อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                       ๔. โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา
     ทีปงฺกเร กิร ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสนํ วสฺสสตสหสฺสํ
ปวตฺติตฺถ. อถ พุทฺธานุพุทฺธานํ สาวกานํ อนฺตรธาเนน สาสนมฺปิสฺส
อนฺตรธายิ. อถสฺส อปรภาเค เอกมสงฺเขฺยยฺยมติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเป
โกณฺฑญฺโญ นาม สตฺถา อุทปาทิ. โส ปน ภควา โสฬสอสงฺเขฺยยฺยํ
กปฺปานญฺจ สตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิญาณํ ปริปาเจตฺวา
เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ
ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา ตุสิตปุรโต จวิตฺวา รมฺมวตีนคเร
สุนนฺทสฺส นาม รญฺโญ กุเล สุชาตาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ
อคฺคเหสิ. ตสฺสปิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทีปงฺกรพุทฺธวํเส วุตฺตปฺปการานิ ทฺวตฺตึส
ปาฏิหาริยานิ นิพฺพตฺตึสุ. โส เทวตาหิ กตารกฺขสํวิธาโน ทสนฺนํ มาสานํ
อจฺจเยน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สพฺพสตฺตุตฺตโร อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน
คนฺตฺวา สพฺพา จ ทิสา วิโลเกตฺวา อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรสิ "อคฺโคหมสฺมิ
โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ
ทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑-
     ตโต กุมารสฺส นามกรณทิวเส นามํ กโรนฺตา "โกณฺฑญฺโญ"ติ
นามมกํสุ. โส หิ ภควา โกณฺฑญฺญโคตฺโต อโหสิ. ตสฺส กิร ตโย ปาสาทา
อเหสุํ รามสุรามสุภนามกา ปรมรมณียา. เตสุ ตีณิ สตสหสฺสานิ นาฏกิตฺถีนํ
นจฺจคีตวาทิตกุสลานํ สพฺพกาลํ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํ. ตสฺส รุจิเทวี นาม
อคฺคมเหสี อโหสิ, วิชิตเสโน นามสฺส ปุตฺโต อโหสิ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ
อคารํ อชฺฌาวสิ.
     โส  ปน ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวา อาชญฺญรเถน นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิตฺวา ทส มาเส ปธานจริยํ จริ. โกณฺฑญฺญกุมารํ ปน ปพฺพชนฺตํ
ทส ชนโกฏิโย อนุปพฺพชึสุ. โส เตหิ ปริวุโต ทส มาเส ปธานจริยํ
จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุนนฺทคาเม สมสหิตฆนปโยธราย ยโสธราย นาม
เสฏฺฐิธีตาย ทินฺนํ ปรมมธุรํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ผลปลฺลวงฺกุรสมลงฺกเต
สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย คณํ ปหาย สุนนฺทกาชีวเกน
ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สาลกลฺยาณิรุกฺขํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓
กตฺวา ปุพฺพทิสาภาคํ โอโลเกตฺวา โพธิรุกฺขํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา อฏฺฐปณฺณาส-
หตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย
มารพลํ วิธมิตฺวา รตฺติยา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิโสเธตฺวา
มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา
อานาปานจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อภินิวิสิตฺวา อุทยพฺพยวเสน ๑-
สมปญฺญาย ลกฺขณานิ ทิสฺวา ยาว โคตฺรภุญาณํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา จตฺตาริ
มคฺคญาณานิ จตฺตาริ จ ผลญาณานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ
ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ ฉ อสาธารณญาณานิ สกเล จ พุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา
ปริปุณฺณสงฺกปฺโป โพธิมูเล นิสินฺโนว:-
         "อเนกชาติสํสารํ            สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ
          คหการํ คเวสนฺโต          ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ.
          คหการก ทิฏฺโฐสิ           ปุน เคหํ น กาหสิ
          สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา     คหกูฏํ วิสงฺขตํ
          วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ           ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา. ๒-
          อโยฆนหตสฺเสว            ชลโต ชาตเวทโส
          อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส            ยถา น ญายเต คติ.
          เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ        กามพนฺโธฆตารินํ
          ปญฺญาเปตุํ คตี นตฺถิ         ปตฺตานํ อจลํ สุขนฺ"ติ ๓-
เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิมูเลเยว ผลสมาปตฺติสุเขน
วีตินาเมตฺวา อฏฺฐเม สตฺตาเห พฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํ ปฏิจฺจ "กสฺส นุ โข
อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ ๔- อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สทฺธึ ปพฺพชิตา ทส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อุทยวฺยยวเสน      ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๔/๔๔   ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๘๐/๒๓๐-๑
@๔ วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐, ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕, ม.ม. ๑๓/๓๔๐/๓๒๒
ภิกฺขุโกฏิโย อทฺทส. "อิเม ปน กุลปุตฺตา สมุปจิตกุสลมูลา มํ ปพฺพชนฺตํ
อนุปพฺพชิตา มยา สทฺธึ ปธานํ จริตฺวา มํ อุปฏฺฐหึสุ, หนฺทาหํ อิเมสํ
สพฺพปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ เอวํ อุปธาเรตฺวา "อิทานิ ปน เต กตฺถ
วสนฺตี"ติ โอโลเกนฺโต "อิโต อฏฺฐารสโยชนิเก รมฺมวตีนคเร ๑- เทววเน
วิหรนฺตี"ติ ทิสฺวา "เตสํ ธมฺมํ เทเสตุํ คมิสฺสามี"ติ ปตฺตจีวรมาทาย เสยฺยถาปิ
นาม พลวา ปุริโส สมิญฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺย, ปสาริตํ วา พาหํ
สมิญฺเชยฺย, เอวเมว โพธิมูเล อนฺตรหิโต เทววเน ปาตุรโหสิ.
     ตสฺมิญฺจ สมเย ตา ทส ภิกฺขุโกฏิโย รมฺมวตีนครํ ๒- อุปนิสฺสาย
เทววเน วิหรนฺติ. เต ปน ภิกฺขู ทสพลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
ปสนฺนมานสา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ภควโต ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา พุทฺธาสนํ
ปญฺญาเปตฺวา สตฺถุ คารวํ กตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปริวาเรตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทึสุ. ตตฺร โกณฺฑญฺโญ ทสพโล มุนิคณปริวุโต พุทฺธาสเน นิสินฺโน
ติทสคณปริวุโต ทสสตนยโน วิย วิมลคคนตลคโต สรทสมยรชนิกโร วิย
ตาราคณปริวุโต ปุณฺณจนฺโท วิย วิโรจิตฺถ. อถ สตฺถา เตสํ สพฺพพุทฺธนิเสวิตํ
อนุตฺตรํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ กเถตฺวา
ทสภิกฺขุโกฏิปฺปมุขา สตสหสฺสเทวมนุสฺสโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑] "ทีปงฺกรสฺส อปเรน        โกณฺฑญฺโญ นาม นายโก
          อนนฺตเตโช อมิตยโส       อปฺปเมยฺโย ทุราสโท.
      [๒] ธรณูปโม ขมเนน          สีเลน สาครูปโม
          สมาธินา เมรูปโม ๓-      ญาเณน คคนูปโม.
      [๓] อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺค-        มคฺคสจฺจปฺปกาสนํ
          ปกาเสสิ สทา พุทฺโธ       หิตาย สพฺพปาณินํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อมรวตีนคเร, ฉ.ม. อรุนฺธวตีนคเร
@๒ สี.,อิ. อมรวตีนครํ, ฉ.ม. อรุนฺธวตีนครํ       ๓ สี. เมรูสโม
      [๔] ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต       โกณฺฑญฺเญ โลกนายเก
          โกฏิสตสหสฺสานํ           ปฐมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ทีปงฺกรสฺส อปเรนาติ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน อปรภาเคติ อตฺโถ.
โกณฺฑญฺโญ นามาติ อตฺตโน โคตฺตวเสน สมธิคตนามเธยฺโย. นายโกติ
วินายโก. อนนฺตเตโชติ อตฺตโน สีลคุณญาณปุญฺญเตเชน อนนฺตเตโช. เหฏฺฐโต
อวีจิ อุปริ ภวคฺคํ ติริยโต อนนฺตา โลกธาตุโย เอตฺถนฺตเร เอกปุคฺคโลปิ
ตสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. เตน วุตฺตํ "อนนฺตเตโช"ติ.
