อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                       ๒๑. วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา
     ปุสฺสสฺส ๒- พุทฺธสฺส อปรภาเค อนฺตรกปฺเป ๓- ตสฺมิญฺจ กปฺเป วีติวตฺเต
อิโต เอกนวุติกปฺเป วิชิตสพฺพกปฺโป ๔- ปรหิตนิรตสงฺกปฺโป สพฺพตฺถ วิปสฺสี
วิปสฺสี นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. โส ปารมิโย ปูเรตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เสตาราเม. ม. เสนานิคเม       ๒ ฉ.ม. ผุสฺสสฺส...เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม. สานฺตรกปฺเป                    ๔ สี.,อิ. วิทิตสพฺพวิกปฺโป
อเนกรตนมณิวิสรสมุชฺโชติตภวเน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา พนฺธุมตีนคเร
อเนกพนฺธุมโต พนฺธุมโต รญฺโ พนฺธุมติยา นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ
ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน เขเม มิคทาเย มาตุทรโต
อสิตนีรทราชิโต ปุณฺณจนฺโท วิย นิกฺขมิ. นามคฺคหณทิวเส ปนสฺส
ลกฺขณปากา าตกา จ ทิวา จ รตฺติญฺจ อนฺตรนฺตรา นิมฺมิสสญฺชนิตนฺธการวิรเหน
วิสุทฺธํ ปสฺสนฺติ, วิวเฏหิ วา อกฺขีหิ ปสฺสตีติ "วิปสฺสี"ติ
นามมกํสุ. "วิเจยฺย วิเจยฺย ปสฺสตีติ วา วิปสฺสี"ติ วทนฺติ. โส อฏฺวสฺสสหสฺสานิ
อคารํ อชฺฌาวสิ. นนฺทสุนนฺทสิริมานามกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํ.
     สุทสฺสนาเทวิปฺปมุขานํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสํ วีสติ จ สหสฺสานิ อเหสุํ.
"สุตนู"ติปิ สุทสฺสนา วุจฺจติ. โส อฏฺวสฺสสหสฺสานํ อจฺจเยน จตฺตาริ
นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุตนุเทวิยา สมวฏฺฏกฺขนฺเธ นาม ตนเย ชาเต อาชญฺรเถน
มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปุริสานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ
อนุปพฺพชึสุ. โส เตหิ ปริวุโต มหาปุริโส อฏฺมาสํ ปธานจริยํ จริตฺวา
วิสาขปุณฺณมาย สุทสฺสนเสฏฺิธีตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา กุสุมสมลงฺกเต
สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สุชาเตน นาม ยวปาลเกน ทินฺนา อฏฺ
ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา ปาฏลิโพธึ สมลงฺกตํ ทิสฺวา ทกฺขิณทิสาภาเคน ตํ
อุปาคมิ.
     ตสฺสา ปน ปาฏลิยา สมวฏฺฏกฺขนฺโธ ตํ ทิวสํ ปณฺณาสรตโน หุตฺวา
อพฺภุคฺคโต สาขา ปณฺณาสรตนา อุพฺเพเธน รตนสตํ อโหสิ. ตํทิวสเมว สา
ปาฏลี กณฺณิกาพทฺเธหิ วิย ปุปฺเผหิ ปรมสุรภิคนฺเธหิ มูลโต ปฏฺาย
สพฺพสญฺฉนฺนา อโหสิ. ทิพฺพคนฺโธ วายติ, น เกวลํ ตทา อยเมว ปุปฺผิโต,
ทสสหสฺสิ ๑- จกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ปาฏลิโย ปุปฺผิตาว. น เกวลํ ปาฏลิโยว,
ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺพรุกฺขคุมฺพลตาโยปิ ปุปฺผึสุ. มหาสมุทฺโทปิ ปญฺจวณฺเณหิ
ปทุเมหิ กุวลยุปฺปลกุมุเทหิ สญฺฉนฺโน สีตลมธุรสลิโล อโหสิ. สพฺพมฺปิ จ
ทสสหสฺสิ ๑- จกฺกวาฬคพฺภนฺตรํ ธชมาลากุลํ อโหสิ. ตตฺถ ปฏิมาลาคุลวิปฺปกิณฺณํ
นานาสุรภิกุสุมสชฺชิตธรณีตลํ ธูปจุณฺณนฺธการํ อโหสิ. ตํ อุปคนฺตฺวา
เตปณฺณาสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ อธิฏฺาย
"ยาว พุทฺโธ น โหมิ, ตาว อิโต น อุฏฺหามี"ติ ปฏิญฺ กตฺวา
นิสีทิ. เอวํ นิสีทิตฺวา สมารํ มารพลํ วิธมิตฺวา มคฺคานุกฺกเมน จตฺตาริ
มคฺคาณานิ มคฺคานนฺตรํ จตฺตาริ ผลาณานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา
จตุโยนิปริจฺเฉทกาณํ ปญฺจคติปริจฺเฉทกาณํ จตุเวสารชฺชาณานิ ฉ
