
      [๓๖๓] เอวํ ปฏิปนฺโน โข เทวานมินฺท ภิกฺขุ ปปญฺจสญฺาสงฺขา-
นิโรธสารุปฺปคามินึ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหตีติ ภควา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ
นิฏฺเปสิ. สกฺโก ปน โสตาปตฺติผลํ ปตฺโต. พุทฺธานํ หิ อชฺฌาสโย หีโน น
โหติ, อุกฺกฏฺโว โหติ. เอกสฺสปิ พหุนฺนํปิ ธมฺมํ เทเสนฺตา อรหตฺเตเนว กูฏํ
คณฺหนฺติ. สตฺตา ปน อตฺตโน อนุรูเป อุปนิสฺสเย ิตา. เกจิ โสตาปนฺนา
โหนฺติ, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน, เกจิ อรหนฺโต. ราชา วิย หิ
ภควา. ราชกุมารา วิย เวเนยฺยา. ยถา หิ ราชา โภชนกาเล อตฺตโน ปมาเณน
ปิณฺฑํ  อุทฺธริตฺวา ราชกุมารานํ อุปเนติ, เต ตโต อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว
กพฬํ กโรนฺติ, เอวํ ภควา อตฺตโน อชฺฌาสยานุรูปาย เทสนาย อรหตฺเตเนว
กูฏํ คณฺหาติ. เวเนยฺยา อตฺตโน อุปนิสฺสยปฺปมาเณน ตโต โสตาปตฺติผลํ ๑- วา
สกทาคามิอนาคามิอรหตตฺผลเมว วา คณฺหนฺติ.
      สกฺโก ปน โสตาปนฺโนว ๒- หุตฺวา ภควโต ปุรโตเยว จวิตฺวา ตรุณสกฺโก
หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เทวตานํ หิ จวมานานํ อตฺตภาวสฺส คตาคตฏฺานํ นาม น
ปญฺายติ, ทีปสิขาปคมนํ วิย โหติ. ตสฺมา เสสเทวตา น ชานึสุ. สกฺโก ปน
สยํ จุตตฺตา ภควา จ อปฏิหตาณตฺตาติ ๓- เทฺวว ชนา ชานึสุ. อถ สกฺโก
จินฺเตสิ "มยฺหํ หิ ภควตา ตีสุ าเนสุ นิพฺพตฺตกผลเมว กถิตํ, อยญฺจ
ปน มคฺโค วา ผลํ วา สกุณิกาย วิย อุปฺปติตฺวา คเหตุํ น สกฺกา,
อาคมียปุพฺพภาคปฏิปทายสฺส ภวิตพฺพํ. หนฺทาหํ อุปริ ขีณาสวสฺเสว
ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โสตาปตฺติผลมตฺตํ  ๒ ฉ.ม. โสตาปนฺโน ชาโต โสตาปนฺโน จ,
@อิ. โสตาปนฺโน ชาโต โสตาปนฺ โน ว.  ๓ ฉ.ม., อิ. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ.
                         ปาติโมกฺขสํวรวณฺณนา
      [๓๖๔] ตโต ตํ ปุจฺฉนฺโต  กถํ ปฏิปนฺโน ปน มาริสาติ อาทิมาห.
ตตฺถ ปาฏิโมกฺขสํวรายาติ อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวราย. กายสมาจารมฺปีติ อาทิ
เสวิตพฺพกายสมาจาราทิวเสน ปาติโมกฺขสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สีลกถา จ
นาเมสา กมฺมปถวเสน วา ปณฺณตฺติวเสน วา กเถตพฺพา โหติ.
      ตตฺถ กมฺมปถวเสน กเถนฺเตน อเสวิตพฺพกายสมาจาโร ตาว
ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาเรหิ กเถตพฺโพ. ปณฺณตฺติวเสน กเถนฺเตน
กายทฺวาเร ปณฺณตฺติสิกฺขาปทวีติกฺกมนวเสน กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพกายสมาจาโร
ปาณาติปาตาทิเวรมณีหิ เจว กายทฺวาเร ปญฺตฺตสิกขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ.
อเสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิวจีทุจฺจริเตน เจว วจีทฺวาเร ปญฺตฺต-
สิกฺขาปทวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ. เสวิตพฺพวจีสมาจาโร มุสาวาทาทิเวรมณีหิ เจว
วจีทฺวาเร ปญฺตฺตสิกฺขาปทอวีติกฺกเมน จ กเถตพฺโพ.
      ปริเยสนา ปน กายวาจาหิ ปริเยสนาเยว. สา กายวจีสมาจารคฺคหเณน คหิตาปิ
สมานา ยสฺมา อาชีวฏฺมกสีลํ นาม เอตสฺมึเยว ทฺวารทฺวเย อุปฺปชฺชติ, น อากาเส.
ตสฺมา อาชีวฏฺมกสีลทสฺสนตฺถํ วิสุํ วุตฺตา. ตตฺถ น เสวิตพฺพปริเยสนา
อนริยปริเยสนาย กเถตพฺพา. เสวิตพฺพปริเยสนา อริยปริเยสนาย. วุตฺตํ
เหตํ:- เทฺวมา ภิกฺขเว ปริเยสนา อนริยา จ ปริเยสนา, อริยา จ ปริเยสนา.
กตมา จ ภิกฺขเว อนริยปริเยสนา? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อตฺตนา ชาติธมฺโม
สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม,
โสกธมฺโม, สงฺกิเลสธมฺโม ๑- สมาโน สงฺกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ.
      กิญฺจ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว ชาติธมฺมํ, ทาสีทาสํ
ชาติธมฺมํ, อเชฬกํ ชาติธมฺมํ, กุกฺกุฏสูกรํ ชาติธมฺมํ, หตฺถิควาสฺสวฬวํ
ชาติธมฺมํ, ชาตรูปรชตํ ชาติธมฺมํ, ชาติธมฺมา เหเต ภิกฺขเว อุปธโย, เอตฺถายํ
คธิโต ๒- มุจฺฉิโต อชฺฌาปนฺโน อตฺตนา ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺมํเยว ปริเยสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สงฺกิเลสิกธมฺโม           ๒ ฉ.ม., อิ. คถิโต
      กิญฺจ ภิกฺขเว ชราธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว ชราธมฺมํ ฯเปฯ
ชราธมฺมํเยว ปริเยสติ.
      กิญฺจ ภิกฺขเว พฺยาธิธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว พฺยาธิธมฺมํ ฯเปฯ
พฺยาธิธมฺมํเยว ปริเยสติ.
      กิญฺจ ภิกฺขเว มรณธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว มรณธมฺมํ ฯเปฯ
มรณธมฺมํเยว ปริเยสติ.
      กิญฺจ ภิกฺขเว โสกธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว โสกธมฺมํ ฯเปฯ
โสกธมฺมํเยว ปริเยสติ.
      กิญฺจ ภิกฺขเว สงฺกิเลสธมฺมํ วเทถ. ปุตฺตภริยํ ภิกฺขเว สงฺกิเลสธมฺมํ
ฯเปฯ สงฺกิเลสธมฺมํเยว ปริเยสติ. อยํ ภิกฺขเว อนริยปริเยสนาติ ๑-
      อปิจ กุหนาทิวเสน ปญฺจวิธา อโคจรวเสน ฉพฺพิธา เวชฺชกมฺมาทิวเสน
เอกวีสติวิธา, เอวํ ปวตฺตา สพฺพาปิ อเนสนา อนริยา ปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา.