อมิตยโสติ อนนฺตปริวาโร. ตสฺส หิ ภควโต วสฺสสตสหสฺสานิ ยาว
ปรินิพฺพานสมยํ เอตฺถนฺตเร ภิกฺขุปริสาย คณนปริจฺเฉโท นาม นาโหสิ. ตสฺมา
"อมิตยโส"ติ วุจฺจติ. อมิตคุณกิตฺติปิ "อมิตยโส"ติ วุจฺจติ. อปฺปเมยฺโยติ
คุณคณปริมาณวเสน นปฺปเมยฺโยติ อปฺปเมยฺโย. ยถาห:-
                   "พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ
                    กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน
                    ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร
                    วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา"ติ. ๑-
     ตสฺมา อปฺปเมยฺยคุณคณตฺตา "อปฺปเมยฺโย"ติ วุจฺจติ. ทุราสโทติ
ทุรุปสงฺกมนีโย, อาสชฺช ฆฏฺเฏตฺวา อุปสงฺกมิตุมสกฺกุเณยฺยภาวโต ทุราสโท,
ทุรภิภวนีโยติ อตฺโถ.
     ธรณูปโมติ ธรณีสโม. ขมเนนาติ ขนฺติยา, จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา
มหาปฐวี วิย ปกติวาเตน ลาภาลาภอิฏฺฐานิฏฺฐาทีหิ อกมฺปนภาวโต
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๓๐๔/๒๕๙, สุ.วิ. ๓/๑๔๑/๖๓, ป.สู. ๓/๔๒๕/๓๐๔, อทาน.อ. ๓๖๐
"ธรณูปโม"ติ วุจฺจติ. สีเลน สาครูปโมติ สีลสํวเรน เวลานาติกฺกมนภาเวน
สาครสโม. "มหาสมุทฺโท ภิกฺขเว ฐิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตี"ติ ๑- หิ วุตฺตํ.
     สมาธินา เมรูปโมติ สมาธิปฏิปกฺขภูตธมฺมชนิตกมฺปาภาวโต เมรุนา
คิริวเรน สโม, สทิโสติ อตฺโถ. เมรุคิริวโร วิย ถิรตรสรีโรติ วา. ญาเณน
คคนูปโมติ เอตฺถ ภควโต ญาณสฺส อนนฺตภาเวน อนนฺตากาเสน อุปมา กตา.
จตฺตาริ อนนฺตานิ วุตฺตานิ ภควตา. ยถาห:-
           "สตฺตกาโย จ อากาโส     จกฺกวาฬา จนนฺตกา
            พุทฺธญาญํ อปฺปเมยฺยํ       น สกฺกา เอเต วิชานิตุนฺ"ติ.
     ตสฺมา อนนฺตสฺส ญาณสฺส อนนฺเตน อากาเสน อุปมา กตาติ.
     อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคสจฺจปฺปกาสนนฺติ เอเตสํ อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺค-
มคฺคสจฺจานํ คหเณน สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานิทฺธิปาทาปิ คหิตาว โหนฺติ. ตสฺมา
อินฺทฺริยาทีนํ จตุสงฺเขปานํ วเสน สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ ปกาสนธมฺมํ
ปกาเสสิ, เทเสสีติ อตฺโถ. หิตายาติ หิตตฺถํ. ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเตติ
เทสนาญาเณ ปวตฺติยมาเน.
     ตโต อปรภาเค มหามงฺคลสมาคเม ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตาโย
สุขุเม อตฺตภาเว มาเปตฺวา อิมสฺมิญฺเญว จกฺกวาเฬ สนฺนิปตึสุ. ตตฺถ กิร
อญฺญตโร เทวปุตฺโต โกณฺฑญฺญทสพลํ มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา
มงฺคลานิ กเถสิ. ตตฺถ นวุติโกฏิสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. โสตาปนฺนาทีนํ
คณนปริจฺเฉโท นาม นาโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๕] "ตโต ปรมฺปิ เทเสนฺเต     นรมรูนํ สมาคเม
           นวุติโกฏิสหสฺสานํ         ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ. จูฬ. ๗/๓๘๔/๒๐๖, องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๐๙, ๑๑๐/๒๑๐ (สฺยา)
     ตตฺถ ตโต ปรมฺปีติ ตโต อปรภาเคปิ. เทเสนฺเตติ ภควติ ธมฺมํ
เทเสนฺเต. นรมรูนนฺติ นรานญฺเจว อมรานญฺจ, ยทา ปน ภควา คคนตเล
ติตฺถิยมานมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา อสีติโกฏิ-
สหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐิตา คณนปถํ วีติวตฺตา. เตน
วุตฺตํ:-
      [๖] "ติตฺถิเย อภิมทฺทนฺโต       ยทา ธมฺมมเทสยิ
           อสีติโกฏิสหสฺสานํ         ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ตทาสทฺทํ อาเนตฺวา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ยทา ภควา ธมฺมํ
เทเสสิ. ตทา อสีติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อหูติ.