อสาธารณาณานิ จ สกเล จ พุทฺธคุเณ หตฺถคเต กตฺวา ปริปุณฺณสงฺกปฺโป
โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโนว:-
           "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ       ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา. ๒-
            อโยฆนหตสฺเสว            ชลโต ชาตเวทโส
            อนุปุพฺพูปสนฺตสฺส            ยถา น ายเต คติ.
            เอวํ สมฺมา วิมุตฺตานํ        กามพนฺโธฆตารินํ
            ปญฺาเปตุํ คตี นตฺถิ         ปตฺตานํ อจลํ สุขนฺ"ติ ๓-
เอวํ อุทานํ อุทาเนตฺวา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมายาจนํ
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตโน เวมาติกสฺส ภาติกสฺส ขณฺฑกุมารสฺส จ ปุโรหิตปุตฺตสฺส
ติสฺสกุมารสฺส จ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เขเม
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓/๔๔      ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๘๐/๒๓๑
มิคทาเย โอตริตฺวา อุโภปิ เต อุยฺยานปาเลน ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ ปริวารานํ
มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. ตทา อปริมิตานํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๑] "ปุสฺสสฺส จ อปเรน         สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
          วิปสฺสี นาม นาเมน         โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.
      [๒] อวิชฺชํ สพฺพํ ปทาเลตฺวา      ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ
          ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุํ          ปกฺกามิ พนฺธุมตีปุรํ.
      [๓] ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา        อุโภ โพเธสิ นายโก
          คณนาย น วตฺตพฺโพ         ปมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ปทาเลตฺวาติ ภินฺทิตฺวา, อวิชฺชนฺธการํ ภินฺทิตฺวาติ อตฺโถ.
"วตฺเตตฺวา จกฺกมาราเม"ติปิ ปาโ, ตสฺส อาราเมติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถ.
อุโภ โพเธสีติ อตฺตโน กนิฏฺภาติกํ ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสญฺจ ปุโรหิตปุตฺตนฺติ
อุโภ โพเธสิ. คณนาย น วตฺตพฺโพติ เทวตานํ อภิสมยวเสน คณนปริจฺเฉโท
นตฺถีติ อตฺโถ.
     อถาปเรน สมเยน ขณฺฑํ ราชปุตฺตํ ติสฺสญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ อนุปพฺพชิตานิ
จตุราสีติภิกฺขุสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิ. โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน
วุตฺตํ:-
      [๔] "ปุนาปรํ อมิตยโส          ตตฺถ สจฺจํ ปกาสยิ
          จตุราสีติสหสฺสานํ           ทุติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ตตฺถาติ เขเม มิคทาเยติ อตฺโถ. "จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธ-
มนุปพฺพชุนฺ"ติ เอตฺถ เอเต ปน จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ปุริสา วิปสฺสิสฺส
กุมารสฺส อุปฏฺากปุริสาเยว. เต ปาโตว วิปสฺสิกุมารสฺส อุปฏฺานํ อาคนฺตฺวา
กุมารมทิสฺวา ปาตราสตฺถาย คนฺตฺวา ภุตฺตปาตราสา "กุหึ กุมาโร"ติ ปุจฺฉิตฺวา
ตโต "อุยฺยานภูมึ คโต"ติ สุตฺวา "ตตฺเถว นํ ทกฺขิสฺสามา"ติ นิกฺขนฺตา
นิวตฺตมานํ ตสฺส สารถึ ทิสฺวา "กุมาโร ปพฺพชิโต"ติ สุตฺวา สุตฏฺาเนเยว
สพฺพาภรณานิ มุญฺจิตฺวา อนฺตราปณโต กาสายานิ วตฺถานิ อาหราเปตฺวา
เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ปพฺพชึสุ. ปพฺพชิตฺวา จ เต คนฺตฺวา มหาปุริสํ
ปริวารยึสุ.
