อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                       ๒๖. กสฺสปพุทฺธวํสวณฺณนา
     โกณาคมนสฺส ปน ภควโต อปรภาเค ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต
ตึสวสฺสสหสฺสายุกา สตฺตา อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน
วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุกา หุตฺวา ปุน อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วีสติวสฺส-
สหสฺสายุเกสุ สตฺเตสุ ชาเตสุ อเนกมนุสฺสโป กสฺสโป นาม สตฺถา โลเก
อุทปาทิ. โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา
พาราณสีนคเร พฺรหฺมทตฺตสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส วิปุลคุณวติยา ธนวติยา
นาม พฺราหฺมณิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน
อิสิปตเน มิคทาเย มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. โคตฺตวเสน ปนสฺส "กสฺสปกุมาโร"ติ
นามมกํสุ. โส เทฺว วสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. หํสวา ยสวา สิรินนฺโทติ
ตสฺส ตโย ปาสาทา อเหสุํ. สุนนฺทานามพฺราหฺมณิปฺปมุขานิ อฏฺฐจตฺตาลีส
อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํ.
     โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา สุนนฺทาย พฺราหฺมณิยา วิชิตเสเน
นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน อุปฺปนฺนสํเวโค "มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสามี"ติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๗๙.
จินฺเตสิ. อถสฺส ปริวิตกฺกสมนนฺตรเมว ปาสาโท กุลาลจกฺกมิว ภมิตฺวา
คคนตลมพฺภุคฺคนฺตฺวา ปรมรุจิรกรนิกโร สรทสมยรชนิกโร วิย ตาราคณปริวุโต
อเนกนรสตปริวุโต คคนตลมลงฺกโรนฺโต วิย ปุญฺญานุภาวํ ปกาเสนฺโต วิย
ชนนยนหทยานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย รุกฺขคฺคานิ ปรํ โสภยมาโน วิย จ
คนฺตฺวา นิโคฺรธโพธึ มชฺเฌกตฺวา ภูมิยํ ปติฏฺฐหิ. อถ โพธิสตฺโต
มหาสตฺโต ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา เทวทตฺตํ อรหตฺตทฺธชมาทาย ปพฺพชิ. ตสฺส
นาฏกิตฺถิโย ปาสาทา โอตริตฺวา อฑฺฒคาวุตํ มคฺคํ คนฺตฺวา สปริวารา
เสนาสนฺนิเวสํ กตฺวา นิสีทึสุ. ตโต อิตฺถิปริจาริเก ฐเปตฺวา สหาคตา สพฺเพ
ปพฺพชึสุ.
     มหาปุริโส กิร สตฺตาหํ เตหิ ปริวุโต ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย
สุนนฺทาย นาม พฺราหฺมณิยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ขทิรวเน
ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสเมน นาม ยวปาลเกน อุปนีตา อฏฺฐ
ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา นิโคฺรธโพธึ อุปคนฺตฺวา ปญฺจทสหตฺถายามวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ
สนฺถริตฺวา ตตฺถ นิสีทิตฺวา อภิสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ
ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อตฺตนา
สห ปพฺพชิตานํ ภิกฺขูนํ โกฏิยา อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา คคนตเลน
คนฺตฺวา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต ตตฺถ
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ตทา วีสติยา โกฏิสหสฺสานํ ปฐโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๑] "โกณาคมนสฺส อปเรน       สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม
          กสฺสโป นาม โคตฺเตน       ธมฺมราชา ปภงฺกโร.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๐.
      [๒] สญฺฉฑฺฑิตํ กุลมูลํ            พหฺวนฺนปานโภชนํ
          ทตฺวาน ยาจเก ทานํ        ปูรยิตฺวาน มานสํ
          อุสโภว อาฬกํ เภตฺวา       ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ.
      [๓] ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตนฺเต        กสฺสเป โลกนายเก
          วีสโกฏิสหสฺสานํ            ปฐมาภิสมโย อหู"ติ.
