อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๘.  สิวิราชจริยาวณฺณนา
          [๕๑]  อริฏฺฐสวฺหเย นคเร        สิวิ นามาสิ ขตฺติโย
                นิสชฺช ปาสาทวเร         เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
     #[๕๑]  อฏฺฐเม อริฏฺฐสวฺหเย นคเรติ อริฏฺฐปุรนามเก นคเร. สิวิ นามาสิ
ขตฺติโยติ สิวีติ โคตฺตโต เอวํนามโก ราชา อโหสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ตถา           ๒ ม. วิภาเวตพฺพา
     อตีเต กิร สิวิรฏฺเฐ อริฏฺฐปุรนคเร สิวิราเช รชฺชํ กาเรนฺเต มหาสตฺโต ตสฺส
ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, "สิวิกุมาโร"ติสฺส นามมกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ตกฺกสิลํ
คนฺตฺวา อุคฺคหิตสิปฺโป อาคนฺตฺวา ปิตุ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา อุปรชฺชํ ลภิตฺวา
อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน ราชา หุตฺวา อคติคมนํ ปหาย ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา รชฺชํ
กาเรนฺโต นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเรติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา
เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาเคน มหาทานํ ปวตฺเตสิ. อฏฺฐมีจาตุทฺทสีปณฺณรสีสุ สยํ
ทานสาลํ คนฺตฺวา ทานคฺคํ โอโลเกติ. โส เอกทา ปุณฺณมทิวเส ปาโตว
สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน อตฺตนา ทินฺนทานํ อาวชฺเชนฺโต
พาหิรวตฺถุํ อตฺตนา อทินฺนํ นาม อทิสฺวา "น เม พาหิรกทานํ ตถา จิตฺตํ โตเสติ, ยถา
อชฺฌตฺติกทานํ, อโห วต มม ทานสาลํ คตกาเล โกจิ ยาจโก พาหิรวตฺถุํ อยาจิตฺวา
อชฺฌตฺติกเมว ยาเจยฺย, สเจ หิ เม โกจิ สรีเร มํสํ วา โลหิตํ วา สีสํ วา หทยมํสํ
วา อกฺขีนิ วา อุปฑฺฒสรีรํ วา สกลเมว วา อตฺตภาวํ ทาสภาเวน ยาเจยฺย, ตํตเทวสฺส
อธิปฺปายํ ปูเรนฺโต ทาตุํ สกฺโกมี"ติ จินฺเตสิ. ปาฬิยํ ปน อกฺขีนํ เอว วเสน อาคตา.
เตน วุตฺตํ:-
                "นิสชฺช ปาสาทวเร        เอวํ จินฺเตสหํ ตทา.
           [๕๒]  ยํ กิญฺจิ มานุสํ ทานํ       อทินฺนํ เม น วิชฺชติ
                 โยปิ ยาเจยฺย มํ จกฺขุํ     ทเทยฺยํ อวิกมฺปิโต"ติ.
          ตตฺถ มานุสํ ทานนฺติ ปกติมนุสฺเสหิ ทาตพฺพทานํ อนฺนปานาทิ. เอวํ ปน
มหาสตฺตสฺส อุฬาเร ทานชฺฌาสเย อุปฺปนฺเน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ
อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. โส ตสฺส การณํ อาวชฺเชนฺโต โพธิสตฺตสฺส อชฺฌาสยํ ทิสฺวา
"สิวิราชา อชฺช สมฺปตฺตยาจกา จกฺขูนิ เจ ยาจนฺติ, จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา เนสํ
ทสฺสามีติ จินฺเตสี"ติ สกฺโก เทวปริสาย วตฺวา "โส สกฺขิสฺสติ นุ โข ตํ ทาตุํ,
อุทาหุ โนติ วีมํสิสฺสามิ ตาว นนฺ"ติ โพธิสตฺเต โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ นฺหาตฺวา
สพฺพาลงฺกาเรหิ ปฏิมณฺฑิเต อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคเต ทานคฺคํ คจฺฉนฺเต ชราชิณฺโณ
อนฺธพฺราหฺมโณ วิย หุตฺวา ตสฺส จกฺขุปเถ เอกสฺมึ อุนฺนตปฺปเทเส อุโภ หตฺเถ
ปสาเรตฺวา ราชานํ ชยาเปตฺวา ฐิโต โพธิสตฺเตน ตทภิมุขํ วารณํ เปเสตฺวา
"พฺราหฺมณ กึ อิจฺฉสี"ติ ปุจฺฉิโต "ตว ทานชฺฌาสยํ นิสฺสาย สมุคฺคเตน กิตฺติโฆเสน
สกลโลกสนฺนิวาโส นิรนฺตรํ ผุโฏ, อหญฺจ อนฺโธ, ตสฺมา ตํ ยาจามี"ติ อุปจารวเสน
เอกํ จกฺขุํ ยาจิ. เตน วุตฺตํ:-
           [๕๓]  "มม สงฺกปฺปมญฺญาย       สกฺโก เทวานมิสฺสโร
                 นิสินฺโน เทวปริสาย       อิทํ วจนมพฺรวิ.