     ตโต วิปสฺสี โพธิสตฺโต "ปธานจริยํ จรนฺโต อากิณฺโณ วิหรามิ, น
โข ปนเมตํ ปติรูปํ ยเถว มํ อิเม คิหิภูตา ปุพฺเพ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ,
อิทานิปิ ตเถว กึ อิมินา คเณนา"ติ คณสงฺคณิกาย อุกฺกณฺิตฺวา
"อชฺเชว คจฺฉามี"ติ จินฺเตตฺวา ปุน "อชฺช อเวลา, สเจ ปนาหํ อชฺช
คมิสฺสามิ, สพฺเพปิเม ชานิสฺสนฺติ, เสฺวว คมิสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. ตํทิวสญฺจ
อุรุเวลคามสทิเส เอกสฺมึ คาเม คามวาสิโน มนุสฺสา สฺวาตนาย สทฺธึ ปริสาย
มหาปุริสํ นิมนฺตยึสุ. เต เตสํ จตุราสีติสหสฺสานํ มหาปุริสสฺส จ ปายาสเมว
ปฏิยาทยึสุ. อถ วิปสฺสี มหาปุริโส ปุนทิวเส วิสาขปุณฺณมาย ตสฺมึ คาเม
เตหิ ปพฺพชิตชเนหิ สทฺธึ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วสนฏฺานเมว อคมาสิ. ตตฺร เต
ปพฺพชิตา มหาปุริสสฺส วตฺตํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ
ปวิสึสุ.
     โพธิสตฺโตปิ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน จินฺเตสิ "อยํ กาโล
นิกฺขมิตุนฺ"ติ นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ ปิทหิตฺวา โพธิมณฺฑาภิมุโข ปายาสิ.
เต กิร ปพฺพชิตา สายํ โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ปณฺณสาลํ
ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา "อติวิกาโล ชาโต อุปธาเรถา"ติ วตฺวา ปณฺณสาลทฺวารํ
วิวริตฺวา ตํ อปสฺสนฺนาปิ "กุหึ นุ คโต มหาปุริโส"ติ นานุพนฺธึสุ. "คณวาเส
นิพฺพินฺโน เอโก วิหริตุกาโม มญฺเ มหาปุริโส พุทฺธภูตํเยว ตํ ปสฺสิสฺสามา"ติ
อนฺโตชมฺพุทีปาภิมุขา จาริกํ ปกฺกมึสุ. อถ เต "วิปสฺสินา กิร พุทฺธตฺตํ ปตฺวา
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตนฺ"ติ สุตฺวา อนุกฺกเมน สพฺเพ เต ปพฺพชิตา พนฺธุมติยา
ราชธานิยา เขเม มิคทาเย สนฺนิปตึสุ. ตโต เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา
จตุราสีติยา ภิกฺขุสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. โส ตติโย อภิสมโย อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๕] "จตุราสีติสหสฺสานิ         สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุํ
          เตสมารามปตฺตานํ         ธมฺมํ เทเสสิ จกฺขุมา.