     ตตฺถ สญฺฉฑฺฑิตนฺติ ฉฑฺฑิตํ อุชฺฌิตํ ปริจฺจตฺตํ. กุลมูลนฺติ กุลฆรํ,
อปริมิตโภคกฺขนฺธํ อเนกโกฏิสหสฺสธนสญฺจยํ ทสสตนยนภวนสทิสโภคํ อติทุจฺจชํ
ติณมิว ฉฑฺฑิตนฺติ อตฺโถ. ยาจเกติ ยาจกานํ ทตฺวา. อาฬกนฺติ โคฏฺฐํ,
ยถา อุสโภ โคฏฺฐํ ภินฺทิตฺวา ยถาสุขํ อิจฺฉิตฏฺฐานํ ปาปุณาติ, เอวํ มหาปุริโสปิ
เคหพนฺธนํ ภินฺทิตฺวา อภิสมฺโพธึ ปาปุณีติ อตฺโถ.
     ปุน จตุมาสํ ชนปทจาริกํ จรมาเน สตฺถริ ทสโกฏิสหสฺสานํ ทุติโย
อภิสมโย อโหสิ. ยทา ปน สุนฺทรนครทฺวาเร อสนรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ
กโรนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา ปญฺจนฺนํ โกฏิสหสฺสานํ ตติโย อภิสมโย
อโหสิ. ปุน ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สุรริปุทุรภิภวเน ตาวตึสภวเน สุธมฺมา
นาม เทวสภา อตฺถิ, ตตฺถ นิสีทิตฺวา อตฺตโน มาตรํ ธนวตีเทวึ ปมุขํ
กตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุยา เทวตานํ อนุคฺคหกรณตฺถํ สตฺตปฺปกรณํ
อภิธมฺมปิฏกํ เทเสนฺโต ตีณิ เทวตาโกฏิสหสฺสานิ ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เตน
วุตฺตํ:-
      [๔] "จตุมาสํ ยทา พุทฺโธ       โลเก จรติ จาริกํ
          ทสโกฏิสหสฺสานํ           ทุติยาภิสมโย อหุ.
      [๕] ยมกํ วิกุพฺพนํ กตฺวา        ญาณธาตุํ ปกิตฺตยิ
          ปญฺจโกฏิสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหุ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๑.
      [๖] สุธมฺมา เทวปุเร รมฺเม     ตตฺถ ธมฺมํ ปกิตฺตยิ
          ตีณิโกฏิสหสฺสานํ           เทวานํ โพธยี ชิโน.
      [๗] นรเทวสฺส ยกฺขสฺส         อปเร ธมฺมเทสเน
          เอเตสานํ อภิสมยา        คณนาโต อสงฺขิยา"ติ.
     ตตฺถ จตุมาสนฺติ จาตุมาเส. อยเมว วา ปาโฐ. จรตีติ อจริ. ยมกํ
วิกุพฺพนํ กตฺวาติ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา. ญาณธาตุนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสภาวํ.
"สพฺพญฺญาณธาตุนฺ"ติปิ ๑- วทนฺติ. ปกิตฺตยีติ มหาชนสฺส ปกาเสสิ. สุธมฺมาติ
ตาวตึสภวเน สุธมฺมา นาม สภา อตฺถิ, ตตฺถ นิสีทิตฺวาติ อตฺโถ. ธมฺมนฺติ
อภิธมฺมํ.
     ตทา กิร อานุภาววิชิตนรเทโว นรเทโว นาม มเหสกฺโข เหฏฺฐา
วุตฺตนรเทวยกฺโข วิย มหิทฺธิโก ยกฺโข อโหสิ. โส ชมฺพุทีเป เอกสฺมึ นคเร
รญฺโญ ยาทิสํ รูปํ, ตาทิสํ รูปสณฺฐานํ สรกุตฺตึ นิมฺมินิตฺวา ตํ ราชานํ
มาเรตฺวา ขาทิตฺวา สหอนฺเตปุรํ รชฺชํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปริมิตมํสโภชโน อโหสิ.
โส กิร อิตฺถิธุตฺโต จ อโหสิ. ยทา ปน ตํ กุสลา เฉกา อิตฺถิโย "นายํ
อมฺหากํ ราชา, อมนุสฺโส เอโส"ติ ชานนฺติ, ตทา โส ลชฺชิโต หุตฺวา ตา
สพฺพา ขาทิตฺวา อญฺญํ นครํ ปฏิปชฺชติ. เอวเมว โส นรเทวยกฺโข มนุสฺเส
ภกฺขยนฺโต ยทา สุนฺทรนคราภิมุโข อคมาสิ, ตทา ตํ ทิสฺวา นครวาสิโน
มนุสฺสา มรณภยตชฺชิตสนฺตาสา สกนครโต นิกฺขมิตฺวา ตโต ตโต ปลายึสุ.
