อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                      ๒๕. โกณาคมนพุทฺธวํสวณฺณนา
     กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต
สตฺเตสุ ตึสวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ปรหิตโกณาคมโน ๑- โกณาคมโน นาม
สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ๒- อถ วา กนกาคมนโต โกณาคมโน นาม สตฺถา โลเก
อุทปาทิ. ตตฺถ กการสฺส โกอาเทสํ กตฺวา นการสฺส ณาเทสํ กตฺวา เอกสฺส
กการสฺส โลปํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน กนกสฺส กนกาทิอาภรณสฺส อาคมนํ ปวสฺสนํ
ยสฺส ภควโต อุปฺปนฺนกาเล โส โกณาคมโน นาม. ๒- เอตฺถ ปน อายุ
อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น เอวํ ปริหีนํ, ปุน วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ
เวทิตพฺพํ. กถํ? อิมสฺมึเยว กปฺเป กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล
นิพฺพตฺโต, ตํ ปน อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน อสงฺเขฺยยฺยํ
ปตฺวา ตโต ปริหายมานํ ตึสวสฺสสหสฺสายุกกาเล ฐิตํ, ตทา โกณาคมโน ภควา
โลเก อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปรหิตโปนาคมโน             ๒-๒ สี.,อิ. นตฺถ
     โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา โสภวตีนคเร
ยญฺญทตฺตสฺส พฺราหฺมณสฺส ภริยาย รูปาทีหิ คุเณหิ อนุตฺตราย อุตฺตราย นาม
พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน สุภวตีอุยฺยาเน
มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ชายมาเน ปน ตสฺมึ สกลชมฺพุทีเป เทโว กนกวสฺสํ
วสฺสิ. เตนสฺส กนกาคมนการณตฺตา "กนกาคมโน"ติ นามมกํสุ. ตํ ปนสฺส นามํ
อนุกฺกเมน ปริณมมานํ "โกณาคมโน"ติ ชาตํ. โส ปน ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ
อคารํ อชฺฌาวสิ. ตุสิตสนฺตุสิตสนฺตุฏฺฐนามกา ปนสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํ.
รุจิคตฺตาพฺราหฺมณีปมุขานิ โสฬส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ.
     โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา รุจิคตฺตาย พฺราหฺมณิยา สตฺถวาเห
นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน หตฺถิกฺขนฺธวรคโต หตฺถิยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา
ปพฺพชิ. ตํ ตึสปุริสสหสฺสานิ อนุปพฺพชึสุ. โส เตหิ ปริวุโต ฉ มาเส
ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมายํ อคฺคิโสณพฺราหฺมณสฺส ธีตาย อคฺคิโสณ-
พฺราหฺมณกุมาริยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา
สายนฺหสมเย ชฏาตินฺทุเกน นาม ยวปาเลน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย
คเหตฺวา อุทุมฺพรโพธึ ปุณฺฑรีเก วุตฺตปฺปมาณํ ผลวิภูติสมฺปนฺนํ ทกฺขิณโต
อุปคนฺตฺวา วีสติหตฺถิวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา มารพลํ
วิทฺธํเสตฺวา ทสพลญาณานิ ปฏิลภิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ
ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ
ตึสภิกฺขุสหสฺสานํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา คคนปเถน คนฺตฺวา สุทสฺสนนครสมีเป
อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตสํ มชฺฌคโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา
ตึสโกฏิสหสฺสานํ ปฐมาภิสมโย อโหสิ.
     ปุน สุนฺทรนครทฺวาเร มหาสาลรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา
วีสติโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมามตํ ปาเยสิ, โส ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. อตฺตโน
มาตรํ อุตฺตรํ ปมุขํ กตฺวา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตานํ สมาคตานํ
อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺเต ภควติ ทสนฺนํ โกฏิสหสฺสานํ ตติโย อภิสมโย อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๑] "กกุสนฺธสฺส อปเรน          สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
          โกณาคมโน นาม ชิโน        โลกเชฏฺโฐ นราสโภ.