      [๖] สพฺพากาเรน ภาสโต       สุตฺวา อุปนิสาทิโน ๑-
          เตปิ ธมฺมวรํ คนฺตฺวา       ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ จตุราสีติสหสฺสานิ, สมฺพุทฺธํ อนุปพฺพชุนฺติ เอตฺถ อนุนา โยคโต
สมฺพุทฺธนฺติ อุปโยควจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ, สมฺพุทฺธสฺส ปจฺฉา ปพฺพชึสูติ
อตฺโถ. ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต คเหตพฺพํ. "ตตฺถ อารามปตฺตานนฺ"ติปิ ปาโ.
ภาสโตติ วทโต. อุปนิสาทิโนติ คนฺตฺวา อุปนิสฺสาย ธมฺมทานํ ททโตติ อตฺโถ.
เตปีติ เต จตุราสีติสหสฺสสงฺขาตา ปพฺพชิตา วิปสฺสิสฺส อุปฏฺากภูตา. คนฺตฺวาติ
ตสฺส ธมฺมํ ตฺวา. เอวํ เตสํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เขเม มิคทาเย
วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธํ เทฺว จ อคฺคสาวเก อนุปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ
อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสินฺโน วิปสฺสี ภควา:-
                  "ขนฺตีปรมํ ตโป ติติกฺขา
                   นิพฺพานํ ปรมํ วทนฺติ พุทฺธา
                   น หิ ปพฺพชิโต ปรูปฆาตี
                   น สมโณ โหติ ปรํ วิเหยนฺโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ตฺวา อุปนิสฺสา ชิโน
           สพฺพปาปสฺส อกรณํ           กุสลสฺส อุปสมฺปทา
           สจิตฺตปริโยทปนํ             เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
           อนูปวาโท อนูปฆาโต         ปาติโมกฺเข จ สํวโร
           มตฺตญฺุตา จ ภตฺตสฺมึ         ปนฺตญฺจ สยนาสนํ
           อธิจิตฺเต จ อาโยโค         เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺ"ติ ๒-
อิมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อิมา ปน สพฺพพุทฺธานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาโย
โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา
ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสานํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน
วิปสฺสิสฺส เวมาติกา ตโย ภาตโร ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ภควโต อุปฏฺานกิริยาย
ลทฺธวรา หุตฺวา อตฺตโน นครํ เนตฺวา อุปฏฺหนฺตา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา
ปพฺพชึสุ. เตสํ อสีติสตสหสฺสานํ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา ภควา เขเม มิคทาเย
ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๗] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ         วิปสฺสิสฺส มเหสิโน
          ขีณาสวานํ วิมลานํ            สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
      [๘] อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานํ           ปโม อาสิ สมาคโม
          ภิกฺขุสตสหสฺสานํ              ทุติโย อาสิ สมาคโม.
      [๙] อสีติภิกฺขุสหสฺสานํ             ตติโย อาสิ สมาคโม
          ตตฺถ ภิกฺขุคณมชฺเฌ            สมฺพุทฺโธ อติโรจตี"ติ.
     ตตฺถ อฏฺสฏฺิสตสหสฺสานนฺติ อฏฺสฏฺิสหสฺสาธิกานํ สตสหสฺส-
ภิกฺขูนนฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตตฺถ เขเม มิคทาเย. ภิกฺขุคณมชฺเฌติ ภิกฺขุคณสฺส
มชฺเฌ. "ตสฺส ภิกฺขุคณมชฺเฌ"ติปิ ปาโ, ตสฺส ภิกฺขุคณสฺส มชฺเฌติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๒ ที.มหา. ๑๐/๙๐/๔๓. ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๔/๕๐
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา
หุตฺวา อเนกนาคโกฏิสตสหสฺสปริวาโร หุตฺวา สปริวารสฺส ทสพลสฺส
อสมพลสีลสฺส กรุณาสีตลหทยสฺส สกฺการกรณตฺถํ สตฺตรตนมยํ จนฺทมณฺฑล-
สงฺกาสํ ทฏฺพฺพสารมณฺฑํ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ
ทิพฺพวิภวานุรูปํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตรตนขจิตํ มหารหํ สุวณฺณมยํ นานามณิ-
ชุติวิสรสมุชฺชลํ ปีึ ภควโต อทาสิ. ตทา นํ ปีานุโมทนาวสาเน "อิโต อยํ
เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๐] "อหนฺเตน สมเยน           นาคราชา มหิทฺธิโก
           อตุโล นาม นาเมน          ปุญฺวนฺโต ชุตินฺธโร.