อถ เต มนุสฺเส ปลายมาเน ทิสฺวา กสฺสปทสพโล ตสฺส นรเทวสฺส ยกฺขสฺส
ปุรโต อฏฺฐาสิ. นรเทโว เอวํ เทวเทวํ ฐิตํ ทิสฺวา วิสฺสรํ โฆรํ นาทํ
นทิตฺวา ภควโต ภยํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต ตํ สรณํ คนฺตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สจฺจญาณ...
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๒.
ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตํ ทเมตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน สมฺปตฺตานํ นรมรานํ
คณนปถาตีตานํ อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ "นรเทวสฺส ยกฺขสฺสา"ติอาทิ.
ตตฺถ อปเร ธมฺมเทสเนติ อปรสฺมึ ธมฺมเทสเน. เอเตสานนฺติ เอเตสํ. อยเมว
วา ปาโฐ.
     ตสฺส ปน กสฺสปภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ. พาราณสีนคเร
ปุโรหิตปุตฺโต ติสฺโส นาม อโหสิ. โส กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส สรีเร
ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปิตุโน ภาสโต สุตฺวา "นิสฺสํสยํ เอโก มหาภินิกฺขมนํ
นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, เอตสฺสาหํ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สํสารทุกฺขโต
มุจฺจิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา สุทฺธมุนิคณวนฺตํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ
ปพฺพชิ. ตสฺส ปริวารภูตานิ วีสติตาปสสหสฺสานิ อเหสุํ. โส อปรภาเค
"กสฺสปกุมาโร นิกฺขมิตฺวา อภิสมฺโพธึ อนุปฺปตฺโต"ติ สุตฺวา สปริวาโร อาคนฺตฺวา
กสฺสปสฺส ภควโต สนฺติเก สปริวาโร เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ
ปาปุณิ. ตสฺมึ สมาคเม กสฺสโป ภควา มาฆปุณฺณมายํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ.
เตน วุตฺตํ:-
      [๘] "ตสฺสาปิ เทวเทวสฺส         เอโก อาสิ สมาคโม
          ขีณาสวานํ วิมลานํ           สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
      [๙] วีสภิกฺขุสหสฺสานํ             ตทา อาสิ สมาคโม
          อติกฺกนฺตภวนฺตานํ            หิริสีเลน ตาทินนฺ"ติ.
     ตตฺถ อติกฺกนฺตภวนฺตานนฺติ อติกฺกนฺตปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทีนํ, สพฺเพสํ
ขีณาสวานเมวาติ อตฺโถ. หิริสีเลน ตาทินนฺติ หิริยา จ สีเลน จ สทิสานํ.
     ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ
ปารคู ภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส สหาโย อโหสิ.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๓.
โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตสฺส สนฺติเก
ปพฺพชิ. โส อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺติยา พุทฺธสาสนํ
โสเภสิ. โสปิ ตํ สตฺถา พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
      [๑๐] "อหํ ตทา มาณวโก          โชติปาโลติ วิสฺสุโต
           อชฺฌายโก มนฺตธโร          ติณฺณํ เวทาน ปารคู.
      [๑๑] ลกฺขเณ อิติหาเส จ          สธมฺเม ปารมึ คโต
           ภูมนฺตลิกฺขกุสโล             กตวิชฺโช อนวโย. ๑-
      [๑๒] กสฺสปสฺส ภควโต            ฆฏิกาโร นามุปฏฺฐโก
           สคารโว สปฺปติสฺโส          นิพฺพุโต ตติเย ผเล.
      [๑๓] อาทาย มํ ฆฏีกาโร          อุปคญฺฉิ กสฺสปํ ชินํ
           ตสฺส ธมฺมํ สุณิตฺวาน          ปพฺพชึ ตสฺส สนฺติเก.
      [๑๔] อารทฺธวีริโย หุตฺวา          วตฺตาวตฺเตสุ โกวิโท
           น กฺวจิ ปริหายามิ           ปูเรสึ ชินสาสนํ.