     โกณฺฑญฺโญ กิร สตฺถา อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปฐมวสฺสํ จนฺทวตีนครํ
อุปนิสฺสาย จนฺทาราเม วิหาสิ. ตตฺถ สุจินฺธรสฺส นาม พฺราหฺมณมหาสาลสฺส
ปุตฺโต ภทฺทมาณโว ๒- นาม ยโสธรพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต สุภทฺทมาณโว จ
โกณฺฑญฺญสฺส พุทฺธสฺส สมฺมุขา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานสา ทสหิ
มาณวกสหสฺเสหิ สทฺธึ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
     อถ โกณฺฑญฺโญ สตฺถา เชฏฺฐมาสปุณฺณมาย สุภทฺทตฺเถรปฺปมุเขน
โกฏิสตสหสฺเสน ปริวุโต ปาติโมกฺขมุทฺทิสิ, โส ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ตโต
อปรภาเค โกณฺฑญฺญสตฺถุโน ปุตฺเต วิชิตเสเน นาม อรหตฺตํ ปตฺเต ตํปมุขสฺส
โกฏิสหสฺสสฺส มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ.
อถาปเรน สมเยน ทสพโล ชนปทจาริกํ จรนฺโต อุเทนราชานํ นาม
นวุติโกฏิชนปริวารํ ปพฺพาเชสิ สทฺธึ ตาย ปริสาย. ตสฺมึ ปน อรหตฺตํ
ปตฺเต ตํปมุเขหิ นวุติยา อรหนฺตโกฏีหิ ภควา ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ,
โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ธมฺมาภิสมโย
      [๗] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ      โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโน
          ขีณาสวานํ วิมลานํ         สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
      [๘] โกฏิสตสหสฺสานํ           ปฐโม อาสิ สมาคโม
          ทุติโย โกฏิสหสฺสานํ        ตติโย นวุติโกฏินนฺ"ติ.
     ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา
จนฺทวตีนคเร ปฏิวสติ. โส กิร อเนกนรวรปริวุโต สลิลนิธินิวสนํ
สเมรุยุคนฺธรํ อปริมิตวสุธรํ วสุนฺธรํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ธมฺเมน ปริปาเลติ. อถ
โกณฺฑญฺโญ พุทฺโธปิ โกฏิสตสหสฺสขีณาสวปริวุโต ชนปทจาริกํ จรมาโน
อนุปุพฺเพน จนฺทวตีนครํ สมฺปาปุณิ.
     โส วิชิตาวี กิร ราชา "สมฺมาสมฺพุทฺโธ กิร อมฺหากํ นครํ
อนุปฺปตฺโต"ติ สุตฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ภควโต วสนฏฺฐานํ สํวิทหิตฺวา สฺวาตนาย
สทฺธึ ภิกฺขุสํเฆน นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส ภตฺตวิธึ สุฏฺฐุ ปฏิยาเทตฺวา
โกฏิสตสหสฺสสํฆสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โพธิสตฺโต
ภควนฺตํ โภเชตฺวา อนุโมทนาวสาเน "ภนฺเต เตมาสํ มหาชนสงฺคหํ กโรนฺโต
อิเธว วสถา"ติ ยาจิตฺวา ตโย มาเส นิรนฺตรํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส
อสทิสมหาทานํ อทาสิ.
     อถ สตฺถา โพธิสตฺตํ "อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ
พฺยากริตฺวา ธมฺมมสฺส เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา
ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย
อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. เตน วุตฺตํ:-
      [๙] "อหนฺเตน สมเยน           วิชิตาวี นาม ขตฺติโย
          สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตน           อิสฺสริยํ วตฺตยามหํ.
      [๑๐] โกฏิสตสหสฺสานํ             วิมลานํ มเหสินํ
           สห โลกคฺคนาเถน           ปรมนฺเนน ตปฺปยึ.