           [๕๔]  นิสชฺช ปาสาทวเร        สิวิราชา มหิทฺธิโก
                 จินฺเตนฺโต วิวิธํ ทานํ      อเทยฺยํ โส น ปสฺสติ.
           [๕๕]  ตถํ นุ วิตถํ เนตํ         หนฺท วีมํสยามิ ตํ
                 มุหุตฺตํ อาคเมยฺยาถ       ยาว ชานามิ ตํ มนํ.
           [๕๖]  ปเวธมาโน ปลิตสิโร      วลิคตฺโต ชราตุโร
                 อนฺธวณฺโณว ๑- หุตฺวาน    ราชานํ อุปสงฺกมิ.
           [๕๗]  โส ตทา ปคฺคเหตฺวาน     วามํ ทกฺขิณพาหุญฺจ
                 สิรสฺมึ อญฺชลึ กตฺวา       อิทํ วจนมพฺรวิ.
           [๕๘]  ยาจามิ ตํ มหาราช       ธมฺมิก รฏฺฐวฑฺฒน
                 ตว ทานรตา กิตฺติ        อุคฺคตา เทวมานุเส.
           [๕๙]  อุโภปิ เนตฺตา นยนา      อนฺธา อุปหตา มม
                 เอกํ เม นยนํ เทหิ       ตวมฺปิ เอเกน ยาปยา"ติ. ๒-
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อนฺธวณฺโณ จ                        ๒ ขุ.จริยา. ๓๓/๕๓-๙/๕๘๙
    ตตฺถ จินฺเตนฺโต วิวิธํ ทานนฺติ อตฺตนา ทินฺนํ วิวิธํ ทานํ จินฺเตนฺโต,
อาวชฺเชนฺโต ทานํ วา อตฺตนา ทินฺนํ วิวิธํ พาหิรํ เทยฺยธมฺมํ จินฺเตนฺโต. อเทยฺยํ
โส น ปสฺสตีติ พาหิรํ วิย อชฺฌตฺติกวตฺถุมฺปิ อเทยฺยํ ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ น
ปสฺสติ, "จกฺขูนิปิ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามี"ติ จินฺเตสีติ อธิปฺปาโย. ตถํ นุ วิตถํ
เนตนฺติ เอตํ อชฺฌตฺติกวตฺถุโนปิ อเทยฺยสฺส อทสฺสนํ เทยฺยภาเวเนว ทสฺสนํ
จินฺตนํ ๑- สจฺจํ นุ โข, อุทาหุ อสจฺจนฺติ อตฺโถ. โส ตทา ปคฺคเหตฺวาน, วามํ
ทกฺขิณพาหุ จาติ วามพาหุํ ทกฺขิณพาหุญฺจ ตทา ปคฺคเหตฺวา, อุโภ พาหู อุกฺขิปิตฺวาติ
อตฺโถ. รฏฺฐวฑฺฒนาติ รฏฺฐวฑฺฒีกร. ตฺวมฺปิ เอเกน ยาปยาติ เอเกน จกฺขุนา สมวิสมํ
ปสฺสนฺโต สกํ อตฺตภาวํ ตฺวํ ยาเปหิ, อหมฺปิ ภวโต ลทฺเธน เอเกน ยาเปมีติ ทสฺเสติ.
          ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตุฏฺฐมานโส "อิทาเนวาหํ ปาสาเท นิสินฺโน เอวํ
จินฺเตตฺวา อาคโต, อยญฺจ เม จิตฺตํ ญตฺวา วิย จกฺขุํ ยาจติ, อโห วต เม ลาภา,
อชฺช เม มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสติ, อทินฺนปุพฺพํ วต ทานํ ทสฺสามี"ติ อุสฺสาหชาโต
อโหสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห:-
          [๖๐] ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา      หฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส
               กตญฺชลี เวทชาโต       อิทํ วจนมพฺรวึ.
          [๖๑] อิทานาหํ จินฺตยิตฺวาน     ปาสาทโต อิธาคโต
               ตฺวํ มม จิตฺตมญฺญาย      เนตฺตํ ยาจิตุมาคโต.
          [๖๒] อโห เม มานสํ สิทฺธํ     สงฺกปฺโป ปริปูริโต
               อทินฺนปุพฺพํ ทานวรํ       อชฺช ทสฺสามิ ยาจเก"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิตกํ
       ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส พฺราหฺมณรูปธรสฺส สกฺกสฺส. หฏฺโฐติ ตุฏฺโฐ.
สํวิคฺคมานโสติ มม จิตฺตํ ชานิตฺวา วิย อิมินา พฺราหฺมเณน  จกฺขุ ยาจิตํ,
เอตฺตกํ กาลํ เอวํ อจินฺเตตฺวา ปมชฺชิโต วตมฺหีติ สํวิคฺคจิตฺโต. เวทชาโตติ
ชาตปีติปาโมชฺโช. อพฺรวินฺติ อภาสึ. มานสนฺติ มนสิ ภวํ มานสํ, ทานชฺฌาสโย,
"จกฺขุํ ทสฺสามี"ติ อุปฺปนฺนทานชฺฌาสโยติ อตฺโถ. สงฺกปฺโปติ มโนรโถ. ปริปูริโตติ
ปริปุณฺโณ.
       อถ โพธิสตฺโต จินฺเตสิ "อยํ พฺราหฺมโณ มม จิตฺตาจารํ ญตฺวา วิย ทุจฺจชมฺปิ
จกฺขุํ มํ ยาจติ, สิยา นุ โข กายจิ เทวตาย อนุสิฏฺโฐ ภวิสฺสติ. ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว
นนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตํ พฺราหฺมณํ ปุจฺฉิ. เตนาห ภควา ชาตกเทสนายํ:-
                  "เกนานุสิฏฺโฐ อิธมาคโตสิ
                  วนิพฺพก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํ
                  สุทุจฺจชํ ยาจสิ อุตฺตมงฺคํ
                  ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ทุจฺจชนฺ"ติ. ๑-
          ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณรูปธโร สกฺโก อาห:-
                  "ยมาหุ เทเวสุ สุชมฺปตีติ
                  มฆวาติ นํ อาหุ มนุสฺสโลเก
                  เตนานุสิฏฺโฐ อิธมาคโตสฺมิ
                  วนิพฺพโก จกฺขุปถานิ ยาจิตุํ.
                  วนิพฺพโต ๒- มยฺหํ วนึ ๓- อนุตฺตรํ
                  ททาหิ เม ๔- จกฺขุปถานิ ยาจิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๕๓/๓๓๓  ๒ ปาฬิ. วนิพฺพโก  ๓ ปาฬิ. วณึ  ๔ ฉ.ม. เต
                  ททาหิ เม จกฺขุปถํ อนุตฺตรํ
                  ยมาหุ เนตฺตํ ปุริเสน ทุจฺจชนฺ"ติ. ๑-
          มหาสตฺโต อาห:-
           "เยน อตฺเถน อาคจฺฉิ     ยมตฺถมภิปตฺถยํ
           เต เต อิชฺฌนฺตุ สงฺกปฺปา   ลภ จกฺขูนิ พฺราหฺมณ.