      [๑๕] ยาวตา พุทฺธภณิตํ            นวงฺคํ ชินสาสนํ
           สพฺพํ ปริยาปุณิตฺวาน          โสภยึ ชินสาสนํ.
      [๑๖] มม อจฺฉริยํ ทิสฺวา           โสปิ พุทฺโธ วิยากริ
           อิมมฺหิ ภทฺทเก กปฺเป         อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ.
      [๑๗] อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา ฯเปฯ    เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
      [๓๐] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา          ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
           อุตฺตรึ วตมธิฏฺฐาสึ           ทสปารมิปูริยา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อนามโย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๔.
      [๓๑] เอวมหํ สํสริตฺวา            ปริวชฺเชนฺโต อนาจรํ
           ทุกฺกรญฺจ กตํ มยฺหํ           โพธิยาเยว การณา"ติ.
     ตตฺถ ภูมนฺตลิกฺขกุสโลติ ภูมิสิกฺขาสุ จ ๑- อนฺตลิกฺเขสุ จ โชติจกฺกาจาเร
โชติวิชฺชาย จ กุสโลติ อตฺโถ. อุปฏฺฐโกติ อุปฏฺฐายโก. สปฺปติสฺโสติ
สปฺปติสฺสโย. นิพฺพุโตติ วินีโต, วิสฺสุโต วา. ตติเย ผเลติ นิมิตฺตสตฺตมี,
ตติยผลาธิคมเหตุ นิพฺพุโตติ อตฺโถ. อาทายาติ มํ คเหตฺวา, วตฺตาวตฺเตสูติ
ขุทฺทกวตฺตมหาวตฺเตสุ. โกวิโทติ เตสํ ปูรเณ กุสโล. น กฺวจิ ปริหายามีติ
กฺวจิปิ สีเลสุ วา สมาธิสมาปตฺติอาทีสุ วา กตฺถจิ กุโตปิ น ปริหายามิ,
สพฺพตฺถ เม ปริหานิ นาม น วิชฺชตีติ ทีเปติ. "น โกจิ ปริหายามี"ติปิ
ปาโฐ, โสเยวตฺโถ.
     ยาวตาติ ปริจฺเฉทวจนเมตํ, ยาวตกนฺติ อตฺโถ. พุทฺธภณิตนฺติ พุทฺธวจนํ.
โสภยินฺติ โสเภสึ ปกาเสสึ. มม อจฺฉริยนฺติ มม สมฺมาปฏิปตฺตึ อญฺเญหิ
อสาธารณํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ กสฺสโป ภควา ทิสฺวาติ อตฺโถ. สํสริตฺวาติ สํสาเร
สํสริตฺวา. ๒- อนาจรนฺติ อนาจารํ อกตฺตพฺพํ, อกรณียนฺติ อตฺโถ.
     ตสฺส ปน กสฺสปสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ,
พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ปรมคุณวตี ธนวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา,
ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ เทฺว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก, อนุฬา จ
อุรุเวฬา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นิโคฺรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ,
วีสติวสฺสสหสฺสานิ อายุ, สุนนฺทา นามสฺส อคฺคมเหสี, วิชิตเสโน นาม ปุตฺโต,
ปาสาทยาเนน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ภูมิปริกฺขาสุ จ       ๒ ม. สนฺธาวิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๕.
      [๓๒] "นครํ พาราณสี นาม       กิกี นามาสิ ขตฺติโย
           วสเต ตตฺถ นคเร         สมฺพุทฺธสฺส มหากุลํ.
      [๓๓] พฺราหฺมโณ พฺรหฺมทตฺโตว     อาสิ พุทฺธสฺส โส ปิตา
           ธนวตี นาม ชนิกา         กสฺสปสฺส มเหสิโน.
      [๓๔] ๑- ทุเว วสฺสสหสฺสานิ      อคารํ อชฺฌาวสิ โส
           หํโส ยโส สิริจนฺโท        ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
      [๓๕] ติโสฬสสหสฺสานิ           นาริโย สมลงฺกตา
           สุนนฺทา นาม สา นารี      วิชิตเสโน นาม อตฺรโช.
      [๓๖] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา       ปาสาเทนาภินิกฺขมิ
           สตฺตาหํ ปธานจารํ         อจรี ปุริสุตฺตโม.
