ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

หน้าที่ ๓๘๙.

๒๗. โคตมพุทฺธวํสวณฺณนา ทูเรนิทานกถา อิทานิ ยสฺมา อมฺหากํ พุทฺธวํสสฺส วณฺณนา อนุกฺกเมน สมฺปตฺตา ตสฺมายํ ตสฺส วณฺณนา. ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค ฐเปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน ๑-:- "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๒- อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต"ติ อุสฺสาหํ กตฺวา "วิจินนฺโต ตทาทกฺขึ, ปฐมํ ทานปารมินฺ"ติ ทานปารมิตาทโย พุทฺธการกธมฺมา ทิฏฺฐา, เต ปูเรนฺโต ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ, อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา:- "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา โพธิยา นิยตา นรา สํสรํ ทีฆมทฺธานํ กปฺปโกฏิสเตหิปิ. อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ ตถา โลกนฺตเรสุ จ นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา น โหนฺติ กาฬกญฺจิกา. @เชิงอรรถ: สี.,อิ. เย เต ปน อภิ.อ. ๑/๗๖, อุทาน.อ. ๑๓๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๐.

น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ ชายมานา มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต. โสตเวกลฺลตา นตฺถิ น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา. น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา โพธิยา นิยตา นรา มุตฺตา อานนฺตริเกหิ สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา. มิจฺฉาทิฏฺฐึ น เสวนฺติ กมฺมกิริยทสฺสนา วสมานาปิ สคฺเคสุ อสญฺญํ นูปปชฺชเร. สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ เหตุ นาม น วิชฺชติ เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา วิสํยุตฺตา ภวาภเว จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย ปูเรนฺติ สพฺพปารมี"ติ. ๑- เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. เอวํ อาคจฺฉนฺโต เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐิโต:- "อเจตนายํ ปฐวี อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ สาปิ ทานพลา มยฺหํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา"ติ ๒- เอวํ มหาปฐวิกมฺปนาทีนิ มหาปุญฺญานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ. อวิทูเรนิทานกถา ตุสิตปุเร ๓- วสมาเนเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ. โลกสฺมึ หิ ตีณิ โกลาหลานิ อุปฺปชฺชนฺติ. เสยฺยถิทํ? กปฺปโกลาหลํ พุทฺธโกลาหลํ จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ "วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ @เชิงอรรถ: อภิ.อ. ๑/๗๘ อภิ.อ. ๑/๘๐ ม. ตุสิตภวเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๑.

ภวิสฺสตี"ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา ๑- อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ "มาริสา มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ อุสฺสุสฺสิสฺสติ, อยญฺจ มหาปฐวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ, ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถา"ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. "วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน ปน สพฺพญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ โลกปาลเทวตา "อิโต มาริสา วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. "วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ เทวตา "อิโต มาริสา วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม. ๒- เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา "อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ, อายาจมานา จ ตสฺส ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตวสวตฺตี- มหาพฺรเหฺมหิ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน อุปฺปนฺนจุตินิมิตฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "มาริส ตุเมฺหหิ ทส ปารมิโย ปูริตา, ปูเรนฺเตหิ จ น สกฺกพฺรหฺมสมฺปตฺติอาทิกํ สมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน โว สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปริปูริตา, พุทฺธตฺตาย:- @เชิงอรรถ: สี.,ม. รุทมฺมุขา ขุทฺทก. อ. ๑๐๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๒.

"กาโล โข เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํ สเทวกํ ตารยนฺโต พุชฺฌสฺสุ อมตํ ปทนฺ"ติ ๑- ยาจึสุ. อถ มหาสตฺโต เทวตาหิ เอวํ อายาจิยมาโน เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจ มหาวิโลกนานิ วิโลเกสิ. ตตฺถ "กาโล นุ โข, น กาโล"ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปญฺญายนฺติ, พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ, เตสํ "อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา"ติ กเถนฺตานํ "กึ นาเมตํ ๒- กเถนฺตี"ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล น โหติ. กสฺมา? ตทา สตฺต อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโนวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตหสฺสโต ปน ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา ปน วสฺสสตกาโล อโหสิ. อถ มหาสตฺโต "นิพฺพตฺติตพฺพกาโล"ติ กาลํ ปสฺสิ. ตโต ทีปํ โอโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา "ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี"ติ ทีปํ ปสฺสิ. ตโต "ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี"ติ โอกาสํ โอโลเกนฺโต มชฺฌิมปเทสํ ปสฺสิ. "กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺ"ติ นิฏฺฐมคมาสิ. @เชิงอรรถ: ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๖๗/๔๔๕ สี.,ม. นาเมเต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๓.

ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติ. โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา นิพฺพตฺตนฺติ, เอตรหิ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา เม ภวิสฺสตี"ติ กุลํ ปสฺสิ. ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลาเยว โหติ. อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ, ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี"ติ ปสฺสิ. อิติ อิมํ ปญฺจวิธํ มหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา "กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา"ติ เทวานํ ปฏิญฺญํ ทตฺวา "คจฺฉถ ตุเมฺห"ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺร นํ เทวตา "อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา"ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ ตาหิ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺร วิจรนฺโตว จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. มหาปุริสสฺส ปน มาตุ กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิคฺคณฺหนกฺขเณ เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ. ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส มาตุ ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ สา อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตญฺจ อตฺตโน กุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ตสฺมา โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๔.

โหติ, น สกฺกา อญฺเญน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภุญฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ. ยถา ปน อญฺญา อิตฺถิโย ทส มาเส อปฺปตฺวาปิ อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. โพธิสตฺตมาตา ปน โพธิสตฺตํ ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ฐิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุ ธมฺมตา. มหามายาปิ เทวี ทส มาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา ญาติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ "อิจฺฉามหํ มหาราช เทวทหนครํ คนฺตุนฺ"ติ. ราชา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา วญฺชลํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏกมุกธชปฏากาทีหิ อลงฺการาเปตฺวา นวกนกสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา มหติยา วิภูติยา มหตา ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนํ ปริโภคารหํ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตํ ตสฺมึ สมเย มูลโต ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกผาลิผุลฺลํ อโหสิ. สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปรมรติกรมธุรมโนรม- วิรุตาหิ มทมุทิตาหิ อนุภุตฺตปญฺชราหิ ๑- ปรภตมธุกรวธูหิ อุปคียมานสุรนนฺทน- นนฺทนวนสทิสโสภํ วนํ ทิสฺวา เทวิยา สาลวนกีฬมนุภวิตุํ จิตฺตมุปฺปชฺชิ. วิภูสิตา พาลชนาติจาลินี วิภูสิตงฺคี วนิเตว มาลินี สทา ชนานํ นยนาลิมาลินี วิลุมฺปินีวาติวิโรจิ ลุมฺพินี. อมจฺจา รญฺโญ อาโรเจตฺวา เทวึ คเหตฺวา ตํ ลุมฺพินีวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ คนฺตฺวา ตสฺส อุชุสมวฏฺฏกฺขนฺธสฺส ปุปฺผผลปลฺลวสมลงฺกตสฺส ยํ สาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สา สาลสาขา อพลา ชนหทยโลลา สยเมว @เชิงอรรถ: สี. ภูตสญฺจาราทิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๕.

วิลมฺพมานา หุตฺวา ตสฺสา กรตลสฺมึ สมุปคตา. อถ สา ตํ สาลสาขํ ตมฺพตุงฺคนขุชฺชเลน กมลทลวตฺติวฏฺฏงฺคุลินา นวกนกกฏวลยโสภินา ทกฺขิเณน ปรมรติกเรน กเรน อคฺคเหสิ. สา ตํ สาลสาขํ คเหตฺวา ฐิตา อสิตชลธรวิวรคตา พาลจนฺทเลขา วิย จ อจิรฏฺฐิติกา อจฺจิปภา วิย จ นนฺทนวนชาตา เทวี วิย จ เทวี วิโรจิตฺถ. ตาวเทว จสฺสา กมฺมชวาตา จลึสุ, อถสฺสา สาณิปาการํ ปริกฺขิปิตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ. สา สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺฐมานา เอว ตสฺสา คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิ. ตงฺขณํเยว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย อาคนฺตฺวา เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ฐเปตฺวา "อตฺตมนา เทวิ โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน"ติ อาหํสุ. ยถา ปน อญฺเญ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกฺกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โพธิสตฺโต ปน เทฺว หตฺเถ เทฺว ปาเท ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุ กุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย วิโรจมาโน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต เทฺว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ มาตุยา สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ. อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ฐิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหึสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย ปุรตฺถิมํ ทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธปุปฺผมาลาทีหิ ปูชยมานา "มหาปุริส ตุเมฺหหิ สทิโส เอตฺถ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร"ติ อาหํสุ. เอวํ ทส ทิสา อนุวิโลเกตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๖.

อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา อุตฺตรทิสาภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ. คจฺฉนฺโต จ ปฐวิยา เอว คโต, นากาเสน. อเจลโกว คโต, น สเจลโก. หทโรว คโต, น โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก. มหาชนสฺส ปน อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย อลงฺกตปฏิยตฺโต วิย จ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย จ อโหสิ. ตโต สตฺตเม ปเท ฐตฺวา "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา"ติอาทิกํ ๑- อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ. โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเวติ. มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ ฐเปตฺวา คโต, ตํ มุฏฺฐิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา "ตาต ตฺวํ กึ คเหตฺวา อาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. "โอสธํ อมฺมา"ติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา "โอสธกุมาโร "เตฺววสฺส นามมกํสุ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา "อตฺถิ นุ โข อมฺม กิญฺจิ เคหสฺมึ ธนํ, ทานํ ทสฺสามี"ติ วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา "สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ ตาตา"ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ฐเปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ชาตกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี อานนฺโท ฉนฺโน กาฬุทายี อมจฺโจ กณฺฐโก ๒- อสฺสราชา มหาโพธิรุกฺโข จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตา, ตตฺถ เอโก คาวุตปฺปมาโณ เอโก อฑฺฒโยชนปฺปมาโณ เอโก ติคาวุตปฺปมาโณ เอโก โยชนปฺปมาโณ อโหสิ. อิเม สตฺต สหชาตา นาม โหนฺติ. @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๓๑/๑๓, ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓ สี. อาชานีโย กนฺถโก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๗.

อุภยนครวาสิโน มหาปุริสํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุปุรเมว อคมํสุ. ตํทิสเมว "กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตาวตึสภวเน หฏฺฐตุฏฺฐา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุํ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺฐสมาปตฺติลาภี กาฬเทวโล ๑- นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตุฏฺฐมานสา กีฬนฺติโย ทิสฺวา "กึ การณา ตุฏฺฐมานสา ปมุทิตหทยา กีฬถ, มยฺหํ ตํ การณํ กเถถา"ติ ปุจฺฉิ. ตโต เทวตา อาหํสุ "มาริส สุทฺโธทนรญฺโญ ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, ตสฺส' อนนฺตรูปํ พุทฺธลีลํ ปสฺสิตุํ ลภิสฺสามา'ติ อิมินา การเณน ตุฏฺฐมฺหา"ติ. อถ ตาปโส ตาสํ เทวตานํ วจนํ สุตฺวา ปรมทสฺสนียรตนาวโลกโต เทวโลกโต โอรุยฺห นรปตินิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ. ตโต กตปฏิสนฺถารํ ราชานํ "ปุตฺโต กิร เต มหาราช ชาโต, ตํ ปสฺสิสฺสามา"ติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ ตนยํ อาหราเปตฺวา เทวลตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริ. มหาปุริสสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา วิชฺชุลตา วิย อสิตชลธรกูเฏสุ ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺฐหึสุ. โพธิสตฺเตน หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺโพ นาม อญฺโญ อตฺถิ. ตโต ตาปโส อุฏฺฐายาสนา โพธิสตฺตสฺส อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ. ตาปโส โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, อุทาหุ น ภวิสฺสตี"ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต "นิสฺสํสยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ อนาคตํสญาเณน ญตฺวา "อจฺฉริยปุริโส อยนฺ"ติ สิตํ อกาสิ. @เชิงอรรถ: ม. กาฬเทวิโล

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๘.

ตโต "อหํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน"ติ อุปธาเรนฺโต "น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี"ติ ทิสฺวา "เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี"ติ ปโรทิ. มนุสฺสา ปน ทิสฺวา "อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน โรทิตุมารภิ, กึ นุ โข ภนฺเต อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉึสุ. ตาปโส อาห "นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภิวฺสตี"ติ. "อถ กสฺมา ตุเมฺห ปโรหิตฺถา"ติ. "เอวรูปํ อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตีติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี"ติ อาห. ตโต โพธิสตฺตํ ปญฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา "นามํ คณฺหิสฺสามา"ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติกคนฺเธน อุปลิมฺปิตฺวา ลาชปญฺจมานิ กุสุมานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ ปจาเปตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺฐสเต พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา มธุปายาสํ โภเชตฺวา สกฺการํ กตฺวา "กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคาหาเปสุํ. เตสุ รามาทโย อฏฺฐ พฺราหฺมณปณฺฑิตา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. เตสุ สตฺต ชนา เทฺว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา เทฺวธา พฺยากรึสุ "อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโต ราชา โหติ จกฺกวตฺตี, ปพฺพชมาโน พุทฺโธ"ติ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺเตน โกณฺฑญฺโญ นาม พฺราหฺมโณ โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณวรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "เอตสฺส อคารมชฺเฌ ฐานการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนว วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ เอกเมว องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกตฺถสิทฺธิกรตฺตา สิทฺธตฺโถติ นามมกํสุ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๙๙.

อถ เต พฺราหฺมณา อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺเตตฺวา เอวมาหํสุ "อเมฺห มหลฺลกา สุทฺโธนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺตํ สมฺภาเวยฺยาม วา, โน วา, ตุเมฺห ปน ตสฺมึ ปพฺพชิตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพชถา"ติ. ตโต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตา. โกณฺฑญฺญมาณโว อโรโค อโหสิ. ตทา ปน ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา "กึ ทิสฺวา มม ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี"ติ เต ปุจฺฉิ. จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทวาติ. กตรญฺจ กตรญฺจาติ? ชิณฺณํ พฺยาธิตํ มตํ ปพฺพชิตนฺติ. ราชา "อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อาคมิตุํ มา อทตฺถา"ติ วตฺวา กุมารสฺส จกฺขุปเถ ชิณฺณปุริสาทีนํ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุตคาวุตฏฺฐาเน อารกฺขํ ฐเปสิ. ตํทิวสํ มงฺคลฏฺฐาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา ญาติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ "อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม, สเจ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมเณเหว ปริวุโต วิจริสฺสติ. สเจ ราชา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปริวุโต วิจริสฺสตี"ติ. อถ ราชา มหาปุริสสฺส ปรมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา จตุสฏฺฐิ ธาติโย อทาสิ. โพธิสตฺโต อนนฺเตน ปริวาเรน มหตา สิริสมุทเยน วฑฺฒิ. อเถกทิวสํ รญฺโญ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํทิวสํ ราชา มหติยา วิภูติยา มหตา ปริวาเรน ๑- นครโต นิกฺขมนฺโต ปุตฺตมฺปิ คเหตฺวาว อคมาสิ. กสิกมฺมฏฺฐาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข ปรมรมณีโย ฆนสนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺฐา กุมารสฺส สยนํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ วรกนกตาราขจิตํ รตฺตเจลวิตานํ พนฺธิตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต ๑- นงฺคลกรณฏฺฐานมคมาสิ. ๒- ตตฺถ ราชา @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. นตฺถิ สี.,อิ. วปฺปมงฺคลวปฺปถรเณฏฺฐาเน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๐.

ปรมมงฺคลํ สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ. อมจฺจาทโย รชตนงฺคลาทีนิ คณฺหนฺติ. ตํทิวสํ นงฺคลสหสฺสํ โยชียติ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย "รญฺโญ สมฺปตฺตึ ปสฺสิสฺสามา"ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. อถ โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กิญฺจิ อทิสฺวา สหสา อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรนฺติโย โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา นิวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา ปริมณฺฑลา หุตฺวา ตตฺเถว อฏฺฐาสิ. ธาติโย ปนสฺส "อยฺยปุตฺโต เอกโกวา"ติ เวเคน สาณิปาการํ อุกฺขิปิตฺวา ปริเยสนฺติโย สิริสยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รญฺโญ อาโรเจสุํ. ราชา เวเคน อาคนฺตฺวา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา "อยํ โว ตาต ทุติยวนฺทนา"ติ ปุตฺตํ วนฺทิ. อถ มหาปุริโส อนุกฺกเมน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก อโหสิ. ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก รมฺมสุรมฺมสุภนามเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ. เอกํ นวภูมิกํ เอกํ สตฺตภูมิกํ เอกํ ปญฺจภูมิกํ. ตโยปิ ปาสาทา อุพฺเพเธน สมปฺปมาณา อเหสุํ. ภูมิกาสุ ปน นานตฺตํ อโหสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต ฉตฺตมสฺส อุสฺสาเปตฺวา รชฺชสิรึ ปสฺสิสฺสามี"ติ. โส สากิยานํ ปณฺณานิ ปหิณิ "ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, รชฺเช นํ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ, สพฺเพ อตฺตโน เคเหสุ วยปฺปตฺตา ทาริกา อิมํ เคหํ เปเสนฺตู"ติ. เต รญฺโญ สาสนํ สุตฺวา "กุมาโร เกวลํ รูปสมฺปนฺโน, น กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาติ, ทารภรณํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, น มยฺหํ ธีตโร ทสฺสามา"ติ อาหํสุ. ราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. โพธิสตฺโต "กึ สิปฺปํ ทสฺเสตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. "สหสฺสตฺถามํ ธนุํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๑.

