อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                        ๖. สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา
     เอวํ เอกปฺปกาเรเนว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ เอกนฺธการํ กตฺวา ตสฺมึ
ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน
ปริหายิตฺวา ทสวสฺเสสุ ชาเตสุ ๒- ปุน วฑฺฒิตฺวา อนุกฺกเมน อสงฺเขฺยยฺยายุกา
หุตฺวา ปุน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุมโน นาม โพธิสตฺโต
ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เมขลนคเร สุทตฺตสฺส
นาม รญฺโญ กุเล สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ.
ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว.
     โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต สิริวฑฺฒนโสมวฑฺฒนอิทฺธิวฑฺฒนนามเธยฺเยสุ
ตีสุ ปาสาเทสุ เตสฏฺฐิยา นาฏกิตฺถิสตสหสฺเสหิ ปริจาริยมาโน สุรยุวตีหิ
ปริจาริยมาโน เทวกุมาโร วิย นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ วิสยสุขมนุภวมาโน
วฏํสิกาย นาม เทวิยา อนุปมํ นาม นิรุปมํ ปุตฺตํ ชเนตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ
ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ตึสโกฏิโย
อนุปพฺพชึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตมคตํ      ๒ สี.,อิ. อติกฺกนฺเตสุ อนฺตรกปฺเปสุ
     โส เตหิ ปริวุโต ทสมาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย
อโนมนิคเม อโนมเสฏฺฐิโน ธีตาย อนุปมาย นาม ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ
ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อนุปมาชีวเกน ทินฺนา
อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา นาคโพธึ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺฐหิ
ติณมุฏฺฐีหิ ตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ กตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ
ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๑- อุทานํ อุทาเนสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "มงฺคลสฺส อปเรน        สุมโน นาม นายโก
           สพฺพธมฺเมหิ อสโม        สพฺพสตฺตานมุตฺตโม"ติ.
     ตตฺถ มงฺคลสฺส อปเรนาติ มงฺคลสฺส ภควโต อปรภาเค. สพฺพธมฺเมหิ
อสโมติ สพฺเพหิปิ สีลสมาธิปญฺญาธมฺเมหิ อสโม อสทิโส.
     สุมโน กิร ภควา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา
ธมฺมเทสนตฺถํ พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ
เทเสยฺยนฺ"ติ ๒- อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ตึสโกฏิโย จ อตฺตโน
กนิฏฺฐภาติกํ เวมาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตมาณวกญฺจ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา "เอเตสํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา
หํสราชา วิย คคนปเถน เมขลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาลํ เปเสตฺวา อตฺตโน
กนิฏฺฐภาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตกุมารญฺจ ปกฺโกสาเปตฺวา
เตสํ ปริวารภูตา เตสํ ปริวารภูตา สตฺตตฺตึสโกฏิโย อตฺตนา สห ปพฺพชิตา
ตึสโกฏิโย จ อญฺเญ จ พหู เทวมนุสฺสโกฏิโย จาติ เทวํ โกฏิสตสหสฺสํ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓ อาทิ/๔๔
@๒ วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐, ที.มหา. ๑๐/๗๒/๓๕, ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕, ม.ม. ๑๓/๓๔๐/๓๒๒
       [๒] "ตทา อมตเภรึ โส ๑-      อาหนี เมขเล ปุเร
           ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ           นวงฺคํ ชินสาสนนฺ"ติ.
     ตตฺถ อมตเภรินฺติ อมตาธิคมาย นิพฺพานาธิคมาย เภรึ. อาหนีติ วาทยิ,
ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. สายํ อมตเภรี นาม อมตปริโยสานํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ.
เตเนวาห "ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสนนฺ"ติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺขสมายุตฺตนฺติ
จตุสจฺจธมฺมกถาสงฺขวรสมายุตฺตํ.
     สุมโน ปน โลกนายโก อภิสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา ปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปทํ
ปฏิปชฺชมาโน มหาชนสฺส ภวพนฺธนโมกฺขตฺถาย กุสลรตนสฺส กิเลสโจเรหิ
วิลุปฺปมานสฺส ปริตฺตานตฺถํ สีลวิปุลปาการํ สมาธิปริขาปริวาริตํ วิปสฺสนา-
ญาณทฺวารํ สติสมฺปชญฺญทฬฺหกวาฏํ สมาปตฺติมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ โพธิปกฺขิยชนสมากุลํ
อมตวรนครํ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๓] "นิชฺชินิตฺวา ๒- กิเลเส โส    ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ
           มาเปสิ นครํ สตฺถา          สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺ"ติ.