      [๓๗] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต     กสฺสโป โลกนายโก
           วตฺตจกฺโก มหาวีโร        มิคทาเย นรุตฺตโม. ๑-
      [๓๘] ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ     อเหสุํ อคฺคสาวกา
           สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก     กสฺสปสฺส มเหสิโน.
      [๓๙] อนุฬา อุรุเวฬา จ         อเหสุํ อคฺคสาวิกา
           โพธิ ตสฺส ภควโต         นิโคฺรโธติ ปวุจฺจติ.
      [๔๑] อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ      วีสติรตนุคฺคโต
           วิชฺชุลฏฺฐีว อากาเส        จนฺโทว คหปูริโต.
      [๔๒] วีสติวสฺสสหสฺสานิ          อายุ ตสฺส มเหสิโน
           ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๖.
      [๔๓] ธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวา       สีลํ ทตฺวา วิเลปนํ
           ธมฺมทุสฺสํ นิวาเสตฺวา       ธมฺมมาลํ วิภชฺชิย.
      [๔๔] ธมฺมวิมลมาทาสํ           ฐปยิตฺวา มหาชเน
           เกจิ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตา     ปสฺสนฺตุ เม อลงฺกรํ.
      [๔๕] สีลกญฺจุกํ ทตฺวาน          ฌานกวจวมฺมิตํ
           ธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวา        ทตฺวา สนฺนาหมุตฺตมํ.
      [๔๖] สติผลกํ ทตฺวาน           ติขิณํ ญาณกุนฺติมํ
           ธมฺมขคฺควรํ ทตฺวา         สีลสํสคฺคมทฺทนํ.
      [๔๗] เตวิชฺชาภูสนํ ทตฺวาน       อาเวฬํ จตุโร ผเล
           ฉฬภิญฺญาภรณํ ทตฺวา        ธมฺมปุปฺผปิฬนฺธนํ.
      [๔๘] สทฺธมฺมปณฺฑรจฺฉตฺตํ         ทตฺวา ปาปนิวารณํ
           มาปยิตฺวาภยํ ปุปฺผํ         นิพฺพุโต โส สสาวโก.
      [๔๙] เอโส หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ     อปฺปเมยฺโย ทุราสโท
           เอโส หิ ธมฺมรตโน        สฺวากฺขาโต เอหิปสฺสิโก.
      [๕๐] เอโส หิ สํฆรตโน         สุปฺปฏิปนฺโน อนุตฺตโร
           สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ           นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ.
     ตตฺถ วิชฺชุลฏฺฐีวาติ ฆนภาเวน ๑- สณฺฐิตา วิชฺชุลตา วิย. จนฺโทว
คหปูริโตติ ปริเวสคหปริกฺขิตฺโต ปุณฺณจนฺโท วิย. ธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวาติ
ปริยตฺติธมฺมตฬากํ มาปยิตฺวา. สีลํ ทตฺวา วิเลปนนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลสงฺขาตํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เมฆภาเวน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๗.
จิตฺตสนฺตติวิภูสนตฺถํ วิเลปนํ ทตฺวา. ธมฺมทุสฺสํ นิวาเสตฺวาติ หิโรตฺตปฺปธมฺม-
สงฺขาตํ สาฏกยุคํ นิวาเสตฺวา. ธมฺมมาลํ วิภชฺชิยาติ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺม-
กุสุมมาลํ วิภชิตฺวา, วิทหิตฺวาติ ๑- อตฺโถ.
     ธมฺมวิมลมาทาสนฺติ วิมลํ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาตํ อาทาสํ สาวชฺชา-
นวชฺชกุสลากุสลธมฺมสลฺลกฺขณตฺถํ มหาชนสฺส ธมฺมตฬากตีเร ธมฺมาทาสํ ฐเปตฺวาติ
อตฺโถ. มหาชเนติ มหาชนสฺส. เกจีติ เย เกจิ. นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตาติ
สพฺพากุสลมลวิลยกรํ อมตมสงฺขตมนีติกํ ปรมสนฺตํ อจฺจุติรสํ นิพฺพานํ ปตฺเถนฺตา
วิจรนฺติ. เต อิมํ อลงฺการํ วุตฺตปฺปการํ มยา ทสฺสิตํ ปสฺสนฺตูติ อตฺโถ.