อาโรเปตุํ วฏฺฏติ ตาตา"ติ. "เตน หิ อาหราเปถา"ติ อาห. ราชา อาหราเปตฺวา อทาสิ. ตํ ธนุํ ปุริสสหสฺสํ อาโรเปติ, ปุริสสหสฺสํ โอโรเปติ. มหาปุริโส ตํ สราสนํ อาหราเปตฺวา ปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว ชิยํ ปาทงฺคุฏฺฐเก เวฐาเปตฺวา กฑฺฒนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกเนว ธนุํ อาโรเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ทณฺเฑ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กฑฺฒิตฺวา ชิยํ โรเปสิ. สกลนครํ อุปฺปตฺตนาการปฺปตฺตํ อโหสิ. "กึ เอโส สทฺโท"ติ จ วุตฺเต "เทโว คชฺชตี"ติ อาหํสุ. อถญฺเญ "ตุเมฺห น ชานาถ น เทโว คชฺชติ องฺคีรสสฺส กุมารสฺส สหสฺสตฺถามํ ธนุํ อาโรเปตฺวา ชิยํ โปเฐนฺตสฺส ชิยปฺปหารสทฺโท เอโส"ติ อาหํสุ. สากิยา ตํ สุตฺวา ตาวตเกเนว อารทฺธจิตฺตา ตุฏฺฐมานสา อเหสุํ. อถ มหาปุริโส "กึ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. อฏฺฐงฺคุลพหลํ อโยปฏฺฏํ กณฺเฑน วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี"ติ. ตํ วิชฺฌิตฺวา "อญฺญํ กึ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. จตุรงฺคุลพลหํ อสนผลกํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติ. ตมฺปิ วิชฺฌิตฺวา "อญฺญํ กึ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. "วิทตฺถิพหลํ อุทุมฺพรผลกํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี"ติ. ตมฺปิ วิชฺฌิตฺวา "อญฺญํ กึ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ อาห. ตโต "วาลุกสกฏานี"ติ อาหํสุ. มหาสตฺโต วาลุกสกฏมฺปิ ปลาลสกฏมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทเก เอกูสภปฺปมาณํ กณฺฑํ เปเสสิ ถเล อฏฺฐอุสภปฺปมาณํ. อถ นํ "วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี"ติ อาหํสุ. "เตน หิ โยชนมตฺตํ วาติงฺคณํ พนฺธาเปถา"ติ วตฺวา โยชนมตฺถเก วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ พนฺธาเปตฺวา รตฺตนฺธกาเร เมฆปฏเลหิ ฉนฺนาสุ ทิสาสุ กณฺฑํ ขิปิ. ตํ คนฺตฺวา โยชนมตฺถเก วาลํ ผาเลตฺวา ปฐวึ ปาวิสิ. น เกวลํ เอตฺตกเมว, ตํ ทิวสํ มหาปุริโส โลเก วตฺตมานํ สิปฺปํ สพฺพเมว ทสฺเสสิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๒.

อถ สากิยา อตฺตโน ธีตโร อลงฺกริตฺวา เปสยึสุ. จตฺตาลีสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย อเหสุํ. ราหุลมาตา ปน เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ. มหาปุริโส เทวกุมาโร วิย สุรยุวตีหิ ปริวุโต นรยุวตีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตุริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน อุตุวาเรน อุตุวาเรน เตสุ ตีสุ ปาสาเทสุ วิหรติ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา "รถํ โยเชหิ อุยฺยานภูมึ ปสฺสิสฺสามี"ติ อาห. โส "สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา มหารหํ วรรุจิรถิรกุพฺพรวรตฺตํ ถิรตรเนมินาภึ วรกนกรชตมณิรตนขจิตอีสามุขํ นวกนกรชต- ตารกขจิตเนมิปสฺสํ สโมสริตวิวิธสุรภิกุสุมทามสสฺสิริกํ รวิรถสทิสทสฺสนียํ วรรถํ สมลงฺกริตฺวา สสิกุมุทสทิสวณฺเณ อนิลครุฬชเว อาชานีเย จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ ตํ รถวรมารุยฺห อุยฺยานาภิมุโข ปายาสิ. อถ เทวตา "สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตมสฺส ทสฺเสสฺสามา"ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชชฺชรสรีรํ ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกคตฺตํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต "สารถิ โกนาเมส ปุริโส เกสาปิสฺส น ยถา อญฺเญสนฺ"ติ มหาปทานสุตฺเต ๑- อาคตนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "ธิรตฺถุ วต โภ ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปญฺญายิสฺสตี"ติ ๒- สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา "กึ การณา มม ปุตฺโต ปฏินิวตฺตี"ติ ปุจฺฉิ. "ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา เทวา"ติ. ตโต กมฺปมานมานโส ราชา อฑฺฒโยชเน อารกฺขํ ฐเปสิ. ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตาหิ เอว เทวตาหิ นิมฺมิตํ พฺยาธิตญฺจ ปุริสํ @เชิงอรรถ: ที.มหา. ๑๐/๔๔/๑๙ ที.มหา. ๑๐/๔๔-๕๑/๑๙-๒๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๓.

ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา ปุจฺฉิตฺวา นาฏกานิ วิสฺสชฺเชสิ. "ปพฺพชฺชาย มานสํ อสฺส ภินฺนํ กริสฺสนฺ"ติ อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิ. ปุนปิ โพธิสตฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทมภิรุหิ. ราชา นิวตฺตนการณํ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิ. ปุนปิ โพธิสตฺโต เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาหิ นิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา "โก นาเมโส สมฺม สารถี"ติ สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิญฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน "ปพฺพชิโต นามายํ เทวา"ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุณํ ตสฺส วณฺเณสิ. ตโต โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ตํทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆายุกา โพธิสตฺตา วสฺสสเต วสฺสสเต อติกฺกนฺเต ชิณฺณาทีสุ เอเกกํ อทฺทสํสุ. อมฺหากํ ปน โพธิสตฺโต อปฺปายุกกาเล อุปฺปนฺนตฺตา จตุนฺนํ จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนุกฺกเมน เอเกกํ อทฺทส. ทีฆภาณกา ปนาหุ "จตฺตาริ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี"ติ. ตสฺส ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา อุยฺยานรสมนุภวิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหาตฺวา อฏฺฐงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาตเล นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม. อถสฺส จิตฺตาจารมญฺญาย สกฺเกน เทวานมินฺเทน อาณตฺโต วิสฺสกมฺโม นาม เทวปุตฺโต อาคนฺตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺเพหิ อลงฺกาเรหิ อลงฺกริ. อถสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๔.

สพฺพาลงฺการสมลงฺกตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ ๑- สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ จ "ชย นนฺทา"ติอาทิวจเนหิ สุตมงฺคลิกาทีสุ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ ๒- สพฺพาลงฺการสมลงฺกตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย "ราหุลมาตา ปุตฺตํ วิชาตา"ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐึ นิเวเทถา"ติ สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา "ราหุ ชาโต, ๓- พนฺธนํ ชาตนฺ"ติ อาห. ราชา "กึ เม ปุตฺโต อวจา"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา `ราหุลกุมาโร'เตฺวว โหตู"ติ อาห. โพธิสตฺโตปิ ตํ รถวรมารุยฺห มหตา ปริวาเรน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย รูปสิริยา คุณสมฺปตฺติยา จ อกิสา กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกญฺญา อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปวิสนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺสา หุตฺวา:- "นิพฺพุตา นูน สา มาตา นิพฺพุโต นูน โส ปิตา นิพฺพุตา นูน สา นารี ยสฺสายํ อีทิโส ปตี"ติ ๔- อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อยํ เม สุสฺสวนํ วจนํ สาเวสิ, อหํ หิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏตี"ติ. "อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู"ติ มุตฺตาหารํ กณฺฐโต โอมุญฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนิกํ ปรมรติกรํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา "สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธหทโย หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสสี"ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ. @เชิงอรรถ: สี.,อิ. สพฺพตาฬาวจเรสุ สี.,อิ. สาวยนฺเตสุ @ สี.,อิ. ราหุโล ชาโต อภิ.อ. ๑/๘๑, ธมฺมปท.อ. ๑/๗๓ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๕.

โพธิสตฺโตปิ มหตา สิริสมุทเยน ปรมรมณียํ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว นํ ปริปุณฺณรชนิกรสทิสรุจิรวรวทนา พิมฺพผล- สทิสทสนวสนา สิตวิมลสมสํหิตาวิรฬวรทสนา อสิตนยนเกสปาสา สุชาตญฺชนาติ- นีลกุฏิลภมุกา สุชาตหํสสมสํหิตปโยธรา ๑- รติกรนวกนกรชตวิรจิต ๒- วรมณิเมขลา ปริคตวิปุลฆนชฆนตฏา กริกรสนฺนิโภรุยุคลา นจฺจคีตวาทิเตสุ กุสลา สุรยุวติสทิส- รูปโสภา วรยุวติโย มธุรรวานิ ตุริยานิ คเหตฺวา มหาปุริสํ สมฺปริวาเรตฺวา รมาปยนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ. โพธิสตฺโต ปน กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจคีตาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตา ตํ ทิสฺวา "ยสฺสตฺถาย นจฺจาทีนิ มยํ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมามา"ติ คหิตานิ ตุริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา จ ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตุริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย ปคฺฆริตลาลา กิลินฺนกโปลคตฺตา, เอกจฺจา ทนฺเต ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขา, เอกจฺจา อปคตวสรสนา, ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺฐานา. เอกจฺจา วิมุตฺตากุลสิโรรุหา, สุสานรูปรูปํ ๓- ธารยมานา สยึสุ. มหาสตฺโต ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส ปน อลงฺกตปฏิยตฺตํ ทสสตนยนภวนสทิสํ รุจิรโสภมฺปิ ปาสาทวรตลํ อปวิทฺธมตสรีรกุณปภริตํ อามกสุสานมิว ปรมปฏิกฺกูลํ อุปฏฺฐาสิ. ตโยปิ ภวา อาทิตฺตภวนสทิสา หุตฺวา อุปฏฺฐหึสุ. "อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺฐํ วต โภ"ติ จ วาจํ ปวตฺเตสิ. อติวิย ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ. โส "อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี"ติ สิริสยนโต อุฏฺฐาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา "โก เอตฺถา"ติ อาห. อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา @เชิงอรรถ: ม. สุชาตปีณปูรสม... ม.... รุจิร... ม. สุสานานุรูปํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๖.