      กตมา จ ภิกฺขเว อริยปริเยสนา? อิธ ภิกฺขเว เอกจฺโจ อตฺตนา
ชาติธมฺโม สมาโน ชาติธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อชาตํ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ
นิพฺพานํ ปริเยสติ, อตฺตนา ชราธมฺโม, พฺยาธิมรณโสกสงฺกิเลสธมฺโม สมาโน
สงฺกิเลสธมฺเม อาทีนวํ วิทิตฺวา อสงฺกิลิฏฺ อนุตฺตรํ โยคกฺเขมํ นิพฺพานํ
ปริเยสติ, อยํ ภิกฺขเว อริยาปริเยสนา. ๒-
      อปิจ ปญฺจ กุหนาทีนิ ฉ อโคจเร เอกวีสติวิธญฺจ อเนสนํ วชฺเชตฺวา
ภิกฺขาจริยาย ธมฺเมน สเมน ปริเยสนาปิ อริยปริเยสนาเยวาติ เวทิตพฺพา.
      เอตฺถ จ โย โย "น เสวิตพฺโพ"ติ วุตฺโต, โส โส ปุพฺพภาเค
ปาณาติปาตาทีนํ สมฺภารปริเยสนปโยคกรณคมนกาลโต ปฏฺาย น เสวิตพฺโพว.
อิตโร อาทิโต ปฏฺาย เสวิตพฺโพ, อสกฺโกนฺเตน จิตฺตํปิ อุปฺปาเทตพฺพํ. อปิจ
สํฆเภทาทีนํ อตฺถาย ปรกฺกมนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย กายสมาจาโร น
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๗๔/๒๓๕ ปาสราสิสุตฺต          ๒ ม.มู. ๑๒/๒๗๕/๒๓๗ ปาสราสิสุตฺต
เสวิตพฺโพ, ทิวสสฺส ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ ติณฺณํ รตนานํ อุปฏฺานคมนาทิวเสน ปวตฺโต
ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
ธนุคฺคหเปสนาทิวเสน วาจํ ภินฺทนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ,
ติณฺณํ รตนานํ คุณกิตฺตนาทิวเสน ปวตฺโต ธมฺมเสนาปติมหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ
วิย วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ. อนริยปริเยสนํ ปริเยสนฺตานํ เทวทตฺตาทีนํ วิย
ปริเยสนา น เสวิตพฺพา, อริยปริเยสนํเยว ปริเยสนฺตานํ ธมฺมเสนาปติมหา-
โมคฺคลฺลานตฺเถราทีนํ วิย ปริเยสนา เสวิตพฺพา.
      เอวํ ปฏิปนฺโน โขติ เอวํ อเสวิตพฺพํ กายวจีสมาจารปริเยสนญฺจ
ปหาย เสวิตพฺพานํ ปาริปูริยา ปฏิปนฺโน เทวานมินฺท ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวราย
อุตฺตมเชฏฺกสีลสํวรตฺถาย ปฏิปนฺโน นาม โหตีติ ภควา ขีณาสวสฺส
อาคมนียปุพฺพภาคปฏิปทํ กเถสิ.
                          อินฺทฺริยสํวรวณฺณนา
      [๓๖๕] ทุติยปุจฺฉาย ๑- อินฺทฺริยสํวรายาติ อินฺทฺริยานํ ปิธานาย,
คุตฺตทฺวารตาย สํวุตทฺวารตายาติ อตฺโถ. วิสชฺชเน ปนสฺส จกฺขุวิญฺเยฺยํ รูปนฺติ
อาทิ เสวิตพฺพรูปาทิวเสน อินฺทฺริยสํวรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํ วุตฺเตติ
เหฏฺา โสมนสฺสาทิปญฺหวิสชฺชนานํ สุตตฺตา อิมินาปิ เอวรูเปเนว ภวิตพฺพนฺติ
สญฺชาตปฏิภาโณ ภควตา เอวํ วุตฺเต สกฺโก เทวานมินฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ,
เอตํ อิมสฺส โข อหํ ภนฺเตติ อาทิกํ วจนํ อโวจ. ภควาปิสฺส โอกาสํ ทตฺวา
ตุณฺหี อโหสิ. กเถตุกาโมปิ หิ โย อตฺถํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, อตฺถํ สมฺปาเทตุํ
สกฺโกนฺโต วา น กเถตุกาโม โหติ, น ตสฺส ภควา โอกาสํ กโรติ. อยํ ปน
ยสฺมา กเถตุกาโม เจว, สกฺโกติ จ อตฺถํ สมฺปาเทตุํ, ตสฺมา ตสฺส ภควา
โอกาสมกาสิ.