                  เอกํ เต ยาจมานสฺส
                  อุภยานิ ททามหํ,
                  ส จกฺขุมา คจฺฉ ชนสฺส เปกฺขโต
                  ยทิจฺฉเส ตฺวํ ตท เต สมิชฺฌตู"ติ. ๒-
          ตตฺถ วนิพฺพกาติ ตํ อาลปติ. จกฺขุปถานีติ ทสฺสนสฺส ปถภาวโต จกฺขูนเมเวตํ
นามํ. ยมาหูติ ยํ โลเก "ทุจฺจชนฺ"ติ กเถนฺติ. วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺส. วนินฺติ
ยาจนํ. เต เตติ เต ตว ตสฺส อนฺธสฺส ๓- สงฺกปฺปา. ส จกฺขุมาติ โส ตฺวํ มม จกฺขูหิ
จกฺขุมา หุตฺวา. ตท เต สมิชฺฌตูติ ยํ ตฺวํ มม สนฺติกา อิจฺฉสิ, ตํ เต สมิชฺฌตูติ.
          ราชา เอตฺตกํ กเถตฺวา "อยํ พฺราหฺมโณ สกฺเกน อนุสิฏฺโฐ อิธาคโตสฺมีติ
ภณติ, นูน อิมสฺส อิมินา อุปาเยน จกฺขุ สมฺปชฺชิสฺสตี"ติ ญตฺวา "อิเธว มยา
จกฺขูนิ อุปฺปาเฏตฺวา ทาตุํ อสารุปฺปนฺ"ติ จินฺเตตฺวา พฺราหฺมณํ อาทาย อนฺเตปุรํ
คนฺตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา สิวกํ ๔- นาม เวชฺชํ ปกฺโกสาเปสิ. อถ "อมฺหากํ กิร
ราชา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พฺราหฺมณสฺส ทาตุกาโม"ติ สกลนคเร เอกโกลาหลํ อโหสิ.
อถ นํ รญฺโญ ญาติเสนาปติอาทโย ราชวลฺลภา อมจฺจา ปาริสชฺชา นาครา โอโรธา จ สพฺเพ
สนฺนิปติตฺวา นานาอุปาเยหิ นิวาเรสุํ. ราชาปิ เน อนุวาเรสิ. เตนาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๕๔-๕/๓๓๓  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๕๖-๗/๓๓๓-๔  ๓ ม. อตฺถสฺส  ๔ สี.,ม. สีวกํ
           "มา โน เทว อทา จกฺขุํ   มา โน สพฺเพ ปรากริ ๑-
           ธนํ เทมิ มหาราช        มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
           ยุตฺเต เทว รเถ เทหิ     อาชานีเย อลงฺกเต
           นาเค เทหิ มหาราช      เหมกปฺปนวาสเส. ๒-
           ยถา ตํ สิวโย สพฺเพ      สโยคฺคา สรถา สทา
           สมนฺตา ปริกเรยฺยุํ        เอวํ เทหิ รเถสภา"ติ. ๓-
อถ ราชา ติสฺโส คาถา อภาสิ:-
           "โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน   อทาเน กุรุเต มโน
           ภูมฺยํ โส ปติตํ ปาสํ       คีวายํ ปฏิมุญฺจติ.
           โย เว ทสฺสนฺติ วตฺวาน    อทาเน กุรุเต มโน
           ปาปา ปาปตโร โหติ      สมฺปตฺโต ยมสาธนํ.
           ยญฺหิ ยาเจ ตญฺหิ ทเท     ยํ น ยาเจ น ตํ ทเท
           สฺวาหํ ตเมว ทสฺสามิ      ยํ มํ ยาจติ พฺราหฺมโณ"ติ. ๔-
       ตตฺถ มา โน เทวาติ โนติ นิปาตมตฺตํ. เทว มา จกฺขุํ อทาสิ. มา โน สพฺเพ
ปรากรีติ อเมฺห สพฺเพ มา ปริจฺจชิ. อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ ตฺวํ รชฺชํ น กริสฺสสิ,
เอวํ ตยา มยํ ปริจฺจตฺตา นาม ภวิสฺสามาติ อธิปฺปาเยน เอวมาหํสุ. ปริกเรยฺยุนฺติ
ปริวาเรยฺยุํ. เอวํ เทหีติ ยถา ตํ อวิกลจกฺขุํ สิวโย จิรํ ปริวาเรยฺยุํ, เอวํ เทหิ
ธนเมวสฺส เทหิ, มา อกฺขีนิ. อกฺขีสุ หิ ทินฺเนสุ น ตํ สิวโย ปริวาเรสฺสนฺตีติ
ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ปรกฺกริ  ๒ ปาฬิ. เหมกปฺปนิวาสเส  ๓ ขุ.ชา. ๒๗/๕๙-๖๐/๓๓๔  ๔ ขุ.ชา.