     ตตฺถ นิชฺชินิตฺวาติ วิชินิตฺวา อภิภุยฺย, กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเร
วิทฺธํเสตฺวาติ อตฺโถ. โสติ โส สุมโน ภควา. "วิชินิตฺวา กิเลเสหี"ติปิ ปาโฐ.
ตตฺถ หิกาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. ปตฺวาติ อธิคนฺตฺวา. "ปตฺโต"ติปิ ปาโฐ.
นครนฺติ นิพฺพานนครํ. สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺติ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปุรวเรสุ อุตฺตมํ
เสฏฺฐํ ปธานภูตํ. อถ วา สทฺธมฺมมเยสุ ปุเรสุ ปวเรสุ อุตฺตมํ สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมํ.
ปุริมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป "นครนฺ"ติ ตสฺเสว เววจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. ปฏิวิทฺธธมฺม-
สภาวานํ เสกฺขาเสกฺขานํ อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺฐานํ โคจรนิวาสฏฺเฐน นิพฺพานํ
"นครนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺมึ ปน สทฺธมฺมวรนคเร โส สตฺถา อวิจฺฉินฺนํ อกุฏิลํ
อุชุํ ปุถุลญฺจ วิตฺถตญฺจ สติปฏฺฐานมยํ มหาวีถึ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อมตเภริโย       ๒ ปาฬิ. วิชินิตฺวา, อิ. ชินิตฺวา
       [๔] "นิรนฺตรํ อกุฏิลํ         อุชุํ วิปุลวิตฺถตํ
           มาเปสิ โส มหาวีถึ      สติปฏฺฐานวรุตฺตมนฺ"ติ.
     ตตฺถ นิรนฺตรนฺติ กุสลชวนสญฺจรณานนฺตรภาวโต นิรนฺตรํ. อกุฏิลนฺติ
กุฏิลภาวกรโทสวิรหิตโต อกุฏิลํ. อุชุนฺติ อกุฏิลตฺตาว อุชุํ. ปุริมปทสฺเสว
อตฺถทีปกมิทํ วจนํ. วปุลวิตฺถตนฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปุถุลวิตฺถตํ,
ปุถุลวิตฺถตภาโว โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺฐานวเสน ทฏฺฐพฺโพ. มหาวีถินฺติ
มหามคฺคํ. สติปฏฺฐานวรุตฺตมนฺติ สติปฏฺฐานญฺจ ตํ วเรสุ อุตฺตมญฺจาติ
สติปฏฺฐานวรุตฺตมํ. อถ วา วรํ สติปฏฺฐานมยํ อุตฺตมวีถินฺติ อตฺโถ.
     อิทานิ ตสฺส นิพฺพานมหานครสฺส ตสฺสํ สติปฏฺฐานวีถิยํ จตฺตาริ
สามญฺญผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโยติ อิมานิ
มหคฺฆรตนานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ ธมฺมาปเณ ปสาเรสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ผเล จตฺตาริ สามญฺเญ    จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา
           ฉฬภิญฺญาฏฺฐสมาปตฺตี       ปสาเรสิ ตตฺถ วีถิยนฺ"ติ.
     อิทานิ ภควา อิมานิ รตนภณฺฑานิ เย ปน อปฺปมตฺตา สติมนฺโต
ปณฺฑิตา หิริโอตฺตปฺปวีริยาทีหิ สมนฺนาคตา, เต อาทิยนฺตีติ เตสํ รตนานํ
หรณูปายํ ทสฺเสนฺโต:-
       [๖] "เย อปฺปมตฺตา อขิลา     หิริวีริเยหุปาคตา
           เต เต อิเม คุณวเร      อาทิยนฺติ ยถาสุขนฺ"ติ
อาห.
     ตตฺถ เยติ อนิยมุทฺเทโส. อปฺปมตฺตาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน สติยา
อวิปฺปวาสลกฺขเณน อปฺปมาเทน สมนฺนาคตา. อขิลาติ ปญฺจเจโตขิลรหิตา. หิริวีริเยหุ-
ปาคตาติ กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. วีรสฺส ภาโว
วีริยํ, ตํ อุสฺสาหลกฺขณํ. เตหิ หิริวีริเยหิ อุปาคตา สมนฺนาคตา ภพฺพปุคฺคลา.