      ตตฺถ เอวรูปํ น เสวิตพฺพนฺติ อาทีสุ อยํ สงฺเขโป:- ยํ รูปํ
ปสฺสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ น เสวิตพฺพํ น ทฏฺพฺพํ น โอโลเกตพฺพนฺติ
อตฺโถ. ยํ ปน ปสฺสโต อสุภสญฺา วา สณฺาติ, ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ,
อนิจฺจสญฺาปฏิลาโภ วา โหติ, ตํ เสวิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุติยปุจฺฉายํ
      ยํ จิตฺตกฺขรํปิ จิตฺตพฺยญฺชนํปิ สทฺทํ สุณโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ,
เอวรูโป สทฺโท น เสวิตพฺโพ. ยํ ปน อตฺถนิสฺสิตํ ธมฺมนิสฺสิตํ กุมฺภทาสีคีตกํปิ
สุณนฺตสฺส ปสาโท วา อุปฺปชฺชติ, นิพฺพิทา วา สณฺาติ, เอวรูโป สทฺโท
เสวิตพฺโพ.
      ยํ คนฺธํ ฆายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป คนฺโธ น
เสวิตพฺโพ. ยํ ปน คนฺธํ ฆายโต อสุภสญฺาทิปฏิลาโภ โหติ, เอวรูโป คนฺโธ
เสวิตพฺโพ.
      ยํ รสํ สายโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูโป รโส น เสวิตพฺโพ.
ยํ ปน รสํ สายโต อาหาเร ปฏิกูลสญฺา เจว อุปฺปชฺชติ, สายิตปจฺจยา จ
กายพลํ นิสฺสาย อริยภูมึ โอกฺกมิตุํ สกฺโกติ, มหาสีวตฺเถรภาคิเนยฺยสีวสามเณรสฺส
วิย ภุญฺชนฺตสฺเสว วา กิเลสกฺขโย โหติ, เอวรูโป รโส เสวิตพฺโพ.
      ยํ โผฏฺพฺพํ ผุสโต ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, เอวรูปํ โผฏฺพฺพํ น
เสวิตพฺพํ. ยํ ปน ผุสโต สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ วิย อาสวกฺขโย เจว, วิริยํ จ
สุปคฺคหิตํ, ปจฺฉิมา จ ชนตา ทิฏฺานุคตึ อาปาทเนน อนุคฺคหิตา โหติ,
เอวรูปํ โผฏฺพฺพํ เสวิตพฺพํ.
      สาริปุตฺตตฺเถโร กิร ตึสวสฺสานิ มญฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสิ. ตถา
มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร. มหากสฺสปตฺเถโร วีสวสฺสสตํ มญฺเจ ปิฏฺึ น ปสาเรสิ.
อนุรุทฺธตฺเถโร ปญฺจปญฺาสวสฺสานิ. ๑- ภทฺทิยตฺเถโร ตึสวสฺสานิ. โสณตฺเถโร
อฏฺารสวสฺสานิ. รฏฺปาลตฺเถโร ทฺวาทส. อานนฺทตฺเถโร ปณฺณรส. ราหุลตฺเถโร
ทฺวาทส. พากุลตฺเถโร อสีติวสฺสานิ. นาฬกตฺเถโร ยาว ปรินิพฺพานํ มญฺเจ
ปิฏฺึ น ปสาเรสีติ.