@๒๗/๖๑-๓/๓๓๔
          ปฏิมุญฺจตีติ ปฏิปเวเสติ. ปาปา ปาปตโร โหตีติ ลามกา ลามกตโร นาม
โหติ. สมฺปตฺโต ยมสาธนนฺติ ยมสฺส อาณาปวตฺติฏฺฐานํ อุสฺสทนิรยํ เอส ปตฺโต
นาม โหติ. ยญฺหิ ยาเจติ ยํ วตฺถุํ ยาจโก ยาจติ, ทายโกปิ ตเทว ทเทยฺย, น อยาจิตํ,
อยญฺจ พฺราหฺมโณ จกฺขุํ มํ ยาจติ, น มุตฺตาทิกํ ธนํ, ตํ ทสฺสามีติ วทติ.
       อถ นํ "อายุอาทีสุ กึ ปตฺเถตฺวา จกฺขูนิ เทสิ เทวา"ติ ปุจฺฉึสุ. มหาปุริโส
"นาหํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกํ วา สมฺปตฺตึ ปตฺเถตฺวา เทมิ, อปิ จ โพธิสตฺตานํ
อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โปราณกมคฺโค เอส, ยทิทํ ทานปารมิปูรณํ นามา"ติ อาห.
เตน วุตฺตํ:-
                  "อายุํ นุ วณฺณํ นุ สุขํ พลํ นุ
                  กึ ปตฺถยาโน นุ ชนินฺท เทสิ
                  กถญฺหิ ราชา สิวินํ อนุตฺตโร
                  จกฺขูนิ ทชฺชา ปรโลกเหตุ.
                  น วาหเมตํ ยสสา ททามิ
                  น ปุตฺตมิจฺเฉ น ธนํ น รฏฺฐํ
                  สตญฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ
                  อิจฺเจว ทาเน รมเต มโน มมา"ติ. ๑-
          ตตฺถ ปรโลกเหตูติ มหาราช กถํ นาม ตุมฺหาทิโส ปณฺฑิตปุริโส
สกฺกสมฺปตฺติสทิสํ สนฺทิฏฺฐิกํ อิสฺสริยํ ปหาย ปรโลกเหตุ จกฺขูนิ ทเทยฺยาติ.
       น วาหนฺติ น เว อหํ. ยสสาติ ทิพฺพสฺส วา มานุสสฺส วา อิสฺสริยสฺส การณา,
อปิจ สตํ โพธิสตฺตานํ ธมฺโม พุทฺธการโก จริโต อาจริโต อาจิณฺโณ ปุราตโน อิจฺเจว
อิมินา การเณน ทาเนเยว อีทิโส มม มโน นิรโตติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๖๔-๕/๓๓๔
       เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชา อมจฺเจ สญฺญาเปตฺวา สิวกํ เวชฺชํ อาณาเปสิ "เอหิ
สิวก มม อุโภปิ อกฺขีนิ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส ทาตุํ สีฆํ อุปฺปาเฏตฺวา หตฺเถ
ปติฏฺฐเปหี"ติ. เตน วุตฺตํ:-
     [๖๓]  "เอหิ สิวก อุฏฺเฐหิ       มา ทนฺธยิ มา ปเวธยิ
           อุโภปิ นยนํ เทหิ         อุปฺปาเฏตฺวา วนิพฺพเก.
     [๖๔]  ตโต โส โจทิโต มยฺหํ     สิวโก วจนํกโร
           อุทฺธริตฺวาน ปาทาสิ       ตาลมิญฺชํว ยาจเก"ติ.