นิปนฺโน ฉนฺโน อาห "อหํ อยฺยปุตฺต ฉนฺโน"ติ. อถ มหาปุริโส "อหํ อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, น กญฺจิ ปฏิเวทิตฺวา สีฆเมกํ อติชวํ สินฺธวํ กปฺเปหี"ติ โส "สาธุ เทวา"ติ อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺฐา ปรมรมณีเย ภูมิภาเค ฐิตํ อริมนฺถกํ ๑- กณฺฐกํ ตุรงฺควรํ ทิสฺวา "อชฺช มยา อยฺยปุตฺตสฺส นิกฺขมนตฺถาย อิมเมว มงฺคลหยํ กปฺเปตุํ วฏฺฏตี"ติ กณฺฐกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว อญฺญาสิ "อยํ กปฺปนา อติคาฬฺหา, อญฺเญสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬํ คมนกาเล กปฺปนา วิย น โหติ. นิสฺสํสยํ อชฺเชว อยฺยปุตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสตี"ติ. ตโต ตุฏฺฐมานโส มหาหสิตํ หสิ. โส ๒- นาโท ตํ สกลกปิลวตฺถุปุรํ อุนฺนาทํ กเรยฺย, เทวตา ปน สนฺนิรุมฺภิตฺวา ๓- น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุ. โพธิสตฺโต "ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อุฏฺฐาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสฺมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติ. ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ อมฺพณมตฺเตน อภิปฺปกิณฺเณ วรสยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ ฐเปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ ฐเปตฺวา ฐิตโกว โอโลเกตฺวา "สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม อภินิกฺขมนสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติ. พุทฺโธ หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ปาสาทตลโต โอตริตฺวา อสฺสสฺส สมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห "ตาต กณฺฐก ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตาเรสฺสามี"ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฐกสฺส ปิฏฺฐึ อภิรุหิ. กณฺฐโก คีวโต ปฏฺฐาย อายามโต อฏฺฐารสหตฺโถ โหติ ตทนุรูเปน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต รูปคฺคชวพลสมฺปนฺโน @เชิงอรรถ: ม. อริชนมนฺถกํ ม. ตสฺส ม. สนฺนิรุชฺฌิตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๗.

สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิสทสฺสนียวณฺโณ. ตโต โพธิสตฺโต วรตุรงฺคปิฏฺฐิคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย นครสฺส มหาทฺวารํ สมฺปตฺโต. ตทา ปน ราชา ปุพฺเพว โพธิสตฺตสฺส คมนปฏิเสธนตฺถาย ทฺวีสุ ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรตฺวา ตตฺถ พหุปุริเส อารกฺขํ ฐเปสิ. โพธิสตฺโต กิร ปุริสคณนาย โกฏิสตสหสฺสสฺส พลํ ธาเรสิ, หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสสฺส. ตสฺมา โส จินฺเตสิ "ยทิ ทฺวารํ น วิวรียติ, ๑- อชฺช กณฺฐกสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโน ฉนฺนํ วาลธึ คาหาเปตฺวา เตน สทฺธึเยว กณฺฐกํ อูรูหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐารสหตฺถํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกเมยฺยนฺ"ติ. ๒- ฉนฺโน จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น อุคฺฆาปยติ, อหํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ กตฺวา กณฺฐกํ ทกฺขิณหตฺเถน ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉเก กตฺวา อุปติตฺวา ปาการํ อติกฺกมิสฺสามี"ติ. กณฺฐโก จินฺเตสิ "อหํ ทฺวาเร อวิวริยมาเน ยถานิสินฺนเมว อยฺยปุตฺตํ คหิตวาลธินา ฉนฺเนน สทฺธึ อุปติตฺวา ปาการสฺส ปุรโต ปติฏฺฐหิสฺสามี"ติ. เอวเมว ตโย ปุริสา จินฺตยึสุ. ๒- ทฺวาเร อธิวตฺถา เทวตา มหาทฺวารํ วิวรึสุ. ตสฺมึ ขเณ มาโร ปาปิมา "มหาสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี"ติ อาคนฺตฺวา คคนตเล ฐตฺวา อาห:- "มา นิกฺขม มหาวีร อิโต เต สตฺตเม ทิเน ทิพฺพํ ตุ จกฺกรตนํ อทฺธา ปาตุ ภวิสฺสติ ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต มาริสา"ติ. มหาปุริโส อาห "โกสิ ตฺวนฺ"ติ. "อหํ วสวตฺตี"ติ. @เชิงอรรถ: สี.,อิ. น อวาปุรียติ, ม. วิวริสฺสติ ๒-๒ สี.,อิ. นตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๘.

"๑- ชานามหํ มหาราช มยฺหํ จกฺกสฺส สมฺภวํ ๑- อนตฺถิโกหํ รชฺเชน คจฺฉ ตฺวํ มาร มา อิธ. สกลํ ทสสหสฺสมฺปิ โลกธาตุมหํ ปน อุนฺนาเทตฺวา ภวิสฺสามิ พุทฺโธ โลเก วินายโก"ติ อาห. โส ตตฺเถวนฺตรธายิ. มหาสตฺโต เอกูนตึสวสฺสกาเล หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา จกฺกวตฺติสิรินิวาสภูตา ราชภวนา นิกฺขมิตฺวา อาสาฬฺหิ- ปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน นครโต นิกฺขมิตฺวา นครํ อปโลเกตุกาโม อโหสิ. วิตกฺกสมนนฺตรเมว จสฺส กุลาลจกฺกํ วิย โส ภูมิปฺปเทโส ปริวตฺติ. ยถาฐิโตว มหาสตฺโต กปิลวตฺถุปุรํ ทิสฺวา ตสฺมึ ภูมิปฺปเทเส กณฺฐกนิวตฺตนํ นาม เจติยฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํเยว กณฺฐกํ กตฺวา ปายาสิ มหตา สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริสมุทเยน. ตทา มหาสตฺเต คจฺฉนฺเต ตสฺส ปุรโต เทวตา สฏฺฐิ อุกฺกาสตสหสฺสานิ ธารยึสุ, ตถา ปุจฺฉโต สฏฺฐิ, ทกฺขิณโต สฏฺฐิ อุกฺกาสตสหสฺสานิ, ตถา วามปสฺสโต. อปรา เทวตา สุรภิกุสุมมาลาทามจนฺทนจุณฺณจามรธชปฏากาหิ สกฺกโรนฺติโย ปริวาเรตฺวา อคมํสุ. ทิพฺพานิ สงฺคีตานิ อเนกานิ จ ตุริยานิ วชฺชึสุ. อิมินา สิริสมุทเยน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ตึสโยชนิกํ มคฺคํ คนฺตฺวา อโนมานทีตีรํ สมฺปาปุณิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ฐตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ "กา นามายํ นที"ติ. "อโนมา นาม เทวา"ติ. "อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี"ติ ปณฺหิยา อสฺสํ ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สญฺญํ อทาสิ. อสฺโส อุลฺลงฺฆิตฺวา อฏฺฐอุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺฐาสิ. โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺฐิโต โอรุยฺห มุตฺตราสิสทิเส วาลุกาปุลิเน ฐตฺวา @เชิงอรรถ: ๑-๑ ม. มาร ชานามหํ มยฺหํ, จกฺกสฺส ปน สมฺภวํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๐๙.

ฉนฺนํ อามนฺเตสิ "สมฺม ฉนฺน ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฐกญฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. ฉนฺโน "อหมฺปิ เทว ปพฺพชิสฺสามี"ติ. โพธิสตฺโต อาห "น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตฺวนฺ"ติ ติกฺขตฺตุํ นิวาเรตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฐกญฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ "อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺติ, เต ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี"ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน ปรมนิสิตมสิวรํ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทฺวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวตฺตมานา สีเส ๑- อลฺลียึสุ. เตสํ ปน เกสานํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุ- โอหารณกิจฺจมฺปิสฺส นาโหสิ. โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา "สจาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺฐตุ, โน เจ, ภูมิยํ ปตตู"ติ อากาเส ขิปิ. ตํ จูฬามณิพนฺธนํ โยชนปฺปมาณํ ฐานํ คนฺตฺวา อากาเส อฏฺฐาสิ. อถ สกฺโก เทวราชา ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกนฺโต โยชนิเกน รตนจงฺโกฏเกน ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตาวตึสภวเน ติโยชนํ สตฺตรตนมยํ จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺฐาเปสิ. ยถาห:- "เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ เวหายสํ อุกฺขิปิ อคฺคปุคฺคโล สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ สุวณฺณจงฺโกฏวเรน วาสโว"ติ. ๒- ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ "อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มหคฺฆานิ, น มยฺหํ สมณสารุปฺปานี"ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา @เชิงอรรถ: ม. สีสํ ป.สู. ๑/๒๒๒/๑, สา.ป. ๒/๑๒/๓๔-๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๐.