      เย มโนวิญฺเยฺเย ธมฺเม สมนฺนาหรนฺตสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ,
"อโห วต ยํ ปเรสํ ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ มม อสฺสา"ติ อาทินา นเยน วา
อภิชฺฌาทีนิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, เอวรูปา ธมฺมา น เสวิตพฺพา. "สพฺเพ สตฺตา
อเวรา โหนฺตู"ติ เอวํ เมตฺตาทิวเสน, เย วา ปน ติณฺณํ เถรานํ ธมฺมา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺาสวสฺสานิ
เอวรูปา เสวิตพฺพา. ตโย กิร เถรา วสฺสูปนายิกทิวเส กามวิตกฺกาทโย
อกุสลวิตกฺกา น วิตกฺเกตพฺพาติ กติกํ อกํสุ. อถ ปวารณาทิวเส สํฆตฺเถโร
สํฆนวกํ ปุจฺฉิ  "อาวุโส อิมสฺมึ เตมาเส กิตฺตเก าเน จิตฺตสฺส ธาวิตุํ
ทินฺนนฺ"ติ. น ภนฺเต ปริเวณสฺส ปริจฺเฉทโต พหิ ธาวิตุํ อทาสินฺติ. ทุติยํ ปุจฺฉิ
"ตว อาวุโส กิตฺตเก"ติ. นิวาสนโต ภนฺเต พหิ ธาวิตุํ น อทาสินฺติ. อถ เทฺวปิ
เถรํ ปุจฺฉึสุ "ตุมฺหากํ ปน ภนฺเต"ติ. นิยกชฺฌตฺตกฺขนฺธปญฺจกโต อาวุโส พหิ ธาวิตุํ
น อทาสินฺติ. ตุเมฺหหิ ภนฺเต ทุกฺกรํ กตนฺติ. เอวรูโป มโน วิญฺเยฺโย ธมฺโม
เสวิตพฺโพ.
      [๓๖๖] เอกนฺตวาทาติ เอโกเยว อนฺโต วาทสฺส เอเตสํ น ๑- เทฺว
วาทาติ ๑- เอกนฺตวาทา, เอกํเยว วทนฺตีติ ปุจฺฉติ. เอกนฺตสีลาติ เอกาจารา.
เอกนฺตจฺฉนฺทาติ เอกลทฺธิกา. เอกนฺตอชฺโฌสานาติ เอกนฺตปริโยสานา.
      อเนกธาตุ นานาธาตุ โข เทวานมินฺท โลโกติ เทวานมินฺท อยํ
โลโก อเนกชฺฌาสโย นานชฺฌาสโย. เอกสฺมึ คนฺตุกาเม เอโก าตุกาโม โหติ.
เอกสฺมึ าตุกาเม เอโก สยิตุกาโม โหติ. เทฺว สตฺตา เอกชฺฌาสยา นาม
ทุลฺลภา. ตสฺมึ อเนกธาตุนานาธาตุสฺมึ โลเก ยํ ยเทว ธาตุํ ยํ ยเทว อชฺฌาสยํ
สตฺตา อภินิวิสนฺติ คณฺหนฺติ, ตํ ตเทว. ถามสา ปรามาสาติ ถาเมน จ
ปรามาเสน จ. อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สุฏฺุ คณฺหิตฺวา โวหรนฺติ, กเถนฺติ
ทีเปนฺติ กิตฺเตนฺติ. อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺนฺติ อิทํ อมฺหากเมว วจนํ สจฺจํ,
อญฺเสํ วจนํ โมฆํ ตุจฺฉํ นิรตฺถกนฺติ.
