อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                         ๒๘. พุทฺธปกิณฺณกกถา
     [๑-๑๘] "อปริเมยฺยิโต กปฺเป จตุโร อาสุํ วินายกา"ติอาทิกา
อฏฺารสคาถา ๔- สงฺคีติการเกหิ ปิตา นิคมนคาถาติ เวทิตพฺพา. เสสคาถาสุ
สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
                            เวมตฺตกถา
     อิมสฺมึ ปน สกเลปิ พุทฺธวํเส นิทฺทิฏฺานํ ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ
อฏฺ เวมตฺตานิ เวทิตพฺพา. กตมานิ อฏฺ? อายุเวมตฺตํ ปมาณเวมตฺตํ กุลเวมตฺตํ
ปธานเวมตฺตํ รสฺมิเวมตฺตํ ยานเวมตฺตํ โพธิเวมตฺตํ ๕- ปลฺลงฺกเวมตฺตนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.ยํ ทิสฺวา        ๒ ฉ.ม. อโห อพฺภุตนฺติ
@๓ ขุ.ชา. ๒๘/๑๐๔๕ อาทิ/๓๖๕ (สฺยา)
@๔ เอตรหิ ปน สพฺเพสุเยว มรมฺมสีหฬโปตฺถถเกสุ วีสติ คาถาโย ทิสฺสนฺติ
@๕ สี.,อิ. โพธิรุกฺขเวมตฺตํ
     ตตฺถ อายุเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆายุกา โหนฺติ เกจิ อปฺปายุกา. ตถา
หิ ทีปงฺกโร โกณฺฑญฺโ อโนมทสฺสี ปทุโม ปทุมุตฺตโร อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี
สิทฺธตฺโถ ติสฺโสติ อิเม นว พุทฺธา วสฺสสตสหสฺสายุกา อเหสุํ. มงฺคโล สุมโน
โสภิโต นารโท สุเมโธ สุชาโต ปิยทสฺสี ปุสฺโสติ ๑- อิเม อฏฺ พุทฺธา
นวุติวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ, เรวโต เวสฺสภู จาติ อิเม เทฺว พุทฺธา
สฏฺิวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. วิปสฺสี ภควา อสีติวสฺสสหสฺสายุโก อโหสิ. สิขี
กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโปติ อิเม จตฺตาโร พุทฺธา ยถากฺกเมน
สตฺตติจตฺตาลีสตึสวีสวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํ. อมฺหากํ ปน ภควโต วสฺสสตํ
อายุปฺปมาณํ อโหสิ. อุปจิตปุญฺสมฺภารานํ ทีฆายุกสํวตฺตนิยกมฺมสมุเปตานมฺปิ
พุทฺธานํ ยุควเสน อายุปฺปมาณํ อปฺปมาณํ อโหสิ. อยํ ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ
อายุเวมตฺตํ นาม.
     ปมาณเวมตฺตํ นาม เกจิ ทีฆา โหนฺติ เกจิ รสฺสา. ตถา หิ ทีปงฺกรเรวต-
ปิยทสฺสีอตฺถทสฺสีธมฺมทสฺสีวิปสฺสีพุทฺธานํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรปฺปมาณํ
อโหสิ. โกณฺฑญฺมงฺคลนารทสุเมธานํ อฏฺาสีติหตฺถุพฺเพโธ กาโย อโหสิ.
สุมนสฺส นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. โสภิตอโนมทสฺสีปทุมุตฺตรปุสฺสพุทฺธานํ
อฏฺปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. สุชาโต ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธสรีโร อโหสิ.
สิทฺธตฺถติสฺสเวสฺสภุโน สฏฺิหตฺถุพฺเพธา อเหสุํ. สิขี สตฺตติหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ.
กกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปา ยถากฺกเมน จตฺตาลีสตึสวีสติหตฺถุพฺเพธา อเหสุํ. อมฺหากํ
ภควา อฏฺารสหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ. อยํ ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ ปมาณเวมตฺตํ
นาม.