      [๑๑] เนกานํ นาคโกฏีนํ           ปริวาเรตฺวานหํ ตทา
           วชฺชนฺโต ทิพฺพตุริเยหิ         โลกเชฏฺ อุปาคมึ.
      [๑๒] อุปสงฺกมิตฺวา สมฺพุทฺธํ         วิปสฺสึ โลกนายกํ
           มณิมุตฺตรตนขจิตํ             สพฺพาภรณภูสิตํ
           นิมนฺเตตฺวา ธมฺมราชสฺส       สุวณฺณปีมทาสหํ.
      [๑๓] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ       สํฆมชฺเฌ นิสีทิย
           เอกนวุติโต ๑- กปฺเป        อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
      [๑๔] อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา         นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต
           ปธานํ ปทหิตฺวาน            กตฺวา ทุกฺกรการิกํ.
      [๑๕] อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ            นิสีทิตฺวา ตถาคโต
           ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห         เนรญฺชรมุเปหิติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิยํ เอกนวุติ อิโตติ ทิสฺสติ
      [๑๖] เนรญฺชราย ตีรมฺหิ         ปายาสํ อท โส ชิโน
           ปฏิยตฺตวรมคฺเคน          โพธิมูลมุเปหิติ.
      [๑๗] ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา        โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร
           อสฺสตฺถมูเล สมฺโพธึ        พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
      [๑๘] อิมสฺส ชนิกา มาตา        มายา นาม ภวิสฺสติ
           ปิตา สุทฺโธทโน นาม       อยํ เหสฺสติ โคตโม.
      [๑๙] อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
           โกลิโต อุปติสฺโส จ        อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
           อานนฺโท นามุปฏฺาโก      อุปฏฺิสฺสติมํ ชินํ.
      [๒๐] เขมา อุปฺปลวณฺณา จ       อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
           อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา.
      [๒๑] ๑- โพธิ ตสฺส ภควโต      อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ
           จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺกา.
      [๒๒] นนฺทมาตา จ อุตฺตรา       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺิกา
           อายุ วสฺสสตํ ตสฺส         โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
           อิทํ สุตฺวาน วจนํ          อสมสฺส มเหสิโน
           อาโมทิตา นรมรู          พุทฺธวีชงฺกุโร อยํ.
           อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ       อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
           กตญฺชลี นมสฺสนฺติ          ทสสหสฺสี สเทวกา.
           ยทิมสฺส โลกนาถสฺส        วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
           ๑- ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
           เหฏฺาติตฺถํ คเหตฺวา       อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
           เอวเมว มยํ สพฺเพ        ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
           อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ๑-
      [๒๓] ตสฺสาหํ ๒- วจนํ สุตฺวา     ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ         ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตตฺถ ปุญฺวนฺโตติ ปุญฺวา, สมุปจิตปุญฺสญฺจโยติ อตฺโถ. ชุตินฺธโรติ
ปภายุตฺโต. เนกานํ นาคโกฏีนนฺติ อเนกาหิ นาคโกฏีหิ, กรณตฺเถ สามิวจนํ
ทฏฺพฺพํ. ปริวาเรตฺวานาติ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา. อหนฺติ อตฺตานํ
นิทฺทิสติ. วชฺชนฺโตติ วาเทนฺโต ตาเฬนฺโต. มณิมุตฺตรตนขจิตนฺติ มณิมุตฺตาทีหิ
วิวิเธหิ รตเนหิ ขจิตนฺติ อตฺโถ. สพฺพาภรณภูสิตนฺติ สพฺพาภรเณหิ วาฬรูปาทีหิ
รตนมเยหิ มณฺฑิตนฺติ อตฺโถ. สุวณฺณปีนฺติ สุวณฺณมยํ ปี. อทาสหนฺติ
อทาสึ อหํ.