      อจฺจนฺตนิฏฺาติ อนฺโต วุจฺจติ วินาโส, อนฺตํ อตีตา นิฏฺา เอเตสนฺติ
อจฺจนฺตนิฏฺา. ยา เอเตสํ นิฏฺา, โย ปรมสฺสาโส นิพฺพานํ, ตํ สพฺเพสํ
วินาสาติกฺกนฺตมจฺจนฺตนฺติ วุจฺจติ. โยคกฺเขโมติ นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺโต
โยคกฺเขโม เอเตสนฺติ อจฺจนฺตโยคกฺเขมี. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมํ อริยมคฺคํ จรนฺตีติ
พฺรหฺมจารี. อจฺจนฺตตาย ๒- พฺรหฺมจารี อจฺจนฺตพฺรหฺมจารี. ปริโยสานนฺติ
นิพฺพานสฺเสว นามํ, อจฺจนฺตํ ปริโยสานํ เอเตสนฺติ อจฺจนฺตปริโยสานา.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม., อิ. น เทฺวธา    คตวาทาติ        ๒ ฉ.ม., อิ. อจฺจนฺตตฺถาย
      ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขโยติ มคฺโคปิ นิพฺพานํปิ. มคฺโค
ตณฺหํ สงฺขิณาติ วินาเสตีติ ตณฺหาสงฺขโย. นิพฺพานํ ยสฺมา ตํ อาคมฺม ตณฺหา
สงฺขิยติ วินสฺสติ ตสฺมา ตณฺหาสงฺขโย. ตณฺหาสงฺขเยน มคฺเคน วิมุตฺตา,
ตณฺหาสงฺขเย วา นิพฺพาเน วิมุตฺตา อธิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตา.
      เอตฺตาวตา จ ภควตา จุทฺทสปิ ปญฺหา พฺยากตา โหนฺติ. จุทฺทส
ปญฺหา นาม อิสฺสามจฺฉริยํ เอโก ปโญฺห, ปิยาปิยํ เอโก, ฉนฺโท เอโก, วิตกฺโก
เอโก, ปปญฺโจ เอโก, โสมนสฺสํ เอโก, โทมนสฺสํ เอโก, อุเปกฺขา เอโก,
กายสมาจาโร เอโก, วจีสมาจาโร เอโก, ปริเยสนา เอโก, อินฺทฺริยสํวโร เอโก,
อเนกธาตุ เอโก, อจฺจนฺตนิฏฺา เอโกติ.
      [๓๖๗] เอชาติ จลนฏฺเน ตณฺหา วุจฺจติ. สา ปีฬนฏฺเน โรโค,
อนฺโต ปทุสฺสนฏฺเน คณฺโฑ, อนุวิชฺฌนฏฺเน สลฺลํ. ตสฺมา อยํ ปุริโสติ
ยสฺมา เอชา อตฺตนา กตกมฺมานุรูเปน ปุริสํ ตตฺถ ตตฺถ อภินิพฺพตฺตนตฺถาย
กฑฺฒติ, ตสฺมา อยํ ปุริโส เตสํ เตสํ ภวานํ วเสน อุจฺจาวจํ อาปชฺชติ.
พฺรหฺมโลเก อุจฺโจ โหติ, เทวโลเก อวโจ. เทวโลเก อุจฺโจ, มนุสฺสโลเก อวโจ.
มนุสฺสโลเก อุจฺโจ, อปาเย อวโจ. ๑- เยสาหํ ภนฺเตติ เยสํ อหํ ภนฺเต.
สนฺธิวเสน ปเนตฺถ "เยสาหนฺ"ติ โหติ. ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตนฺติ ยถา มยา
สุโต เจว อุคฺคหิโต จ, เอวํ. ธมฺมํ เทเสมีติ สตฺตวตฺตปทธมฺมํ เทเสมิ. น
จาหํ เตสนฺติ อหํ ปน เตสํ สาวโก น สมฺปชฺชามิ. อหํ โข ปน ภนฺเตติ
อาทินา อตฺตโน โสตาปนฺนภาวํ ชานาเปติ.