     กุลเวมตฺตํ นาม เกจิ ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺตึสุ เกจิ พฺราหฺมณกุเล. ตถา
หิ กกุสนฺธโกณาคมนกสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธา พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺตึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผุสฺโสติ
ทีปงฺกราทิโคตมพุทฺธปริยนฺตา ทฺวาวีสติ พุทฺธา ขตฺติยกุเลเยว นิพฺพตฺตึสุ. อยํ
ปญฺจวีสติยา พุทฺธานํ กุลเวมตฺตํ นาม.
     ปธานเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกรโกณฺฑญฺสุมนอโนมทสฺสีสุชาตสิทฺธตฺถ-
กกุสนฺธานํ ทสมาสิกา ปธานจริยา. มงฺคลสุเมธติสฺสสิขีนํ อฏฺมาสิกา. เรวตสฺส
สตฺตมาสิกา. โสภิตสฺส จตฺตาโร มาสา. ปทุมอตฺถทสฺสีวิปสฺสีนํ อฑฺฒมาสิกา.
นารทปทุมุตฺตรธมฺมทสฺสีกสฺสปานํ สตฺตาหานิ. ปิยทสฺสีปุสฺสเวสฺสภูโกณาคมนานํ
ฉมาสิกา. อมฺหากํ พุทฺธสฺส ฉพฺพสฺสานิ ปธานจริยา อโหสิ. อยํ ปธานเวมตฺตํ
นาม.
     รสฺมิเวมตฺตํ นาม มงฺคลสฺส กิร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สรีรรสฺมิ
ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺส ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ.
วิปสฺสิสฺส ภควโต สตฺตโยชนิกา อโหสิ. สิขิสฺส ติโยชนปฺปมาณา. กกุสนฺธสฺส
ทสโยชนิกา. อมฺหากํ ภควโต สมนฺตโต พฺยามปฺปมาณา. เสสานํ อนิยตา
อโหสิ. อยํ รสฺมิเวมตฺตํ นาม อชฺฌาสยปฏิพทฺธํ, โย ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตสฺส
สรีรปฺปภา ตตฺตกํ ผรติ, ปฏิวิทฺธคุเณ ปน กสฺสจิ เวมตฺตํ นาม นตฺถิ. อยํ
รสมิเวมตฺตํ นาม.
     ยานเวมตฺตํ นาม เกจิ หตฺถิยาเนน เกจิ อสฺสยาเนน เกจิ รถปทปาสาท-
สิวิกาทีสุ อญฺตเรน นิกฺขมนฺติ. ตถา หิ ทีปงฺกรสุมนสุเมธปุสฺสสิขีโกณาคมนา
หตฺถิยาเยน นิกฺขมึสุ. โกณฺฑญฺเรวตปทุมปิยทสฺสีกกุสนฺธา รถยาเนน.
มงฺคลสุชาตอตฺถทสฺสีติสฺสโคตมา อสฺสยาเนน. อโนมทสฺสีสิทฺธตฺถเวสฺสภุโน
สิวิกายาเนน. นารโท ปทสา นิกฺขมิ. โสภิตปทุมุตฺตรธมฺมทสฺสีกสฺสปา ปาสาเทน
นิกฺขมึสุ. อยํ ยานเวมตฺตํ นาม.
     โพธิเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกรสฺส ภควโต กปีตนรุกฺโข โพธิ. โกณฺฑญฺสฺส
ภควโต สาลกลฺยาณิรุกฺโข. มงฺคลสุมนเรวตโสภิตานํ นาครุกฺโข. อโนมทสฺสิสฺส
อชฺชุนรุกฺโข. ปทุมนารทานํ มหาโสณรุกฺโข. ปทุมุตฺตรสฺส สลลรุกฺโข. สุเมธสฺส
นีโป. สุชาตสฺส เวฬุ. ปิยทสฺสิโน กกุโธ. อตฺถทสฺสิสฺส จมฺปกรุกฺโข. ธมฺมทสฺสิสฺส
รตฺตกุรวกรุกฺโข. สิทฺธตฺถสฺส กณิการรุกฺโข. ติสฺสสฺส อสนรุกฺโข. ปุสฺสสฺส
อามลกรุกฺโข. วิปสฺสิสฺส ปาฏลิรุกฺโข. สิขิสฺส ปุณฺฑรีกรุกฺโข. เวสฺสภุสฺส
สาลรุกฺโข. กกุสนฺธสฺส สิรีสรุกฺโข. โกณาคมนสฺส อุทุมฺพรรุกฺโข. กสฺสปสฺส
นิโคฺรโธ. โคตมสฺส อสฺสตฺโถติ อยํ โพธิเวมตฺตํ นาม.