เอกํ พุทฺธนฺตรํ วินาสภาวาปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ "อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี"ติ. "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ ปริสฺสาวนญฺจ อฏฺเฐเต ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ ๑- อิเม อฏฺฐ สมณปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. มหาปุริโส อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา อุตฺตมํ ปพฺพชฺชาเวสํ คเหตฺวา ๒- สาฏกยุคลํ อากาเส ขิปิ. ตํ มหาพฺรหฺมา ปฏิคฺคเหตฺวา พฺรหฺมโลเก ทฺวาทสโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ เจติยํ กตฺวา ตํ อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา ฐเปสิ. อถ นํ มหาสตฺโต ๒- "ฉนฺน มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ตโต ฉนฺโน มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. กณฺฐโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโต ฐตฺวา "นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสนนฺ"ติ จกฺขุปถมสฺส วิชหนฺโต วิโยคทุกฺขมธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา สุรริปุทุรภิภวเน ตาวตึสภวเน กณฺฐโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺส อุปฺปตฺติ วิมลตฺถวิลาสินิยา ๓- วินานวตฺถุอฏฺฐกถาย คเหตพฺพา. ฉนฺนสฺส ปฐมํ เอโกว โสโก อโหสิ. โส กณฺฐกสฺส สาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิยมาโน โรทนฺโต ปริเทวนฺโต ทุกฺเขน อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺเถว สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา ตโต ปจฺฉา สญฺฌาปฺปภานุรญฺชิตสลิลธรสํวุโต สรทสมเย ปริปุณฺณรชนิกโร วิย กาสาววรสํวุโต @เชิงอรรถ: สุ.วิ. ๑/๑๘๖, ป.สู. ๑/๒๙๔/๑๑๙ ๒-๒ สี. นตฺถิ ม. วิมลตฺถวิกาสินิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๑.

เอกโกปิ อเนกชนปริวุโต วิย วิโรจมาโน ตํ วนวาสิมิคปกฺขีนํ นยนามตปานมิว กโรนฺโต เอกจโร สีโห วิย นรสีโห มตฺตมาตงฺควิลาสคามี สมสฺสาเสนฺโต วิย วสุนฺทรํ ปาทตเลหิ เอกทิวเสเนว ตึสโยชนิกํ มคฺคํ คนฺตฺวา อุตฺตุงฺคตรงฺคภงฺคํ อสงฺคํ คงฺคํ นทึ อุตฺตริตฺวา รตนชุติวิสรวิราชิตวรรุจิรราชคหํ ราชคหํ นาม นครํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา จ ปน สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลํ ปน ตํ นครํ โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน ธนปาลเก ปวิฏฺเฐ ตํ นครํ วิย อสุรินฺเท ปวิฏฺเฐ เทวนครํ วิย สงฺโขภมคมาสิ. ปิณฺฑาย จรนฺเต มหาปุริเส นครวาสิโน มนุสฺสา มหาสตฺตสฺส รูปทสฺสเนน สญฺชาตปีติโสมนสฺสา ชาตวิมฺหิตา โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสนาวชฺชิตหทยา อเหสุํ. เตสํ มนุสฺสานํ อญฺญตโร อญฺญตรเมวมาห "กินฺนุ ยํ โภ ราหุภเยน นิคูฬฺหกิรณชาโล ปุณฺณจนฺโท มนุสฺสโลกมาคโต"ติ. ตมญฺโญ สิตํ กตฺวา เอวมาห "กึ กเถสิ สมฺม กทา นาม ตยา ปุณฺณจนฺโท มนุสฺสโลกมาคโต ทิฏฺฐปุพฺโพ, นนุ เอส กุสุมเกตุกามเทโว เวสฺสนฺตรมาทาย อมฺหากํ มหาราชสฺส นาครานญฺจ ปรมลีลาวิภูตึ ทิสฺวา กีฬิตุมาคโต"ติ. ตมญฺโญ สิตํ กตฺวา เอวมาห "กึ โภ ตฺวํ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ กาโม อิสฺสรโกธหุตาสนปริทฑฺฒสรีโร สุรปติทสสตนยโน เอโส อมรปุรสญฺญาย อิธาคโต"ติ. ตมญฺโญ อีสกํ หสิตฺวา "กึ วเทสิ โภ เต ปุพฺพาปรวิโรธํ, กุโต ปนสฺส ทสสตนยนานิ, กุโต วชิรํ, กุโต เอราวโณ. อทฺธา พฺรหฺมา เอส พฺราหฺมณชนํ ปมตฺตํ ญตฺวา เวทเวทงฺคาทีสุ นิโยชนตฺถาย อาคโต"ติ. เต สพฺเพปิ อปสาเทตฺวา อญฺโญ ปณฺฑิตชาติโก เอวมาห "เนวายํ ปุณฺณจนฺโท, น จ กามเทโว, นาปิ ทสสตนยโน, น จาปิ พฺรหฺมา, สพฺพโลกนายโก สตฺถา เอส อจฺฉริยมนุสฺโส"ติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๒.

เอวํ สลฺลปนฺเตสุ เอว นาคเรสุ ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส อาโรเจสุํ "เทว เทโว วา คนฺธพฺโพ วา อุทาหุ นาคราชา วา ยกฺโข วา โก นุ วา อมฺหากํ นคเร ปิณฺฑาย จรตี"ติ. ราชา ตํ สุตฺวา อุปริปาสาทตเล ฐตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต ราชปุริเส อาณาเปสิ "คจฺฉถ ภเณ ตํ วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คมิสฺสติ, สเจ นาคราชา ภวิสฺสติ, ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ, สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ. มหาปุริโสปิ สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส รูปโสภาย มหาชนสฺส นยนานิ อากฑฺเฒนฺโต วิย ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโน มิสฺสกภตฺตํ ยาปนมตฺตํ สํหริตฺวา ปวิฏฺฐทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายาย ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิพฺพิกาโร ปริภุญฺชิ. ตโต ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ รญฺโญ อาโรเจสุํ. ตโต ทูตวจนํ สุตฺวา มคธาธิปติ ราชา พาลชเนหิ ทุรนุสาโร เมรุมนฺทารสาโร สตฺตสาโร พิมฺพิสาโร โพธิสตฺตสฺส คุณสฺสวเนเนว สญฺชาตทสฺสนกุตูหโล เวเคน นครโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตาภิมุโข คนฺตฺวา ยานา โอรุยฺห โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เตน กตานุญฺโญ พนฺธุชนสิเนหสีตเล สิลาตเล นิสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร นามโคตฺตาทีนิ ปุจฺฉิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิ. โพธิสตฺโต "มยฺหํ มหาราช วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ. อหํ หิ ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต"ติ อาห. ราชา อเนกปฺปกาเรน ยาจนฺโตปิ ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา "อทฺธา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, พุทฺธภูเตน ปน ตยา ปฐมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพนฺ"ติ วตฺวา นครํ ปวิฏฺโฐ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๓.

อถ ราชคหํ วรราชคหํ นรราชวเร นครํ ตุ คเต คิริราชวโร มุนิราชวโร มิคราชคโต สุคโตปิ คโต. อถ โพธิสตฺโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารญฺจ กาลามํ อุทกญฺจ รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา "นายํ มคฺโค โพธิยา"ติ ๑- ตํ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา "รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค"ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิ. ลกฺขณปริคฺคาหกพฺราหฺมณานํ จตฺตาโร ปุตฺตา โกณฺฑญฺโญ พฺราหฺมโณ จาติ อิเม ปญฺจ ชนา ปฐมํเยว ปพฺพชิตา คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาจริยํ จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ "อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺฐหมานา สนฺติกาวจราวสฺส อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ "โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรํ กริสฺสามี"ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิ วีตินาเมสิ. สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทํ อกาสิ. เทวตาปิ โลมกูเปหิ ทิพฺโพชํ อุปหารยมานา ปกฺขิปึสุ. อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกิสภาวปฺปตฺตกายสฺส สุวณฺณวณฺโณ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ. อถ โพธิสตฺโต ทุกฺกรการิกาย อนฺตํ คนฺตฺวา "นายํ มคฺโค โพธิยา"ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริ. อถสฺส ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโย สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. อถ ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ตํ ทิสฺวา "อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ @เชิงอรรถ: ม. โพธายาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๔.

กโรนฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหริยมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลฺลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, กึ โน อิมินา"ติ มหาปุริสํ ปหาย พาราณสิยํ อิสิปตนํ อคมํสุ. อถ มหาปุริโส วิสาขปุณฺณมาย อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๑- เสนากุฏุมฺพิกสฺส ๒- เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา อโหสิ. ตาย สมฺปสาทนชาตาย ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา เนรญฺชราย ปฏิโสตํ ขิปิตฺวา กาฬนาคราชํ สุปนฺตํ โพเธสิ. อถ โพธิสตฺโต เนรญฺชราตีเร สุรภิกุสุมสมลงฺกเต นีโลภาเส มโนรเม สาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย เทวตาหิ อลงฺกเตน มคฺเคน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. เทวนาคยกฺขสิทฺธาทโย ทิพฺเพหิ มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยึสุ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ๓- ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ญตฺวา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา อสิตญฺชนคิริสงฺกาสํ อาจรนฺตมิว ทินกรชาลํ สกหทยมิว ๔- กรุณาสีตลํ สีตจฺฉายํ วิวิธวิหคคณสมฺปาตวิรหิตํ มนฺทมารุเตริตาย ฆนสาขาย สมลงฺกตํ นจฺจนฺตมิว ปีติยา รญฺชมานมิว จ ตรุคณานํ วิโรจมานวิชยตรุมสฺสตฺถโพธิรุกฺขมูลมุปคนฺตฺวา อสฺสตฺถทุมราชํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุพฺพุตฺตรทิสาภาเค ฐิโต ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ. ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิ จ ติณานิ จิตฺตกาเรน เลขาคหิตานิ วิย อเหสุํ. โพธิสตฺโต ตตฺถ จุทฺทสหตฺเถ ติณสนฺถเร ๕- ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุวณฺณปีเฐ ฐปิตรชตกฺขนฺธํ วิย จ ปญฺญาสหตฺถํ โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา อุปริ มณิฉตฺเตน วิย โพธิสาขาหิ ธาริยมาโน นิสีทิ. สุวณฺณวณฺเณ ปนสฺส จีวเร ๕- โพธิองฺกุรา ปตมานา สุวณฺณปฏฺเฏ ปวาฬา วิย นิกฺขิตฺตา วิโรจยึสุ. @เชิงอรรถ: สี. เสนานีนิคเม สี.,อิ. เสนานีกุฏุมฺพิกสฺส @ สี.,อิ. พฺราหฺมโณ สี.,อิ. นิชหทยมิว ๕-๕ สี.,อิ. นตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๕.

โพธิสตฺโต ปน ตตฺถ นิสินฺเนเยว วสวตฺติมาโร เทวปุตฺโต "สิทฺธตฺถกุมาโร มม วิสยมติกฺกมิตุกาโม, น ทานาหมติกฺกมิตุมสฺส ทสฺสามี"ติ มารพลสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา มารพลมาทาย นิกฺขมิ. สา กิร มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา อโหสิ, ตถา ทกฺขิณโต จ วามปสฺสโต จ, ปจฺฉโต ปน จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ฐิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา อโหสิ. ยสฺสา ปน อุนฺนทนฺติยา สทฺโท นวโยชนสหสฺสโต ปฏฺฐาย ปฐวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย สุยฺยติ. ตสฺมึ สมเย สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรํ นาม สงฺขํ ธมมาโน อฏฺฐาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก อโหสิ. ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต ติคาวุตายตํ เพฬุวปณฺฑุวีณํ อาทาย วาทยมาโน มงฺคลยุตฺตานิ คีตานิ คายมาโน อฏฺฐาสิ. สุยาโม เทวราชา ติคาวุตายตํ สรทสมยรชนิกรสสฺสิริกํ ทิพฺพจามรํ คเหตฺวา มนฺทํ มนฺทํ พีชยมาโน อฏฺฐาสิ. พฺรหฺมา จ สหมฺปติ ติโยชนวิตฺถตํ ทุติยมิว ปุณฺณจนฺทํ เสตจฺฉตฺตํ ภควโต อุทฺธํ ธาเรตฺวา อฏฺฐาสิ. มหากาโฬปิ นาคราชา อสีติยา นาคนาฏกสหสฺเสหิ ปริวุโต ถุติสงฺคีตานิ ๑- ปวตฺเตนฺโต มหาสตฺตํ นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิ. ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตาโย นานาวิเธหิ สุรภิกุสุมทามธูปจุณฺณาทีหิ ปูชยมานา สาธุการํ ปวตฺตยมานา อฏฺฐํสุ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ หิมคิริสิขรสทิสํ ปรมรุจิรทสฺสนํ คิริเมขลํ นาม รตนขจิตวรวารณํ อริวารณวารณํ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา อคฺคหิตคฺคหเณน นานาวุธานิ อคฺคหาเปสิ. มารปริสาปิ อสิผรสุสร- สตฺติสพลา สมุสฺสิตธนุมุสลผาล ๒- สงฺกุกุนฺตโตมรอุปลลคุฬวลยกณยกปฺปณจกฺกกฏกธารา รุรุสีหขคฺคสรภวราหพฺยคฺฆวานโรรคมชฺชาโรลูกวทนา มหึสปสทตุรงฺคทาทิวทนา จ นานาภีมวิรูปพีภจฺฉกายา มนุสฺสยกฺขปิสาจสทิสกายา จ @เชิงอรรถ: สี. ถุติสตานิ สี.,อิ....ผาลิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๖.

มหาสตฺตํ โพธิสตฺตํ โพธิมูเล นิสินฺนํ อชฺโฌตฺถรมานา คนฺตฺวา ปริวารยิตฺวา มารสฺส สนฺเทสํ สมุทิกฺขมานา อฏฺฐาสิ. ตโต มารพเล โพธิมณฺฑมุปสงฺกมนฺเตเยว เตสํ สกฺกาทีนํ เอโกปิ ฐาตุํ นาสกฺขิ. สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายึสุ. สกฺโก ปน เทวราชา ตํ วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺฐิยํ กตฺวา ปลายิตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺฐาสิ. มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ จกฺกวาฬโกฏิยํ ฐเปตฺวา พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. กาโฬ, นาคราชา สพฺพนาฏกานิ ฉฑฺเฑตฺวา ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มญฺเชริกนาคภวนํ คนฺตฺวา หตฺเถน มุขํ ปิทหิตฺวา นิปชฺชิ. เอกเทวตาปิ ตตฺถ ฐาตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิ. มหาปุริโส ปน สุญฺญวิมาเน มหาพฺรหฺมา วิย เอกโกว นิสีทิ. "อิทานิ มาโร อาคมิสฺสตี"ติ ปฐมเมว อเนกรูปานิ อนิฏฺฐานิ ทุนฺนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ปมตฺตพนฺธุสฺส จ ยุทฺธกาเล ติโลกพนฺธุสฺส จ วตฺตมาเน อุกฺกา สมนฺตา นิปตึสุ โฆรา ธูมนฺธการา จ ทิสา อเหสุํ. อเจตนายมฺปิ สเจตนา ยถา คตา วิโยคํ ปติเนว กามินี ลเตว วาตาภิหตา สสาครา ปกมฺปิ นานาสธรา ธรา มหี. อเหสุมุทฺธูตชลา สมุทฺทา วหึสุ นชฺโช ปฏิโลมเมว กูฏานิ นานาตรุสํฆฏานิ เภตฺวา ๑- คิรีนํ ปฐวึ ภชึสุ. @เชิงอรรถ: ม. เฉตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๗.

ปวายิ วาโต ผรุโส สมนฺตา นิฆฏฺฏสทฺโท ตุมุโล อโหสิ ภชิตฺถ โฆรํ รวิรนฺธการํ กพนฺธรูปํ คคเน จริตฺถ. เอวํปการํ อสิวํ อนิฏฺฐํ อากาสคํ ภูมิคตญฺจ โฆรํ อเนกรูปํ กิร ทุนฺนิมิตฺตํ อโหสิ มาราคมเน สมนฺตา. ตํ เทวเทวํ อภิหนฺตุกามํ กามํ ตุ ทิสฺวา ปน เทวสงฺฆา หาหาติ สทฺทํ อนุกมฺปมานา อกํสุ สทฺธึ อมรงฺคนาหิ. ๑- ปจฺฉาปิ ปสฺสึสุ สุทนฺตรูปํ ทิสาวิทิสาสุ ปลายมานํ สอนฺตกํ ตํ สพลํ อเนกํ หตฺเถ จ ถรู จ ปาตา ตยึสุ. ๑- วิหงฺคมานํ ครุโฬว มชฺเฌ มชฺเฌ มิคานํ ปรโมว สีโห มหายโส มารพลสฺส มชฺเฌ วิสารโท วีตภโย นิสีทิ. อถ มาโร "สิทฺธตฺถํ ภึสาเปตฺวา ปลาเปสฺสามี"ติ วาตวสฺสํ ปหรณวสฺสํ ปาสาณวสฺสํ ปุน องฺคารกุกฺกุฬวาลุกกลลนฺธการวุฏฺฐีหิ นวหิ มารอิทฺธีหิ @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อยํ คาถา น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๘.

โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต กุทฺธมานโส "กึ ภเณ ติฏฺฐถ, อิมํ สิทฺธตฺถมสิทฺธตฺถํ กโรถ, คณฺหถ หนถ ฉินฺทถ พนฺธถ น มุญฺจถ ปลาเปถา"ติ มารปริสํ อาณาเปตฺวา สยญฺจ คิริเมขลสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา เอเกน กเรน สรํ ภมยนฺโต โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "โภ สิทฺธตฺถ อุฏฺฐห ปลฺลงฺกา"ติ อาห. มารปริสาปิ มหาสตฺตสฺส อติโฆรํ ปีฬมกาสิ. ๑- อถ มหาปุริโส "กทา เต ปูริตา มาร ปลฺลงฺกตฺถาย ปารมี"ติอาทีนิ วจนานิ วตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปฐวึ นินฺนาเมสิ. ตงฺขณญฺเญว จุทฺทสสหสฺสาธิกานิ ทสสตสหสฺสโยชนพหลานิ ปฐวิสนฺธารกานิ วาตุทกานิ ปฐมํ กมฺเปตฺวา ตทนนฺตรํ จตุนหุตาธิกทฺวิโยชน- สตสหสฺสพหลา อยํ มหาปฐวี ฉธา ปกมฺปิตฺถ. อุปริอากาเส อเนกสหสฺสานิ วิชฺชุลตา จ อสนี จ ผลึสุ. อถ คิริเมขลทิรโท ชณฺณุเกน ปติ. มาโร คิริเมขลกฺขนฺเธ นิสินฺโน ภูมิยํ ปติ. มารปริสาปิ ทิสาวิทิสาสุ ภุสมุฏฺฐิ วิย วิกิรึสุ. ๑- อถ มหาปุริโสปิ ตํ สมารํ มารพลํ ขนฺติเมตฺตาวีริยปญฺญาทีนํ อตฺตโน ปารมีนมานุภาเวน วิทฺธํเสตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺจูสสมเย สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺเณ ปจฺจยากาเร ญาณํ โอตาเรตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเมว ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อธิคเตน จตุตฺถมคฺเคน สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา สพฺพพุทฺธคุเณ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ:- "อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ คหาการํ คเวสนฺโต ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๑๙.

คหการก ทิฏฺโฐสิ ปุน เคหํ น กาหสิ สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา คหกูฏํ วิสงฺขตํ วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๑- อุทานํ อุทาเนสิ. สนฺติเกนิทานกถา อุทานํ อุทาเนตฺวา นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ "อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, อยํ เม ปลฺลงฺโก วิชยปลฺลงฺโก มงฺคลปลฺลงฺโก, เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส ยาว สงฺกปฺโป น ปริปุณฺโณ, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที"ติ. ๒- อเถกจฺจานํ เทวตานํ "อชฺชาปิ ตาว นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ. ปลฺลงฺกสฺมึ หิ อาลยํ น วิชหตี"ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. อถ สตฺถา เทวตานํ วิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกูปสมนตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. เอวํ อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา "อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลาธิคมนฏฺฐานํ ปลฺลงฺกญฺจ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. @เชิงอรรถ: ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓-๔/๔๔ วิ.มหา. ๔/๑/๑

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๐.

อถ ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายเต รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ. จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิยา ๑- ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยึสุ. ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ปน ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ ภควา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโคฺรโธ, เตนุปสงฺกมิ. ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวทนฺโต นิสีทิ. สตฺถา ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยา วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน ตตฺถ สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนมูลํ อุปสงฺกมิ. ตตฺถปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนว สตฺตาหํ นิสีทิ. เอตฺตาวตา สตฺตสตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเร ภควโต เนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, นาหารกิจฺจํ ๒- อโหสิ, ผลสุเขเนว ๓- วีติวตฺเตสิ. อถ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปญฺญาสติเม ทิวเส สกฺเกน เทวานมินฺเทน อุปนีเตน นาคลตาทนฺตกฏฺเฐน จ อโนตตฺตทโหทเกน จ มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเยน ตปุสฺสภลฺลิกา ๔- นาม เทฺว วาณิชา ญาติสาโลหิตาย เทวตาย สตฺถุ อาหารทาเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โพธิโต สี.,อิ. น นฺหานกิจจํ @ ฌานสุขผลสุเขเนว, ชาตก.อ. ๑/๑๒๕ (สฺยา) สี.,อิ. ตปสฺสุภลฺลุกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๑.

"ปฏิคฺคณฺหาตุ ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว เทวทตฺติยสฺส ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา "น โข ตถาคตา หตฺเถสุ อาหารํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ อิมํ ปฏิคฺคเณฺหยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส ภควโต อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺเณ สิลามเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา เตสํ จตุนฺนมฺปิ เทวปุตฺตานํ อนุกมฺปํ อุปาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา เอกีภาวํ อุปเนตฺวา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนมกาสิ. เต เทฺว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สรณํ คนฺตฺวา เทฺววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ สตฺถา ปุน อชปาลนิโคฺรธเมว คนฺตฺวา นิโคฺรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อธิคตสฺส ธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ "อธิคโต โข มฺยายํ ธมฺโม"ติอาทินา ๑- ปเรสํ ธมฺมํ อเทเสตุกามตา- การปฺปตฺโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. อถ พฺรหฺมา สหมฺปติ "นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก"ติ ๒- ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ สกฺกสุยามสนฺตุสิต- นิมฺมานรติปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน จ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา "เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมนฺ"ติอาทินา ๓- นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ. อถ สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต อาฬารุทกานํ กาลงฺกตภาวํ ญตฺวา "พหูปการา โข เม @เชิงอรรถ: วิ.มหา. ๔/๗/๖, ที.มหา. ๑๐/๖๔, ๖๗/๓๑, ๓๓, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๒, @ม.ม. ๑๓/๓๓๗/๓๑๙, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๔ @ วิ.มหา. ๔/๘/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๖/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๑/๒๔๓, @ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕ @ วิ.มหา. ๔/๘/๗, ที.มหา. ๑๐/๖๖/๓๒, ม.มู. ๑๒/๒๘๒/๒๔๓, @ม.ม. ๑๓/๓๓๘/๓๒๐, สํ.ส. ๑๕/๑๗๒/๑๖๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๒.

ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู"ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิการํ กตฺวา "กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย"ติ ญตฺวา "ตตฺถ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี"ติ กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺเตเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมิยํ "พาราณสึ คมิสฺสามี"ติ ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อนฺตรามคฺเค หฏฺฐตุปคํ อุปกํ นาม อาชีวิกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํทิวสํเยว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ อคมาสิ. ปญฺจวคฺคิยา ปน ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ อาวุโส สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺโต ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส อภิวาทนาทีนิ น กริสฺสาม, อาสนมตฺตํ ปน ปญฺญาเปยฺยามา"ติ กติกํ อกํสุ. ภควา เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา สพฺพสตฺเตสุ อโนธิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอธิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ. เต ภควโต เมตฺตจิตฺเตน ผุฏฺฐา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ. ๑- วิตฺถารกถา วินยมหาวคฺคาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา ๑- อถ ภควา อตฺตโน พุทฺธภาวํ เต ญาเปตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปญฺจวคฺคิเย เถเร อามนฺเตตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ เทเสสิ. เตสุ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. นตฺถิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๓.

[๑] "อหเมตรหิ สมฺพุทฺโธ โคตโม สกฺยวฑฺฒโน ปธานํ ปทหิตฺวาน ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ. [๒] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยึ อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนํ ปฐมาภิสมโย อหู"ติ. ตตฺถ อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทสติ. เอตรหีติ ตสฺมึ กาเล. สกฺยวฑฺฒโนติ สากิยกุลวฑฺฒโน. "สกฺยปุงฺคโว"ติปิ ปาโฐ. ปธานนฺติ วีริยํ วุจฺจติ. ปทหิตฺวานาติ ฆเฏตฺวา วายมิตฺวา, ทุกฺกรการิกํ กตฺวาติ อตฺโถ. อฏฺฐารสนฺนํ โกฏีนนฺติ พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตกถาย อญฺญาสิ- โกณฺฑญฺญตฺเถรปฺปมุขานํ อฏฺฐารสนฺนํ พฺรหฺมโกฏีนํ ปฐมาภิสมโย อโหสีติ อตฺโถ. อิทานิ ภควา อตีตํ กเถตฺวา อนาคตํ อภิสมยํ กเถนฺโต:- [๓] "ตโต ปรญฺจ เทเสนฺเต นรเทวสมาคเม ๑- คณนาย น วตฺตพฺโพ ทุติยาภิสมโย อหู"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ นรเทวสมาคเมติ ตโต อปเรน สมเยน มหามงฺคลสมาคเม ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวมนุสฺสานํ มชฺเฌ มงฺคลสุตฺตปริโยสาเน ๒- คณนปถํ วีติวตฺตานํ นรเทวานํ. ทุติยาภิสมโย อหูติ เหสฺสตีติ อตฺโถ. อนาคตวจเน วตฺตพฺเพ โสตปติตตฺตา "อหู"ติ อตีตวจนํ วุตฺตํ, กาลวิปริยายวเสน วา. เอส นโย อิโต ปเรสุ อีทิเสสุ วจเนสุ จ. ปุน ราหุโลวาทสุตฺตนฺตเทสนาย ๓- คณนปถวีติวตฺเต สตฺเต อภิสมยามตปานํ ปาเยสิ. อยํ ตติยาภิสมโย อโหสิ. ๔- เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: สี.,อิ. นรมรูนํ สมาคเม ขุ.ขุ. ๒๕/๑-๑๓/๓-๕ @ ม.อุ. ๑๔/๔๑๖ อาทิ/๓๕๖-๖๐ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๔.