      [๒] ทส ธมฺเม ปูรยิตฺวาน         กนฺตารํ สมติกฺกมิ
          ปวาหิย มลํ สพฺพํ            ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
      [๓] ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต         โกณาคมนนายเก
          ตึสโกฏิสหสฺสานํ             ปฐมาภิสมโย อหุ.
      [๔] ปาฏิหีรํ กโรนฺเต จ          ปรวาทปฺปมทฺทเน
          วีสติโกฏิสหสฺสานํ            ทุติยาภิสมโย อหุ.
      [๕] ตโต วิกุพฺพนํ กตฺวา          ชิโน เทวปุรํ คโต
          วสเต ตตฺถ สมฺพุทฺโธ         สิลาย ปณฺฑุกมฺพเล.
      [๖] ปกรเณ สตฺต เทเสนฺโต       วสฺสํ วสติ โส มุนิ
          ทสโกฏิสหสฺสานํ             ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ ทส ธมฺเม ปูรยิตฺวานาติ ทส ปารมิธมฺเม ปูรยิตฺวา. กนฺตารํ
สมติกฺกมีติ ชาติกนฺตารํ สมติกฺกมิ. ปวาหิยาติ ปวาเหตฺวา. มลํ สพฺพนฺติ
ราคาทิมลตฺตยํ. ปาฏิหีรํ กโรนฺเต จ, ปรวาทปฺปมทฺทเนติ ปรวาทิวาทปฺปมทฺทเน,
ภควติ ปาฏิหาริยํ กโรนฺเตติ อตฺโถ. วิกุพฺพนนฺติ วิกุพฺพนิทฺธึ, สุนฺทรนครทฺวาเร
ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา เทวปุรํ คโต ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสิ. กถํ วสีติ?
ปกรเณ สตฺต เทเสนฺโตติ ตตฺถ เทวานํ สตฺตปฺปกรณสงฺขาตํ อภิธมฺมปิฏกํ
เทเสนฺโต วสิ. เอวํ ตตฺถ อภิธมฺมํ เทเสนฺเต ภควติ ทสโกฏิสหสฺสานํ เทวานํ
อภิสมโย อโหสีติ อตฺโถ.
     ปริสุทฺธปารมิปูรณาคมนสฺส โกณาคมนสฺสปิ เอโก สาวกสนฺนิปาโต
อโหสิ. สุรินฺทวตีนคเร สุรินฺทวตุยฺยาเน วิหรนฺโต ภิยฺยสสฺส ราชปุตฺตสฺส จ
อุตฺตรสฺส จ ราชปุตฺตสฺส ทฺวินฺนมฺปิ ตึสสหสฺสปริวารานํ ธมฺมํ เทเสตฺวา
สพฺเพว เต เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา เตสํ มชฺฌคโต มาฆปุณฺณมายํ
ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๗] "ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส         เอโก อาสิ สมาคโม
          ขีณาสวานํ วิมลานํ           สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
      [๘] ตึสภิกฺขุสหสฺสานํ             ตทา อาสิ สมาคโม
          โอฆานมติกฺกนฺตานํ           ภิชฺชิตานญฺจ มจฺจุยา"ติ.
     ตตฺถ โอฆานนฺติ กาโมฆาทีนํ, จตุนฺนโมฆานเมตํ อธิวจนํ, ยสฺส ปน
เต สํวิชฺชนฺติ, ตํ วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา, เตสํ โอฆานํ,
อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ ทฏฺฐพฺพํ. จตุพฺพิเธ โอเฆ อติกฺกนฺตานนฺติ อตฺโถ.
ภิชฺชิตานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มจฺจุยาติ มจฺจุโน.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต มิถิลนคเร ปพฺพโต นาม ราชา อโหสิ,
ตทา "สรณคตสพฺพปาณาคมนํ โกณาคมนํ มิถิลนครมนุปฺปตฺตนฺ"ติ สุตฺวา
สปริวาโร ราชา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ทสพลํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ทตฺวา
ตตฺถ ภควนฺตํ วสฺสาวาสตฺถาย ยาจิตฺวา เตมาสํ สสาวกสํฆํ สตฺถารํ อุปฏฺฐหิตฺวา
ปตฺตุณฺณจีนปฏฺฏกมฺพลโกเสยฺยทุกูลกปฺปาสิกาทีนิ มหคฺฆานิ เจว สุขุมวตฺถานิ
จ สุวณฺณปาทุกา เจว อญฺญญฺจ พหุปริกฺขารมทาสิ. โสปิ นํ ภควา พฺยากาสิ
"อิมสฺมึเยว ภทฺทกปฺเป อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ. อถ โส มหาปุริโส ตสฺส
ภควโต พฺยากรณํ สุตฺวา มหารชฺชํ ปริจฺจชิตฺวา ตสฺเสว ภควโต สนฺติเก
ปพฺพชิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๙] "อหนฺเตน สมเยน         ปพฺพโต นาม ขตฺติโย
           มิตฺตามจฺเจหิ สมฺปนฺโน      อนนฺตพลวาหโน.
      [๑๐] สมฺพุทฺธทสฺสนํ คนฺตฺวา       สุตฺวา ธมฺมมนุตฺตรํ
           นิมนฺเตตฺวา สชินสํฆํ        ทานํ ทตฺวา ยทิจฺฉกํ.
      [๑๑] ปตฺตุณฺณํ จีนปฏฺฏญฺจ         โกเสยฺยํ กมฺพลมฺปิ จ
           สุวณฺณปาทุกญฺเจว          อทาสึ สตฺถุสาวเก.
      [๑๒] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ     สํฆมชฺเฌ นิสีทิย
           อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป       อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
      [๑๓] อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา ฯเปฯ เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๑๔] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา        ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺฐาสึ         ทสปารมิปูริยา.
      [๑๕] สพฺพญฺญุตํ คเวสนฺโต        ทานํ ทตฺวา นรุตฺตเม
           โอหายาหํ มหารชฺชํ        ปพฺพชึ ชินสนฺติเก"ติ.
     ตตฺถ อนนฺตพลวาหโนติ พหุกํ อนนฺตํ มยฺหํ พลํ อสฺสหตฺถิอาทิกํ
วาหนญฺจาติ อตฺโถ. สมฺพุทฺธทสฺสนนฺติ สมฺพุทฺธทสฺสนตฺถาย. ยทิจฺฉกนฺติ
ยาวทิจฺฉกํ พุทฺธปฺปมุขํ สํฆํ จตุพฺพิเธน อาหาเรน "อลมลนฺ"ติ ปวาราเปตฺวา,
หตฺเถน ปิทหาเปตฺวาติ อตฺโถ. สตฺถุสาวเกติ สตฺถุโน เจว สาวกานญฺจ อทาสึ.
นรุตฺตเมติ นรุตฺตมสฺส. โอหายาติ ปหาย ๑- ปริจฺจชิตฺวา. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. โอหายิตฺวา      ๒ สี.,อิ. นตฺถิ
     ตสฺส ปน โกณาคมนสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ,
ยญฺญทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหฺมณี มาตา, ภิยฺยโส
จ อุตฺตโร จาติ เทฺว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก, สมุทฺทา จ
อุตฺตรา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ,
ตึสวสฺสสหสฺสานิ อายุ, ภริยา ปนสฺส รุจิคตฺตา นาม พฺราหฺมณี, สตฺถวาโห
นาม ปุตฺโต, หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๖] "นครํ โสภวตี นาม          โสโภ นามาสิ ขตฺติโย
           วสเต ตตฺถ นคเร           สมฺพุทฺธสฺส มหากุลํ.