เตติ อิทํ ปุพฺเพ อนิยมุทฺเทสสฺส นิยมุทฺเทโส. ปุน เตติ วุตฺตปฺปกาเร
คุณรตนวิเสเส เต กุลปุตฺตา อาทิยนฺติ ปฏิลภนฺติ อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพํ
ปน สุมโน ภควา กตวิทิตมโน ธมฺมเภรึ อาหนิตฺวา ธมฺมนครํ มาเปตฺวา
อิมินา นเยน ปฐมเมว สตสหสฺสโกฏิโย โพเธสิ. อยํ ปฐโม อภิสมโย
อโหสิ. ๑- เตน วุตฺตํ:-
       [๗] "เอวเมเตน โยเคน       อุทฺธรนฺโต มหาชนํ
           โพเธสิ ปฐมํ สตฺถา        โกฏิสตสหสฺสิโย"ติ.
     ตตฺถ อุทฺธรนฺโตติ สํสารสาครโต อริยมคฺคนาวาย สมุทฺธรนฺโต.
โกฏิสตสหสฺสิโยติ สตสหสฺสโกฏิโยติ อตฺโถ. วิปริยาเยน นิทฺทิฏฺฐํ.
     ยทา ปน สุมโน โลกนายโก สุนนฺทวตีนคเร อมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทมานมทฺทนํ
ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สตฺตานํ โกฏิสหสฺสํ ๒- ธมฺมามตํ ปาเยสิ.
อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๘] "ยมฺหิ กาเล มหาวีโร      โอวที ติตฺถิเย คเณ
           โกฏิสตสหสฺสานิ ๓-        ทุติเย ธมฺมเทสเน"ติ.
     ตตฺถ ติตฺถิเย คเณติ ติตฺถิยภูเต คเณ, ติตฺถิยานํ คเณ วา "ติตฺถิเย
อภิมทฺทนฺโต, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยี"ติ ปฐนฺติ เกจิ.
     ยทา ปน ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา
มนุสฺสา จ นิโรธกถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "กถํ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, กถํ นิโรธสมาปนฺนา
โหนฺติ, กถํ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตี"ติ. เอวํ สมาปชฺชอธิฏฺฐานวุฏฺฐานาทีสุ วินิจฺฉยํ
กาตุํ อสกฺโกนฺตา สห มนุสฺเสหิ ฉสุ กามาวจรเทวโลเกสุ เทวา จ นวสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปฐโม อภิสมโย อโหสีติ อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๒ ม. โกฏิสตสหสฺสํ      ๓ ฉ. โกฏิสหสฺสาภิสมึสุ
พฺรหฺมโลเกสุ พฺรหฺมาโน จ เทฺวฬฺหกชาตา ทฺวิธา อเหสุํ. ตโต นรสุนฺทเรน
อรินฺทเมน นาม รญฺญา สทฺธึ สายนฺหสมเย สุมนทสพลํ สพฺพโลกนาถํ
อุปสงฺกมึสุ. อุปสงฺกมิตฺวา อรินฺทโม ราชา ภควนฺตํ นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉิ. ตโต
ภควตา นิโรธปเญฺห วิสฺสชฺชิเต นวุติปาณโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อยํ
ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๙]  "ยทา เทวา มนุสฺสา จ     สมคฺคา เอกมานสา
            นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉึสุ          สํสยญฺจาปิ มานสํ.
       [๑๐] ตทาปิ ธมฺมเทสเน         นิโรธปริทีปเน
            นวุติโกฏิสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ตตฺถ
ปฐมสนฺนิปาเต เมขลนครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ วสิตฺวา ปฐมปวารณาย อรหนฺตานํ
โกฏิสหสฺเสน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิเตน สทฺธึ ภควา ปวาเรสิ, อยํ
ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิ. อถาปเรน สมเยน สงฺกสฺสนครสฺสาวิทูเร
อรินฺทมราชกุสลพลนิพฺพตฺเต โยชนปฺปมาเณ กนกปพฺพเต นิสินฺโน สรทสมยรุจิร-
กรนิกโร ทิวสกโร วิย ยุคนฺธรปพฺพเต มุนิวรทิวสกโร อรินฺทมราชานํ ปริวาเรตฺวา
อาคตานํ ปริสานํ นวุติโกฏิสหสฺสานิ ทเมตฺวา สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย
ปพฺพาเชตฺวา ตสฺมึเยว ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต จตุรงฺคสนฺนาคเต
สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน
สกฺโก เทวราชา สุคตทสฺสนตฺถาย อุปสงฺกมิ, ตทา สุมโน ภควา อสีติยา
อรหนฺตโกฏิสหสฺเสหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๑] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ      สุมนสฺส มเหสิโน
            ขีณาสวานํ วิมลานํ         สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
       [๑๒] วสฺสํ วุฏฺฐสฺส ภควโต       อภิฆุฏฺเฐ ปวารเณ
            โกฏิสตสหสฺเสหิ           ปวาเรสิ ตถาคโต.