      [๑๑] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ       โกณฺฑญฺโญ โลกนายโก
           อปริเมยฺยิโต กปฺเป          พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ
           ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา      นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
      [๑๒] ปธานํ ปทหิตฺวาน            กตฺวา ทุกฺกรการิกํ
           ๒- อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ         นิสีทิตฺวา ตถาคโต
           ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห         เนรญฺชรมุเปหติ.
           เนรญฺชราย ตีรมฺหิ           ปาสายํ อทิ โส ชิโน
           ปฏิยตฺตวรมคฺเคน            โพธิมูลมฺหิ เอหิติ.
           ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา          โพธิมณฺฑํ อนุตฺตรํ ๒-
           อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ ๓-         พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
      [๑๓] อิมสฺส ชนิกา มาตา          มายา นาม ภวิสฺสติ
           ปิตา สุทฺโธทโน นาม         อยํ เหสฺสติ โคตโม.
      [๑๔] โกลิโต อุปติสฺโส จ          อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
           ๔- อนาสวา วีตราคา        สนฺตจิตฺตา สมาหิตา ๔-
           อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก        อุปฏฺฐิสฺสติ ตํ ชินํ.
      [๑๕] เขมา อุปฺปลวณฺณา จ         อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
           ๕- อนาสวา วีตราคา        สนฺตจิตฺตา สมาหิตา ๕-
           โพธิ ตสฺส ภควโต           อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ        ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๓ ฉ.ม. อสฺสตฺถมูเล สมฺพุทฺโธ           ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
      [๑๖] จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก         อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา
           นนฺทมาตา จ อุตฺตรา         อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา
           อายุ วสฺสสตํ ตสฺส           โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
      [๑๗] อิทํ สุตฺวาน วจนํ            อสมสฺส มเหสิโน
           อาโมทิตา นรมรู            พุทฺธพีชํ กิร อยํ. ๑-
      [๑๘] อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ         อปฺโผเฏนฺติ ทสนฺติ จ
           กตญฺชลี นมสฺสนฺติ            ทสสหสฺสิเทวตา. ๒-
      [๑๙] ยทิมสฺส โลกนาถสฺส          วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน          เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๒๐] ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา      ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
           เหฏฺฐาติตฺเถ ๓- คเหตฺวาน    อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
      [๒๑] เอวเมว มยํ สพฺเพ          ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน          เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๒๒] ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา          ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           ตเมว อตฺถํ สาเธนฺโต        มหารชฺชํ ชิเน อทํ
           มหารชฺชํ ททิตฺวาน ๔-        ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
      [๒๓] สุตฺตนฺตํ วินยญฺจาปิ           นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ
           สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน          โสภยึ ชินสาสนํ.
      [๒๔] ตตฺถปฺปมตฺโต วิหรนฺโต        นิสฺสชฺชฏฺฐานจงฺกเม
           อภิญฺญาปารมึ คนฺตฺวา         พฺรหฺมโลกมคญฺฉหนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ก. พุทฺธพีชงฺกุโร อยํ      ๒ ทสสหสฺสี สเทวกา (สฺยา)
@๓ เหฏฺฐาติตฺถํ (สฺยา)             ๔ สี.,อิ. จชิตฺวาน
     ตตฺถ อหนฺเตน สมเยนาติ อหํ ตสฺมึ สมเย. วิชิตาวี นามาติ เอวํนามโก
จกฺกวตฺติราชา อโหสึ. สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตนาติ เอตฺถ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ
มริยาทํ กตฺวา ฐิตํ สมุทฺทํ อนฺตํ กตฺวา อิสฺสริยํ วตฺตยามีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา
น ปากฏํ โหติ.
     ราชา กิร จกฺกวตฺตี จกฺกรตนานุภาเวน วามปสฺเสน สิเนรุํ กตฺวา
สมุทฺทสฺส อุปริภาเคน อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ. ตตฺถ ราชา
จกฺกวตฺตี "ปาโณ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉา น
จริตพฺพา, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ยถาภุตฺตญฺจ ภุญฺชถา"ติ
โอวาทํ เทติ. ๑- เอวํ โอวาเท ทินฺเน ตํ จกฺกรตนํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา
สงฺขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคฺคนฺตฺวา
อนฺโตสมุทฺทํ อุโภสุ ปสฺเสสุ เวฬุริยมณิภิตฺติ วิย ปรมทสฺสนียํ หุตฺวา ติฏฺฐติ,
เอวํ ปุรตฺถิมสาครปริยนฺตํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน
จ ตสฺมึ สา ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา จกฺกวตฺตี อนฺเต จกฺกรตนํ
โหติ. ตมฺปิ ชลํ ชลนฺเตน วิโยคํ อสหมานมิว เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อภิหนนฺตเมว
ตีรมุปคจฺฉติ.
     เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ อภิวิชินิตฺวา
ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณ-
สมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณ-
สมุทฺทโต ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อมรโคยานํ วิเชตุํ เหฏฺฐา วุตฺต-
นเยเนว คนฺตฺวา ตมฺปิ สาครปริยนฺตํ อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ อุตฺตริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ที.มหา. ๑๐/๒๔๔/๑๕๑, ที.ปา. ๑๑/๘๖/๕๓, ม.อุ. ๑๔/๒๕๖/๒๒
อฏฺฐโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตํ สมุทฺทปริยนฺตํ
กตฺวา ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ. เอตฺตาวตา รญฺญา
จกฺกวตฺตินา สาครปริยนฺตาย ปฐวิยา อิสฺสริยํ อธิคตํ โหติ. เตน วุตฺตํ:-
"สมุทฺทํ อนฺตมนฺเตน, อิสฺสริยํ วตฺตยามหนฺ"ติ.
     โกฏิสตสหสฺสานนฺติ โกฏิสตสหสฺสานิ. อยเมว วา ปาโฐ. วิมลานนฺติ
ขีณาสวานํ. สห โลกคฺคนาเถนาติ สทฺธึ ทสพเลน โกฏิสตสหสฺสานนฺติ อตฺโถ.
ปรมนฺเนนาติ ปณีเตน อนฺเนน. ตปฺปยินฺติ ตปฺเปสึ. อปริเมยฺยิโต กปฺเปติ
อิโต ปฏฺฐาย สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ ตีณิ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ
ภทฺทกปฺเปติ อตฺโถ.
     ปธานนฺติ วีริยํ. ตเมว อตฺถํ สาเธนฺโตติ ตเมว พุทฺธการกมตฺถํ
ทานปารมึ ปูเรนฺโต สาเธนฺโต นิปฺผาเทนฺโตติ อตฺโถ. มหารชฺชนฺติ จกฺกวตฺติรชฺชํ.
ชิเนติ ภควติ, สมฺปทานตฺเถ วา ภุมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ. อทนฺติ อทาสึ. เอวมตฺถํ
สาเธนฺโตติ อิมินา สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพ. "มหารชฺชํ ชิเน ททินฺ"ติ ปฐนฺติ
เกจิ. ททิตฺวานาติ จชิตฺวา. สุตฺตนฺตนฺติ สุตฺตนฺตปิฏกํ. วินยนฺติ วินยปิฏกํ.
นวงฺคนฺติ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ. โสภยึ ชินสาสนนฺติ อาคมาธิคเมหิ โลกิเยหิ
สมลงฺกรึ. ตตฺถาติ ตสฺส ภควโต สาสเน. อปฺปมตฺโตติ สติสมฺปนฺโน.
พฺรหฺมโลกมคญฺฉหนฺติ พฺรหฺมโลกํ อคญฺฉึ อหํ.
     อิมสฺส ปน โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส รมฺมวตี นาม นครํ อโหสิ, สุนนฺโท
นาม ราชา ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
สาลกลฺยาณิรุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ
อโหสิ, ตสฺส รุจิเทวี นาม อคฺคมเหสี อโหสิ, วิชิตเสโน ๑- นามสฺส ปุตฺโต,
จนฺโท นามุปฏฺฐาโก ราชา. จนฺทาราเม กิร วสีติ. เตน วุตฺตํ:-
      [๒๕] "นครํ รมฺมวตี นาม        สุนนฺโท นาม ขตฺติโย
           สุชาตา นาม ชนิกา        โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโน.
      [๒๖] ทสวสฺสสหสฺสานิ           อคารมชฺเฌ จ โส วสิ
           รุจิ สุรุจิ สุโภ จ          ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
      [๒๗] ตีณิ สตสหสฺสานิ           นาริโย สมลงฺกตา
           รุจิเทวี นาม สา นารี      ชีวิตเสโน นาม อตฺรโช.