[๔] "อิเธวาหํ เอตรหิ โอวทึ มม อตฺรชํ คณนาย น วตฺตพฺโพ ตติยาภิสมโย อหู"ติ. ภควโต กิร เอโกว สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ. อุรุเวลกสฺสปาทีนํ ชฏิลานํ สหสฺสํ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ อฑฺฒตฺติยสตานีติ อิเมสํ อฑฺฒเตรสสตานํ สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- [๕] "เอโกสิ สนฺนิปาโต เม สาวกานํ มเหสินํ อฑฺฒเตรสสตานํ ภิกฺขูนาสิ สมาคโม"ติ. ตตฺถ เอโกสีติ เอโกว อาสิ. อฑฺฒเตรสสตานนฺติ มม สาวกานํ ปญฺญาสาธิกานํ ทฺวาทสสตานํ. ภิกฺขูนาสีติ ภิกฺขูนํ อาสิ. เตสํ ปน มชฺฌคโต ภควา จตุรงฺคสนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อถ ภควา อตฺตโน ปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต:- [๖] "วิโรจมาโน วิมโล ภิกฺขุสํฆสฺส มชฺฌโค ททามิ ปตฺถิตํ สพฺพํ มณีว สพฺพกามโท"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ วิโรจมาโนติ อนนฺตพุทฺธสิริยา วิโรจมาโน. วิมโลติ วิคตราคาทิ- กิเลสมโล. มณีว สพฺพกามโทติ จินฺตามณิ วิย สพฺพกามทโท อหมฺปิ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ สพฺพํ โลกิยโลกุตฺตรสุขวิเสสํ เทมีติ อตฺโถ. อิทานิ ปตฺถิตปตฺถนํ ทสฺเสนฺโต:- [๗] "ผลมากงฺขมานานํ ภวจฺฉนฺทชเหสินํ จตุสจฺจํ ปกาเสมิ อนุกมฺปาย ปาณินนฺ"ติ- อาทิมาห.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๕.

ตตฺถ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลาทิกํ จตุพฺพิธํ ผลํ. ภวจฺฉนฺทชเหสินนฺติ ภวตณฺหาปหายินํ, ภวตณฺหํ ปชหิตุกามานํ. อนุกมฺปายาติ อนุทฺทยาย. [๘] อิทานิ จตุสจฺจปฺปกาสเน อภิสมยํ ทสฺเสนฺโต "ทสวีสสหสฺสานนฺ"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ ทสวีสสหสฺสานนฺติ ทสสหสฺสานญฺจ วีสติสหสฺสานญฺจ. เอกทฺวินฺนนฺติอาทินา นเยนาติ อตฺโถ. นวมทสมคาถา อุตฺตานตฺถาว. [๑๑-๑๒] เอกาทสมทฺวาทสมคาถาสุ อิทาเนตรหีติ อุโภปิ เอกตฺถา, เวเนยฺยวเสน ปุริสปุคฺคลา วิย วุตฺตา. อถ วา อิทานีติ มยิ อุปฺปนฺเน. เอตรหีติ มยิ ธมฺมํ เทเสนฺเต. อปตฺตมานสาติ อปฺปตฺตอรหตฺตผลา. อริยญฺชสนฺติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ. โถมยนฺตาติ ปสํสนฺตา. พุชฺฌิสฺสนฺตีติ อนาคเต จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สํสารสริตนฺติ สํสารสาครํ. อิทานิ อตฺตโน ชาตนคราทึ ทสฺเสนฺโต:- [๑๓] "นครํ กปิลวตฺถุ เม ราชา สุทฺโธทโน ปิตา มยฺหํ ชเนตฺติกา มาตา มายาเทวีติ วุจฺจติ. [๑๔] เอกูนตึสวสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิหํ ๑- สุจนฺโท โกฏนุโท โกญฺโจ ๒- ตโย ปาสาทมุตฺตมา. [๑๕] จตฺตาลีสสหสฺสานิ นาริโย สมลงฺกตา ยโสธรา ๓- นาม นารี ราหุโล นาม อตฺรโช. [๑๖] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา อสฺสยาเนน นิกฺขมึ ฉวสฺสํ ๔- ปธานจารํ อจรึ ทุกฺกรํ อหํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อชฺฌหํ วสึ ฉ.ม. รมฺโม สุรมฺโม สุภโก @ ฉ.ม. ภทฺทกญฺจนา ฉ.ม. ฉพฺพสฺสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๖.

[๑๗] พาราณสิยํ อิสิปตเน จกฺกํ ปวตฺติตํ มยา อหํ โคตมสมฺพุทฺโธ สรณํ สพฺพปาณินํ. [๑๘] โกลิโต อุปติสฺโส จ เทฺว ภิกฺขู อคฺคสาวกา อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก สนฺติกาวจโร มม เขมา อุปฺปลวณฺณา จ ภิกฺขุนี อคฺคสาวิกา. [๑๙] จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก อคฺคุปฏฺฐากุปาสกา นนฺทมาตา จ อุตฺตรา อคฺคุปฏฺฐากุปาสิกา. [๒๐] อหํ อสฺสตฺถมูลมฺหิ ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ พฺยามปฺปภา สทา มยฺหํ โสฬสหตฺถมุคฺคตา. [๒๑] อปฺปํ วสฺสสตํ อายุ อิทาเนตรหิ วิชฺชติ ตาวตา ติฏฺฐมาโนทํ ตาเรมิ ชนตํ พหุํ. [๒๒] ฐปยิตฺวาน ธมฺมุกฺกํ ปจฺฉิมํ ชนโพธนํ อหมฺปิ น จิรสฺเสว สทฺธึ สาวกสํฆโต อิเธว ปรินิพฺพิสฺสํ อคฺคีวาหารสงฺขยา"ติ- อาทิมาห. มม ปน รมฺมสุรมฺมสุภนามกา ตโย ปาสาทา นวภูมิกสตฺตภูมิปญฺจภูมิกา, จตฺตาลีสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโย, ยโสธรา นาม มม อคฺคมเหสี, โสหํ จตฺตาโร นิมิตฺเต ทิสฺวา อสฺสยาเนน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมึ. ตโต ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหิตฺวา วิสาขปุณฺณมาย อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๑- เสนากุฏุมฺพิกสฺส ๒- ธีตาย สมฺปสาทชาตาย สุชาตาย นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน @เชิงอรรถ: สี.,อิ. เสนานีนิคเม สี.,อิ. เสนานีกุฏุมฺพิกสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๗.

ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมเย โสตฺถิเยน นาม ติณหารเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา อสฺสตฺถโพธิรุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา ตตฺถ มารพลํ วิทฺธํเสตฺวา สมฺโพธึ ปตฺโตสฺมีติ สพฺพํ พฺยากาสิ. ตตฺถ สทฺธึ สาวกสํฆโตติ สทฺธึ สาวกสํเฆน. ปรินิพฺพิสฺสนฺติ ปรินิพฺพายิสฺสามิ. อคฺคิวาหารสงฺขยาติ อคฺคิ วิย อินฺธนกฺขเยน ยถา อคฺคิ นิรุปาทาโน นิพฺพายติ, เอวํ อหมฺปิ นิรุปาทาโน ปรินิพฺพายิสฺสามีติ อตฺโถ. [๒๓-๔] ตานิ จ อตุลเตชานีติ อคฺคสาวกยุคาทีนิ ตานิ อสทิสเตชานิ. อิมานิ จ ทสพลานีติ เอตานิ จ สารีรทสพลานิ. คุณธารโณ เทโหติ ฉอสาธารณญาณาทิคุณธโร อยํ เทโห จ. ตมนฺตรหิสฺสนฺตีติ สพฺพานิ เอตานิ วุตฺตปฺปการานิ อนฺตรธายิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ. นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขาราติ เอตฺถ นนูติ อยํ อนุมติอตฺเถ นิปาโต. ริตฺตาติ นิจฺจสารธุวสารรหิตตฺตา ตุจฺฉา. สพฺพเมว ปน สงฺขตํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุปฺปาทาทิปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺตนโต อนตฺตา. ตสฺมา สงฺขาเรสุ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อมตมสงฺขตํ อจฺจุตํ นิพฺพานํ อธิคจฺฉถ. อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี อิทํ อมฺหากํ สาสนํ อปฺปมาเทน สมฺปาเทถาติ. เทสนาปริโยสาเน กิร เทวตานํ โกฏิสตสหสฺสสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ. เสสมคฺคผเลสุ ปติฏฺฐิตา ปน คณนปถํ วีติวตฺตา อเหสุํ. เอวํ ภควา กปฺปนามชาติยาทิววตฺถิตํ สกลมฺปิ พุทฺธวํสํ อากาเส รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโตว กเถตฺวา ญาติชนํ วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน ปน ภควติ โลกนาเถ สิขาปฺปตฺโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๒๘.

ญาติสมาคโม อโหสิ. สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตงฺขเณ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติ. เตเมตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา ๑- สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา หุตฺวา "อโห อจฺฉริยํ, อโห อจฺฉริยนฺ"ติ ๒- กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ. ตํ สุตฺวา สตฺถา "น อิทาเนว มยฺหํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ, อตีเตปิ วสฺสี"ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ ๓- กเถสิ. สา ธมฺมเทสนา สาตฺถิกา ชาตา. ตโต ภควา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิ. อิติ มธุรตฺถวิลาสินิยา พุทฺธวํสฏฺฐกถาย โคตมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. นิฏฺฐิโต ปญฺจวีสติโม พุทฺธวํโส. ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๘๙-๔๒๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=8601&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=8601&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=206              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8517              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11194              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11194              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]