       [๑๓] ตโตปรํ สนฺนิปาเต         วิมเล กญฺจนปพฺพเต
            นวุติโกฏิสหสฺสานํ          ทุติโย อาสิ สมาคโม.
       [๑๔] ยทา สกฺโก เทวราชา      พุทฺธทสฺสนุปาคมิ
            อสีติโกฏิสหสฺสานํ          ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
     ตตฺถ อภิฆุฏฺเฐ ปวารเณติ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺฐพฺโพ, อภิฆุฏฺฐาย
ปวารณายาติ อตฺโถ. ตโตปรนฺติ ตโต อปรภาเค. กญฺจนปพฺพเตติ กนกมเย
ปพฺพเต. พุทฺธทสฺสนุปาคมีติ พุทฺธทสฺสนตฺถมุปาคมิ. ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต
อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส "โลเก พุทฺโธ
อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ญาติคณปริวุโต สกภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺส-
ภิกฺขุปริวารสฺส สุมนสฺส ภควโต ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ
ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิ. โสปิ นํ สตฺถา
"อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๕] "อหนฺเตน สมเยน         นาคราชา มหิทฺธิโก
            อตุโล นาม นาเมน        อุสฺสนฺนกุสลสญฺจโย. ๑-
       [๑๖] ตทาหํ นาคภวนา          นิกฺขมิตฺวา สญาติภิ
            นาคานํ ทิพฺพตุริเยหิ        สสํฆํ ชินมุปฏฺฐหึ.
       [๑๗] โกฏิสตสหสฺสานิ ๒-        อนฺนปาเนน ตปฺปยึ
            ปจฺเจกทุสฺสยุคํ ทตฺวา       สรณํ ตมุปาคมึ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุปฺปนฺนกุสลสญฺจโย      ๒ ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสานํ
       [๑๘] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ     สุมโน โลกนายโก
            อปริเมยฺยิโต กปฺเป        อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
            ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา    นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
       [๑๙] ปธานํ ปทหิตฺวาน          กตฺวา ทุกฺกรการิกํ
            อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ          นิสีทิตฺวา ตถาคโต
            ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห       เนรญฺชรมุเปหิติ.
            เนรญฺชราย ตีรมฺหิ         ปายาสํ อทิ โส ชิโน
            ปฏิยตฺตวรมคฺเคน          โพธิมูลมฺหิ เอหิติ.
            ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา        โพธิมณฺฑํ อนุตฺตรํ
            อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ          พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
            อิมสฺส ชนิกา มาตา        มายา นาม ภวิสฺสติ
            ปิตา สุทฺโธทโน นาม       อยํ เหสฺสติ โคตโม.
            อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
            โกลิโต อุปติสฺโส จ        อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
            อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก      อุปฏฺฐิสฺสติมํ ชินํ.
            เขมา อุปฺปลวณฺณา จ       อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
            อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา.
            โพธิ ตสฺส ภควโต         อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ
            จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐกา.
            นนฺทมาตา จ อุตฺตรา       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺฐิกา
            อายุ วสฺสสตํ ตสฺส         โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
            อิทํ สุตฺวาน วจนํ          อสมสฺส มเหสิโน
            อาโมทิตา นรมรู          พุทฺธวีชํ กิร อยํ.
            อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ       อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
            กตญฺชลี นมสฺสนฺติ          ทสสหสฺสี สเทวกา.