      [๒๘] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา       รถยาเนน นิกฺขมิ
           อนูนทสมาสานิ            ปธานํ ปทหี ชิโน.
      [๒๙] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโน     โกณฺฑญฺโญ ทิปทุตฺตโม
           วตฺตจกฺโก มหาวีโร        เทวานญฺจ มหาวเน.
      [๓๐] ภทฺโท เจว สุภทฺโท จ      อเหสุํ อคฺคสาวกา
           อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก      โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโน.
      [๓๑] ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ       อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           สาลกลฺยาณิโก โพธิ        โกณฺฑญฺญสฺส มเหสิโน.
      [๓๒] โสโณ จ อุปโสโณ จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา
           นนฺทา เจว สิริมา จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกา.
      [๓๓] โส อฏฺฐาสีติ หตฺถานิ       อจฺจุคฺคโต มหามุนิ
           โสภเต อุฬุราชาว         สูริโย มชฺฌนฺติเก ยถา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ชินเสโน
      [๓๔] วสฺสสตสหสฺสานิ           อายุ วิชฺชติ ตาวเท
           ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
      [๓๕] ขีณาสเวหิ วิมเลหิ         วิจิตฺตา อาสิ เมทนี
           ยถา หิ คคนมุฬูภิ          เอวํ โส อุปโสภถ.
      [๓๖] เตปิ นาคา อปฺปเมยฺยา     อสงฺโขภา ทุราสทา
           วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวา       นิพฺพุตา เต มหายสา.
      [๓๗] สา จ อตุลิยา ชินสฺส อิทฺธิ   ญาณปริภาวิโต จ สมาธิ
           สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ ๑-        นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
     ตตฺถ สาลกลฺยาณิโกติ สาลกลฺยาณิรุกฺโข, โส พุทฺธกาเล เจว
จกฺกวตฺติกาเล จ นิพฺพตฺตติ, นาญฺญทา. โส เอกาเหเนว อุฏฺฐาติ กิร.
ขีณาสเวหิ วิมเลหิ, วิจิตฺตา อาสิ เมทนีติ อยํ เมทนี ขีณาสเวหิ เอกกาสาวปชฺโชตา
วิจิตฺตา ปรมทสฺสนียา อโหสิ. ยถา หีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. อุฬูภีติ
นกฺขตฺเตหิ, ตาราคเณหิ คคนตลํ วิย ขีณาสเวหิ วิจิตฺตา อยํ เมทนี โสภิตฺถาติ
อตฺโถ.
     อสงฺโขภาติ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกฺโขภา อวิการา. วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวาติ
วิชฺชุปาตํ วิย ทสฺสยิตฺวา, "วิชฺชุปฺปาตํวา"ติปิ ปาโฐ. โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส กิร
กาเล ปรินิพฺพายมานา ภิกฺขู สตฺตตาลปฺปมาณมากาสมพฺภุคฺคนฺตฺวา
อสิตชลธรวิวรคตา วิชฺชุตลา วิย สมนฺตโต วิชฺโชตมานา เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา
นิรุปาทานา ทหนา วิย ปรินิพฺพายึสุ. เตน วุตฺตํ "วิชฺชุปาตํว ทสฺเสตฺวา"ติ.
อตุลิยาติ อตุลฺยา อสทิสา. ญาณปริภาวิโตติ ญาเณน วฑฺฒิโต. เสสคาถา
เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานา เอวาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สมนฺตรหิตํ
       โกณฺฑญฺโญ นาม สมฺพุทฺโธ ๑-     จนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต ๒-
       ตตฺเถว ๓- เจติโย ตสฺส        สตฺตโยชนมุสฺสิโตติ. ๔-
       น เหว ธาตุโย ตสฺส           สตฺถุโน วิกิรึสุ ตา
       ฐิตา เอกฆนา หุตฺวา           สุวณฺณปฏิมา วิยาติ.
     สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สมาคนฺตฺวา สตฺตโยชนิกํ สตฺตรตนมยํ
หริตาลมโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตลสปฺปีหิ อุทกกิจฺจํ กตฺวา นิฏฺฐาเปสุนฺติ.
                     โกณฺฑญฺญพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       นิฏฺฐิโต ทุติโย พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๑๙๓-๒๐๗.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=4317&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=4317&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=183
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7264
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9018
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9018
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33