                       โสมนสฺสปฏิลาภกถาวณฺณนา
      [๓๖๘] เวทปฏิลาภนฺติ ตุฏฺิปฏิลาภํ. เทวาสุรสงฺคาโมติ เทวานํ จ อสุรานํ
จ สงฺคาโม. สมุปพฺยูโฬฺหติ สโมสณฺโณ นลาเฏน นลาฏํ ปหรณาการปฺปตฺโต
วิย. เอเตสํ กิร กทาจิ มหาสมุทฺทปิฏฺเ สงฺคาโม โหติ, ตตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พฺรหฺมโลโก อุจฺโจ โหติ ฯเปฯ อปาโย นีโจ
ปน เฉทนวิชฺฌนาทีหิ อญฺมญฺฆาโต นาม นตฺถิ, ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย
ชยปราชยมตฺตเมว โหติ. กทาจิ เทวา ชินนฺติ, กทาจิ อสุรา. ตตฺถ ยสฺมึ
สงฺคาเม เทวา ปุน อปจฺจาคมนาย อสุเร ชินึสุ. ตํ สนฺธาย ตสฺมึ โข ปน
ภนฺเตติ อาทิมาห. อุภยเมตฺถาติ ๑- อุภยํ เอตํ, ทุวิธํปิ  โอชํ เอตฺถ เทวโลเก
เทวาเยว ปริภุญฺชิสฺสนฺตีติ เอวมสฺส อาวชฺเชนฺตสฺส พลวปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ.
สทณฺฑาวจโรติ สทณฺโฑ อวจรโก, ทณฺฑคฺคหเณน สตฺถคฺคหเณน สทฺธึ
อโหสิ, น นิกฺขิตฺตทณฺฑสตฺโถติ ทสฺเสติ. เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตเนว
วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. ๒- สพฺพํ มหาโควินฺเท ๓- วุตฺตเมว.
      [๓๖๙] ปเวเทสีติ กเถสิ ทีเปสิ. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว โอกาเส.
เทวภูตสฺส เม สโตติ เทวสฺส เม สโต. ปุเนวายุ ๔- จ เม ลทฺโธติ ปุน อญฺเน
กมฺมวิปาเกน เม ชีวิตํ ลทฺธนฺติ, อิมินา อตฺตโน จุติภาวญฺเจว อุปปนฺนภาวํ
จ อาวิกโรติ.
      ทิวิยา กายาติ ทิพฺพา อตฺตภาวา. อายุํ หิตฺวา อมานุสนฺติ ทิพฺพํ อายุํ
ชหิตฺวา. อมุโฬฺห คพฺภเมสฺสามีติ นิยตคติกตฺตา อมุโฬฺห หุตฺวา. ยตฺถ เม รมตี
มโนติ ยตฺถ เม มโน รมิสฺสติ ตตฺเถว ขตฺติยกุลาทีสุ คพฺภํ อุปคจฺฉิสฺสามีติ
สตฺตกฺขตฺตุํ เทเว จ มานุเส จาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ.
      าเยน วิหริสฺสามีติ มนุสฺเสสุ อุปปนฺโนปิ มาตรํ ชีวิตา โวโรปนาทีนํ
อภพฺพตฺตา าเยน การเณน สเมน วิหริสฺสามีติ อตฺโถ.
     สมฺโพธิ เจ ภวิสฺสตีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคํ สนฺธาย วทติ, สเจ
สกทาคามี ภวิสฺสามีติ ทีเปติ. อญฺาตา วิหริสฺสามีติ อญฺาตา อาชานิตุกาโม
หุตฺวา วิหริสฺสามิ. เสฺวว อนฺโต ภวิสฺสตีติ โสเอว เม มนุสฺสโลเก อนฺโต
ภวิสฺสตีติ.