     ตสฺส ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ. พนฺธุมา
นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สพฺพกาลํ สตฺต
โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อสีติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุตนุ นามสฺส อคฺคมเหสี,
สมวฏฺฏกฺขนฺโธ นามสฺส ปุตฺโต, อาชญฺรเถน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๒๔] "นครํ พนฺธุมตี นาม         พนฺธุโม ๓- นาม ขตฺติโย
            มาตา พนฺธุมตี นาม        วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ   ๒ ปาฬิยํ ตสฺสาปีติ ทิสฺสติ    ๓ ฉ.ม. พนฺธุมา
      [๒๕] ๑- อฏฺวสฺสสหสฺสานิ       อคารํ อชฺฌาวสิ โส
           นนฺโท สุนนฺโท สิริมา       ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
      [๒๖] ติจตฺตาริ สหสฺสานิ         นาริโย สมลงฺกตา
           สุทสฺสนา นาม นารี        สมวฏฺฏกฺขนฺโธ นาม อตฺรโช.
      [๒๗] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา       รถยาเนน นิกฺขมิ
           อนูนอฏฺมาสานิ           ปธานํ ปทหี ชิโน.
      [๒๘] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต     วิปสฺสี โลกนายโก
           วตฺตจกฺโก มหาวีโร        มิคทาเย นรุตฺตโม. ๑-
      [๒๙] ขณฺโฑ จ ติสฺสนาโม จ      อเหสุํ อคฺคสาวกา
           อโสโก นามุปฏฺาโก       วิปสฺสิสฺส มเหสิโน.
      [๓๐] จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ      อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต         ปาฏลีติ ปวุจฺจติ.
      [๓๑] ๒- ปุนพฺพสุมิตฺโต นาโค จ   อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา
           สิริมา อุตฺตรา เจว        อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา. ๒-
      [๓๒] อสีติหตฺถมุพฺเพโธ          วิปสฺสี โลกนายโก
           ปภา นิทฺธาวตี ตสฺส        สมนฺตา สตฺตโยชเน.
      [๓๓] อสีติวสฺสสหสฺสานิ          อายุ พุทฺธสฺส ตาวเท
           ตาวตา ติฏฺมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
      [๓๔] พหุเทวมนุสฺสานํ           พนฺธนา ปริโมจยิ
           มคฺคามคฺคญฺจ อาจิกฺขิ       อวเสสปุถุชฺชเน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ           ๒-๒ ฉ.ม. อยํ คาถา น ทิสฺสนฺติ
      [๓๕] อาโลกํ ทสฺสยิตฺวาน        เทเสตฺวา อมตํ ปทํ
           ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว       นิพฺพุโต โส สสาวโก.
      [๓๖] อิทฺธิวรํ ปุญฺวรํ           ลกฺขณญฺจ กุสุมิตํ
           สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ           นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
     ตตฺถ พนฺธนาติ เทวมนุสฺเส กามราคสํโยชนาทิพนฺธนา โมเจสิ, วิกาเสสีติ
อตฺโถ. มคฺคามคฺคญฺจ อาจิกฺขีติ "อมตาธิคมาย อยํ มคฺโค อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺิวิรหิตา
มชฺฌิมา ปฏิปทา มคฺโค กายกิลมถาทิโก นายํ มคฺโค"ติ เสสปุถุชฺชเน อาจิกฺขีติ
อตฺโถ. อาโลกํ ทสฺสยิตฺวานาติ มคฺคาณาโลกํ วิปสฺสนาาณาโลกญฺจ ทสฺสยิตฺวา.
ลกฺขณญฺจ กุสุมิตนฺติ จิตฺตลกฺขณาทีหิ ผุลฺลิตํ ๑- มณฺฑิตํ ภควโต สรีรนฺติ
อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ คาถาสุ อุตฺตานเมวาติ.
                      วิปสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                     นิฏฺิโต เอกูนวีสติโม พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๓๘-๓๔๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=7510&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=7510&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=200
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8190
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=10618
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=10618
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33