"นิพฺพานมภิปตฺเถนฺตา, ปสฺสนฺตุ มํ อลงฺกรนฺ"ติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถ. อลงฺกรนฺติ
รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํ.
     สีลกญฺจุกํ ทตฺวานาติ ปญฺจสีลทสสีลจตุปาริสุทฺธิสีลมยํ กญฺจุกํ ทตฺวา.
ฌานกวจวมฺมิตนฺติ จตุกฺกปญฺจกชฺฌานกวจพนฺธํ พนฺธิตฺวา. ธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวาติ
สติสมฺปชญฺญสงฺขาตธมฺมจมฺมํ ปารุปิตฺวา. ทตฺวา สนฺนาหมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ
จตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยสนฺนาหํ ทตฺวาติ อตฺโถ. สติผลกํ ทตฺวานาติ ราคาทิ-
โทสาริปาปนิวารณตฺถํ จตุสติปฏฺฐานผลกนิวารณํ ทตฺวา. ติขิณํ ญาณกุนฺตมนฺติ
ปฏิเวธสมตฺถํ ติขิณวิปสฺสนาญาณกุนฺตวนฺตํ, วิปสฺสนาญาณนิสิตกุนฺตวรนฺติ อตฺโถ,
กิเลสพลนิธนกรสมตฺถํ วา โยคาวจรโยธวรํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถ. ธมฺมขคฺควรํ
ทตฺวาติ ตสฺส โยคาวจรสฺส วีริยุปลตลนิสิตธารํ มคฺคปญฺญาวรขคฺคํ ทตฺวา.
สีลสํสคฺคมทฺทนนฺติ อริยํ โลกุตฺตรสีลํ กิเลสสํสคฺคมทฺทนตฺถาย,
กิเลสนิฆาตนตฺถายาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. วิรจิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๓๘๘.
     เตวิชฺชาภูสนํ ทตฺวานาติ เตวิชฺชามยํ วิภูสนํ ทตฺวา. อาเวฬํ จตุโร
ผเลติ จตฺตาริ ผลานิ วฏํสกํ กตฺวา. ฉฬภิญฺญาภรณนฺติ อาภรณตฺถาย
อลงฺการกรณตฺถาย ฉ อภิญฺญาโย ทตฺวา. ธมฺมปุปฺผปิฬนฺธนนฺติ นวโลกุตฺตร-
ธมฺมสงฺขาตํ กุสุมมาลํ กตฺวา. สทฺธมฺมปณฺฑรจฺฉตฺตํ, ทตฺวา ปาปนิวารณนฺติ
อจฺจนฺตวิสุทฺธํ วิมุตฺติเสตจฺฉตฺตํ สพฺพากุสลาตปนิวารณํ ทตฺวา. มาปยิตฺวาภยํ
ปุปฺผนฺติ อภยปุรคามินํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคํ ปุปฺผํ กตฺวาติ อตฺโถ.
     กสฺสโป กิร ภควา กาสิรฏฺเฐ เสตพฺยนคเร เสตพฺยุยฺยาเน ปรินิพฺพายิ.
ธาตุโย กิรสฺส น วิกิรึสุ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน มนุสฺสา สนฺนิปติตฺวา เอเกกํ
สุวณฺณิฏฺฐกํ โกฏิอคฺฆนกํ รตนวิจิตฺตํ พหิจินนตฺถํ ๑- เอเกกํ อฑฺฒโกฏิอคฺฆนกํ
อพฺภนฺตรปูรณตฺถํ มโนสิลาย มตฺติกากิจฺจํ เตเลน อุทกกิจฺจํ กโรนฺโต
โยชนุพฺเพธํ ถูปมกํสุ.
                    กสฺสโปปิ ภควา กตกิจฺโจ
                    สพฺพสตฺตหิตเมว กโรนฺโต
                    กาสิราชนคเร มิคทาเย
                    โลกนนฺทกโร นิวสีติ.
เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                   อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺฐกถาย
                      กสฺสปพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
     เอตฺตาวตา จตุวีสติยา พุทฺธานํ พุทฺธวํสวณฺณนา สพฺพากาเรน นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พหิรจนตฺถํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๗๘-๓๘๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=8375&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=8375&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=205
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8446
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11076
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11076
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33