      [๑๗] พฺราหฺมโณ ยญฺญทตฺโต จ       อาสิ พุทฺธสฺส โส ปิตา
           อุตฺตรา นาม ชนิกา          โกณาคมนสฺส สตฺถุโน.
      [๑๘] ๑- ตีณิ วสฺสสหสฺสานิ         อคารํ อชฺฌาวสิ โส
           ตุสิตสนฺตุสิตสนฺตุฏฺฐา          ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
      [๑๙] อนูนโสฬสสหสฺสานิ           นาริโย สมลงฺกตา
           รุจิคตฺตา นาม นารี          สตฺถวาโห นาม อตฺรโช.
      [๒๐] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา         หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ
           ฉมาสํ ปธานจารํ            อจรี ปุริสุตฺตโม.
      [๒๑] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต       โกณาคมโน โลกนายโก
           วตฺตจกฺโก มหาวีโร          มิคทาเย นรุตฺตโม. ๑-
      [๒๒] ภิยฺยโส อุตฺตโร นาม         อเหสุํ อคฺคสาวกา
           โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก        โกณาคมนสฺส ยสสฺสิโน. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ       ๒ ฉ.ม. สตฺถุโน
      [๒๓] สมุทฺทา อุตฺตรา เจว         อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต           อุทุมฺพโรติ ปวุจฺจติ.
      [๒๔] ๑- อุคฺโค จ โสมเทโว จ     อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา
           สีวลา เจว สามา จ         อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐิกา. ๑-
      [๒๕] อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ        ตึสหตฺถสมุคฺคโต
           อุกฺกามุเข ยถา กมฺพุ         เอวํ รํสีหิ มณฺฑิโต.
      [๒๖] ตึสวสฺสสหสฺสานิ             อายุ พุทฺธสฺส ตาวเท
           ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส        ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
      [๒๗] ธมฺมเจตึ สมุสฺเสตฺวา         ธมฺมทุสฺสวิภูสิตํ
           ธมฺมปุปฺผคุฬํ กตฺวา           นิพฺพุโต โส สสาวโก.
      [๒๘] มหาวิลาโส ตสฺส ชโน        สิริธมฺมปฺปกาสโน
           สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ             นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
     ตตฺถ อุกฺกามุเขติ กมฺมารุทฺธเน. ยถา กมฺพูติ สุวณฺณนิกฺขํ วิย.
เอวํ รํสีหิ มณฺฑิโตติ เอวํ รสฺมีหิ ปฏิมณฺฑิโต สมลงฺกโต. ธมฺมเจตึ สมุสฺเสตฺวาติ
สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมมยํ เจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา. ธมฺมทุสฺสวิภูสิตนฺติ
จตุสจฺจธมฺมปฏากวิภูสิตํ. ธมฺมปุปฺผคุฬํ กตฺวาติ ธมฺมมยปุปฺผมาลาคุฬํ กตฺวา.
มหาชนสฺส วิปสฺสนาเจติยงฺคเณ ฐิตสฺส นมสฺสนตฺถาย ธมฺมเจติยํ ปติฏฺฐาเปตฺวา
สสาวกสํโฆ สตฺถา ปรินิพฺพายีติ อตฺโถ. มหาวิลาโสติ มหาอิทฺธิวิลาสปฺปตฺโต.
ตสฺสาติ ตสฺส ภควโต. ชโนติ สาวกชโน. สิริธมฺมปฺปกาสโนติ
โลกุตฺตรธมฺมปฺปกาสโน โส ภควา จ สพฺพํ ตมนฺตรหิตนฺติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อยํ คาถา น ทิสฺสติ
                    สุเขน โกณาคมโน คตาสโว
                    วิกามปาณาคมโน มเหสี
                    วเน วิเวเก สิรินามเธยฺเย
                    วิสุทฺธวํสาคมโน วสิตฺถ.
เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                    โกณาคมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      นิฏฺฐิโต เตวีสติโม พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๗๑-๓๗๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=8225&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=8225&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=204
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8394
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=10984
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=10984
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33