     ปลฺลงฺกเวมตฺตํ นาม ทีปงฺกรเรวตปิยทสฺสีอตฺถทสฺสีธมฺมทสฺสีวิปสฺสีนํ
เตปณฺณาสหตฺถปลฺลงฺกา อเหสุํ. โกณฺฑญฺมงฺคลนารทสุเมธานํ สตฺตปณฺณาสหตฺถา.
สุมนสฺส สฏฺิหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. โสภิตอโนมทสฺสีปทุมปทุมุตฺตรปุสฺสานํ
อฏฺตึสหตฺถา. สุชาตสฺส ทฺวตฺตึสหตฺโถ. สิทฺธตฺถติสฺสเวสฺสภูนํ จตฺตาลีสหตฺถา.
สิขิสฺส ทฺวตฺตึสหตฺโถ. กกุสนฺธสฺส ฉพฺพีสติหตฺโถ. โกณาคมนสฺส วีสติหตฺโถ.
กสฺสปสฺส ปณฺณรสหตฺโถ. โคตมสฺส จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. อยํ
ปลฺลงฺกเวมตฺตํ นาม. อิมานิ อฏฺ เวมตฺตานิ นาม.
                          อวิชหิตฏฺานกถา
     สพฺพพุทฺธานํ ปน จตฺตาริ อวิชหิตฏฺานานิ นาม โหนฺติ. สพฺพพุทฺธานํ
หิ โพธิปลฺลงฺโก อวิชหิโต เอกสฺมึเยว าเน โหติ. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตานํ
อิสิปตเน มิคทาเย อวิชหิตเมว โหติ. เทโวโรหณกาเล สงฺกสฺสนครทฺวาเร
ปมกฺกปาทฏฺานํ อวิชหิตเมว โหติ. เชตวเน คนฺธกุฏิยา จตฺตาริ มญฺจปาทฏฺ-
านานิ อวิชหิตาเนว โหนฺติ. วิหาโร ปน ขุทฺทโกปิ มหนฺโตปิ โหติ. วิหาโร
น วิชหติเยว, นครํ ปน วิชหติ. ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นครมฺปิ น วิชหติ
                    สหชาตปริจฺเฉทนกฺขตฺตปริจฺเฉทกถา
     อปรํ ปน อมฺหากํเยว ภควโต สหชาตปริจฺเฉทญฺจ นกฺขตฺตปริจฺเฉทญฺจ
ทีเปสุํ. อมฺหากํ สพฺพญฺุโพธิสตฺเตน กิร สทฺธึ ราหุลมาตา อานนฺทตฺเถโร
ฉนฺโน กณฺโก อสฺสราชา นิธิกุมฺโภ มหาโพธิ กาฬุทายีติ อิมานิ สตฺต
สหชาตานิ. อยํ สหชาตปริจฺเฉโท. มหาปุริโส ปน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตเนว
มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ, ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ, ยมกปาฏิหาริยํ
อกาสิ. วิสาขนกฺขตฺเตน ชาโต จ อภิสมฺพุทฺโธ จ ปรินิพฺพุโต จ. มาฆนกฺขตฺเตน
ตสฺส สาวกสนฺนิปาโต จ อายุสงฺขารโวสชฺชนญฺจ อโหสิ. อสฺสยุชนกฺขตฺเตน
เทโวโรหณํ. ๑- อยํ นกฺขตฺตปริจฺเฉโทติ.