            ยทิมสฺส โลกนาถสฺส        วิรชฺชิสฺสาม สาสนํ
            อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
            ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา    ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
            เหฏฺฐาติตฺถํ คเหตฺวาน      อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
            เอวเมว อยํ สพฺเพ        ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
            อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ๑-
ยถา โกณฺฑญฺญพุทฺธวํเส, เอวํ อฏฺฐารส คาถา ๒- วิตฺถาเรตพฺพาติ.
       [๒๐] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา        ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
            อุตฺตรึ วตมธิฏฺฐาสึ         ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต เมขลํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม
ราชา ปิตา, สิริมา นาม เทวี มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺฐาโก, โสณา จ อุปโสณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ
อโหสิ, วฏํสิกา นามสฺส มเหสี เทวี, อนูปโม นาม ปุตฺโต อโหสิ, หตฺถิยาเนน
นิกฺขมิ. อุปฏฺฐาโก องฺคราชา. องฺคาราเม วสีติ. เตน วุตฺตํ:-
       [๒๑] "นครํ เมขลํ นาม         สุทตฺโต ขตฺติโย
            สิริมา นาม ชนิกา         สุมนสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. (๑๙) ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ เหสฺสาม สมฺมุขา อิมนฺติ ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@๒ ฉ.ม. อฏฺฐ คาถา
       [๒๒] นววสฺสสหสฺสานิ           อคารํ อชฺฌาสิ โส ๑-
            จนฺโท สุจนฺโท วฏํโส จ     ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
       [๒๓] เตสฏฺฐิสตสหสฺสานิ         นาริโย สมลงฺกตา
            วฏํสิกา นาม นารี         อนูปโม นาม อตฺรโช.
       [๒๔] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา       หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ
            อนูนทสมาสานิ            ปธานํ ปทหี ชิโน.
       [๒๕] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต     สุมโน โลกนายโก
            วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร        เมขเล ปุรมุตฺตเม.
       [๒๖] สรโณ ภาวิตตฺโต จ        อเหสุํ อคฺคสาวกา
            อุเทโน นามุปฏฺฐาโก       สุมนสฺส มเหสิโน.
       [๒๗] โสณา จ อุปโสณา จ       อเหสุํ อคฺคสาวิกา
            โสปิ พุทฺโธ อมิตยโส       นาคมูเล อพุชฺฌถ.
       [๒๘] วรุโณ เจว สรโณ จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา
            จาลา จ อุปจาลา จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกา.
       [๒๙] อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ      นวุติหตฺถมุคฺคโต
            กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส         ทสสหสฺสี วิโรจติ.
       [๓๐] นวุติวสฺสสหสฺสานิ          อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๓๑] ตารณีเย ตารยิตฺวา        โพธนีเย จ โพธยิ
            ปรินิพฺพายิ สมฺพุทฺโธ        อุฬุราชาว อตฺถมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺฌ โส วสิ
       [๓๒] เต จ ขีณาสวา ภิกฺขู       โส จ พุทฺโธ อสาทิโส
            อตุลปฺปภํ ทสฺสยิตฺวา        นิพฺพุตา เต มหายสา.
       [๓๓] ตญฺจ ญาณํ อตุลิยํ          ตานิ จ อตุลานิ รตนานิ
            สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ           นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา.
       [๓๔] สุมโน ยสธโร พุทฺโธ       องฺคารามมฺหิ นิพฺพุโต
            ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป       จตุโยชนมุคฺคโต"ติ.
     ตตฺถ กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ วิวิธรตนวิจิตฺตกญฺจนมยคฺฆิกสทิสรูปโสโภ.
ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ตสฺส ปภาย ทสสหสฺสีปิ โลกธาตุ วิโรจตีติ อตฺโถ.
ตารณีเยติ ตารยิตพฺเพ, ตารยิตุํ ยุตฺเต สพฺเพ พุทฺธเวเนยฺเยติ อตฺโถ.
อุฬุราชาวาติ จนฺโท วิย. อตฺถมีติ อตฺถงฺคโต. เกจิ "อตฺถํ คโต"ติ ปฐนฺติ.
อสาทิโสติ อสทิโส. มหายสาติ มหากิตฺติสทฺทา มหาปริวารา จ. ตญฺจ
ญาณนฺติ ตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจ. อตุลิยนฺติ อตุลฺยํ อสทิสํ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                      สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       นิฏฺฐิโต จตุตฺโถ พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๒๕-๒๓๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=5024&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=5024&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=185
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7379
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9214
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9214
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33