      ปุน เทโว ภวิสฺสามิ, เทวโลกสฺมิมุตฺตโมติ ปุน เทวโลกสฺมึ อุตฺตโม
สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสามีติ วทติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., สี,อิ. อุภยเมตํ          ๒ ฉ.ม., อิ. นิพฺพินฺทนตฺถายาติ
@๓ ฉ.ม. มหาโควินฺทสุตฺเต          ๔ ฉ.ม., อิ. ปุนรายุ
     อนฺติเม วตฺตมานมฺหีติ อนฺติเม ภเว วตฺตมาเน. โส นิวาโส ภวิสฺสตีติ
เย เต อายุนา  จ ปญฺาย จ อกนิฏฺา เชฏฺกา สพฺพเทเวหิ ปณีตตรา
เทวา, อวสาเน เม โส นิวาโส ภวิสฺสติ. อยํ กิร ตโต สกฺกตฺตภาวโต จุโต
ตสฺมึ อตฺตภาเว อนาคามิมคฺคสฺส ปฏิลทฺธตฺตา อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี หุตฺวา
อวิหาทีสุ นิพฺพตฺตนฺโต อวสาเน ปน ๑- อกนิฏฺคามี ภวิสฺสติ. ๑- ตํ สนฺธาย
เอวมาห.
      เอส กิร อวิเหสุ กปฺปสหสฺสํ วสิสฺสติ, อตปฺเปสุปิ เทฺว
กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺเสสุ จตฺตาริ กปฺปสหสฺสานิ, สุทสฺสีสุ อฏฺ, อกนิฏฺเสุ
โสฬสาติ เอกตฺตึส กปฺปสหสฺสานิ พฺรหฺมอายุํ อนุภวิสฺสติ. สกฺโก เทวราชา
อนาถปิณฺฑิโก คหปติ วิสาขา มหาอุปาสิกาติ ตโยปิ หิ อิเม เอกปฺปมาณายุกาเอว,
วฏฺฏาภิรตสตฺตา นาม. เอเตหิ สทิสา สุขภาคิโน นาม นตฺถิ.
      [๓๗๐] อปริโยสิตสงฺกปฺโปติ อนิฏฺิตมโนรโถ. ยสฺสุ  มญฺามิ
สมเณติ เย สมเณ ปวิวิตฺตวิหาริโนติ มญฺามิ. อาราธนาติ สมฺปาทนา.
วิราธนาติ อสมฺปาทนา. น สมฺโภนฺตีติ ๒- สมฺปาเทตฺวา กเถตุํ น สกฺโกนฺติ.
อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺโจปิ โคตมโคตฺโต, ภควาปิ โคตมโคตฺโตเอว, ตสฺมา
เอวมาห. ยํ กโรมเสติ ๓- ยํ ปุพฺเพ พฺรหฺมุโน นมการํ กโรม. สมํ เทเวหีติ
สทฺธึ เทเวหิ, อิโต ปฏฺาย อิทานิ อมฺหากํ พฺรหฺมุโน นมการกรณํ นตฺถีติ
ทสฺเสติ. สามํ กโรมาติ นมการํ กโรม.
     [๓๗๑] ปรามสิตฺวาติ ตุฏฺจิตฺโต สหายํ หตฺเถน หตฺถมฺหิ ปรามสนฺโต ๔-
วิย ปวึ ปหริตฺวา, สกฺขิภาวตฺถาย วา ปหริตฺวา "ยถา ตฺวํ นิจฺจลา, ๕- เอวมหํ
ภวามี"ติ. ๖- อชฺฌิฏฺปญฺหาติ อชฺเฌสิตปญฺหา ปุฏฺปญฺหาติ ๗- อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                      สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. อกนิฏฺเ นิพฺพตฺติสฺสติ  ๒ ฉ.ม. น สมฺปายนฺติ   ๓ ฉ.ม.,อิ. ยํ
@กโรมสิ.  ๔ ฉ.ม. ปหรนฺโต  ๕ ฉ.ม.,อิ. นิจฺจโล,  ๖ ฉ.ม.,อิ. เอวมหํ ภควตีติ.
@๗ ฉ.ม.,อิ. ปตฺถิตปญฺหา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕ หน้า ๓๑๒-๓๕๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=7978&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=7978&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=247
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=5727
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6288
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6288
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_10