                            สธมฺมตากถา
     อิทานิ ปน สพฺเพสํ พุทฺธานํ สธารณธมฺมตํ ปกาสยิสฺสาม. สพฺพพุทฺธานํ
สมตฺตึสวิธา ธมฺมตา. เสยฺยถิทํ? ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตสฺส สมฺปชานสฺส
มาตุกุจฺฉิโอกฺกมนํ, มาตุกุจฺฉิยํ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา พหิมุโขโลกนํ, ิตาย
โพธิสตฺตมาตุยา วิชายนํ. อรญฺเเยว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ, กญฺจนปฏฺเฏสุ
ปติฏฺิตปาทานํ อุตฺตราภิมุขานํ สตฺถปทวีติหารานํ คนฺตฺวา จตุทฺทิสํ โอโลเกตฺวา
สีหนาทนทนํ, จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา ชาตมตฺตปุตฺตานํ มหาสตฺตานํ
มหาภินิกฺขมนํ, อรหทฺธชมาทาย ปพฺพชิตฺวา สพฺพเหฏฺิเมน ปริจฺเฉเทน
สตฺตาหํ ปธานจริยา, สมฺโพธึ ปาปุณนทิวเส ปายาสโภชนํ, ติณสนฺถเร นิสีทิตฺวา
สพฺพญฺุตญฺาณาธิคโม, อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานปริกมฺมํ, มารพลวิทฺธํสนํ,
โพธิปลฺลงฺเกเยว ติสฺโส วิชฺชา อาทึ กตฺวา อสาธารณาณาทิคุณปฏิลาโภ,
สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินามนํ, มหาพฺรหฺมุโน ธมฺมเทสนตฺถาย อายาจนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เทโวโรหณญฺจ
อิสิปตเน มิคทาเย ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนํ, มาฆปุณฺณมาย จตุรงฺคิกสนฺนิปาเต
ปาติโมกฺขุทฺเทโส, เชตวนฏฺาเน นิพทฺธวาโส, สาวตฺถินครทฺวาเร ยมกปาฏิหาริยกรณํ,
ตาวตึสภวเน อภิธมฺมเทสนา, สงฺกสฺสนครทฺวาเร เทวโลกโต โอตรณํ,
สตตํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, ทฺวีสุ วาเรสุ ๑- เวเนยฺยชนาวโลกนํ, อุปฺปนฺเน
วตฺถุมฺหิ สิกฺขาปทปญฺาปนํ, อุปฺปนฺนาย อฏฺุปฺปตฺติยา ชาตกกถนํ, าติสมาคเม
พุทฺธวํสกถนํ, อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ ปฏิสนฺถารกรณํ, นิมนฺติตานํ วุฏฺวสฺสานํ
อนาปุจฺฉา อคมนํ, ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามกิจฺจกรณํ,
ปรินิพฺพานทิวเส มํสรสโภชนํ, จตุวีสติ โกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา
ปรินิพฺพานนฺติ อิมา สมตฺตึส สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมตาติ.
                         อนนฺตรายิกธมฺมกถา
     สพฺพพุทฺธานํ จตฺตาโร อนนฺตรายิกา ธมฺมา. กตเม จตฺตาโร?
พุทฺธานํ อุทฺทิสฺส อภิหฏานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย ๒-
กาตุํ. พุทฺธานํ อายุโน น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย ๒- กาตุํ. วุตฺตเญฺหตํ
"อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ ปรูปกฺกเมน ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา"ติ. ๓-
พุทฺธานํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณานํ อสีติยา อนุพฺยญฺชนานญฺจ น สกฺกา
เกนจิ อนฺตราโย ๒- กาตุํ. พุทฺธรํสีนํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตราโย ๑- กาตุนฺติ.
อิเม จตฺตาโร อนนฺตรายิกา ธมฺมา นามาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. าเนสุ        ๒ สี.,อิ.,ม. อนฺตรายํ       ๓ วิ.จูฬ. ๗/๓๔๒/๑๓๔
                          นิคมนกถา
         เอตฺตาวตา คตา สิทฺธึ        พุทฺธวํสสฺส วณฺณนา
         สุวณฺณปทวิญฺาต- ๑-         วิจิตฺตนยโสภิตา.
         โปราณฏฺกถามคฺคํ ๒-        ปาฬิอตฺถปฺปกาสกํ
         อาทาเยว กตา พุทฺธ-        วํสสฺสฏฺกถา มยา.
         ปปญฺจตฺถํ วิวชฺเชตฺวา         มธุรตฺถสฺส สพฺพโส
         สมฺปกาสนโต ตสฺมา          มธุรตฺถปฺปกาสินี.
         กาวีรชลสมฺปาต-            ปริปูต ๓- มหีตเล
         กาวีรปฏฺฏเน รมฺเม          นานานารินรากุเล.
         การิเต กณฺหทาเสน          สณฺหวาเจน สาธุนา
         วิหาเร วิวิธาการ-          จารุปาการโคปุเร.
         ฉายาสลิลสมฺปนฺเน ๔-        ทสฺสนีเย มโนรเม
         หตทุชฺชนสมฺพาเธ            ปริเวกสุเข สิเว.
         ตตฺถ ปาจีนปาสาท-          ตเล ปรมสีตเล
         วสตา พุทฺธวํสสฺส            มยา สํวณฺณนา กตา.
                ๕- ยถา พุทฺธวํสสฺส สํวณฺณนายํ
                กตา สาธุ สิทฺธึ วินา อนฺตรายํ
                ตถา ธมฺมยุตฺตา ชนานํ วิตกฺกา
                วินาวนฺตราเยน สิทฺธึ วชนฺตุ. ๕-
                อิมํ พุทฺธวํสสฺส สํวณฺณนํ เม
                กโรนฺเตน ยํ ปตฺถิตํ ปุญฺชาตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปรมปทวิญฺาต      ๒ ม. ตนฺติ
@๓ ม. ปาริปูริ           ๔ สี.,อิ. โคธาสลิลสมฺปาเต
@๕-๕ สี.,อิ. ยถา วณฺณนายํ คตา สาธุ สิทฺธึ, วินา อนฺตรายํ ตถา สมฺมยุตฺตา
@ชนานํ วิตกฺกา วินา จนฺตราวนฺ- ตราเยน สิทฺธึ คมิสฺสนฺตุ สาธุ.
                สทา ตสฺส เทวานุภาเวน โลโก
                ธุวํ สนฺตมจฺจนฺตมตฺถํ ปยาตํ.
                ๑- วินสฺสนฺตุ โรคา มนุสฺเสสุ สพฺเพ
                ปวสฺสนฺตุ เทวาปิ วสฺสนฺตกาเล
                สุขํ โหตุ นิจฺจํ วรํ นารกาปิ
                ปิสาจาปยาตา ปิปาสา ภวนฺตุ.
                สุรา อจฺฉรานํ คณาทีหิ สทฺธึ
                จิรํ เทวโลเก สุขํ จานุโภนฺตุ
                จิรํ าตุ ธมฺโม มุนินฺทสฺส โลเก
                สุขํ โลกปาลา มหึ ปาลยนฺตุ. ๑-
        ๒- ครูหิ คีตนาเมน ๓-           พุทฺธทตฺโตติ วิสฺสุโต
        เถโร กตฺวา อฏฺกถํ             มธุรตฺถวิลาสินึ.
        โปตฺถกํ ปยิเตฺวมํ               ปรมฺปเร หิตาวหํ
        อจิรฏฺิตภาเวน                 อโห มจฺจุวสํ คโต. ๒-
     อิติ ภาณวารวเสน ฉพฺพีสติภาณวารา, คนฺถวเสน ปญฺจสตาธิกฉสหสฺสคนฺถา,
อกฺขรวเสน ติสหสฺสาธิกานิ ๔- เทฺวสตสหสฺสกฺขรานิ.
        อนฺตรายํ วินา เอสา             ยถา นิฏฺ อุปาคตา
        ตถา สิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา            สตฺตานํ ธมฺมนิสฺสิตาติ.
                        อิติ มธุรตฺถวิลาสินี นาม
                       พุทฺธวํสอฏฺกถา นิฏฺิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,อิ. นตฺถิ       ๒-๒ ปจฺฉา เกนจิ ปกฺขิตฺตา คาถาโย
             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๔๒๘-๔๓๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=9476&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=9476&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=207
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8563
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11253
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11253
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33