       ตตฺถ อุฏฺเฐหีติ อุฏฺฐานวีริยํ กโรหิ, อิมสฺมึ มม จกฺขุทาเน สหายกิจฺจํ
กโรหีติ ทสฺเสติ. มา ทนฺธยีติ มา จิรายิ. อยํ หิ อติทุลฺลโภ จิรกาลํ ปตฺถิโต มยา
อุตฺตโม ทานกฺขโณ ปฏิลทฺโธ, โส มา วิรชฺฌีติ อธิปฺปาโย. มา ปเวธยีติ "อมฺหากํ
รญฺโญ จกฺขูนิ อุปฺปาเฏมี"ติ จิตฺตุตฺราสวเสน มา เวธยิ สรีรกมฺปํ มา อาปชฺชิ.
อุโภปิ นยนนฺติ อุโภปิ นยเน. วนิพฺพเกติ ยาจกสฺส. มยฺหนฺติ มยา. อุทฺธริตฺวาน
ปาทาสีติ โส เวชฺโช รญฺญา อกฺขิกูปโต อุโภปิ อกฺขินี อุปฺปาเฏตฺวา รญฺโญ หตฺเถ
อทาสิ.
       เทนฺโต จ น สตฺถเกน อุทฺธริตฺวา อทาสิ. โส หิ จินฺเตสิ "อยุตฺตํ มาทิสสฺส
สุสิกฺขิตเวชฺชสฺส รญฺโญ อกฺขีสุ สตฺถปาตนนฺ"ติ เภสชฺชานิ ฆํเสตฺวา เภสชฺชจุณฺเณน
นีลุปฺปลํ ปริภาเวตฺวา ทกฺขิณกฺขึ อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ ปริวตฺติ, ทุกฺขา
เวทนา อุปฺปชฺชิ. โส ปริภาเวตฺวา ปุนปิ อุปสิงฺฆาเปสิ, อกฺขิ อกฺขิกูปโต มุจฺจิ,
พลวตรา เวทนา อุทปาทิ, ตติยวาเร ขรตรํ ปริภาเวตฺวา อุปนาเมสิ, อกฺขิ
โอสธพเลน ปริพฺภมิตฺวา อกฺขิกูปโต นิกฺขมตฺวา นฺหารุสุตฺตเกน โอลมฺพมานํ อฏฺฐาสิ,
อธิมตฺตา เวทนา อุทปาทิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, นิวตฺถสาฏกาปิ โลหิเตน เตมึสุ. โอโรธา
จ อมจฺจา รญฺโญ ปาทมูเล ปติตฺวา "เทว อกฺขีนิ มา เทหิ, เทว อกฺขีนิ มา เทหี"ติ
มหาปริเทวํ ปริเทวึสุ.
       ราชา เวทนํ อธิวาเสตฺวา "ตาต มา ปปญฺจํ กรี"ติ อาห. โส "สาธุ เทวา"ติ
วามหตฺเถน อกฺขึ ธาเรตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน สตฺถกํ อาทาย อกฺขิสุตฺตกํ ฉินฺทิตฺวา
อกฺขึ คเหตฺวา มหาสตฺตสฺส หตฺเถ ฐเปสิ. โส วามกฺขินา ทกฺขิณกฺขึ โอโลเกตฺวา
ปริจฺจาคปีติยา อภิภุยฺยมานํ ทุกฺขเวทนํ ๑- เวเทนฺโต "เอหิ พฺราหฺมณา"ติ
พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา "มม อิโต จกฺขุโต สตคุเณน สหสฺสคุเณน สตสหสฺสคุเณน
สมนฺตจกฺขุเมว ปิยตรํ, ตสฺส เม อิทํ อกฺขิทานํ ปจฺจโย โหตู"ติ พฺราหฺมณสฺส อกฺขึ
อทาสิ. โส ตํ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน อกฺขิมฺหิ ฐเปสิ, ตํ ตสฺสานุภาเวน
วิกสิตนีลุปฺปลํ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐาสิ. มหาสตฺโต วามกฺขินา ตสฺส ตํ อกฺขึ ทิสฺวา
"อโห สุทินฺนํ มยา อกฺขี"ติ อนฺโตสมุคฺคตาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีโร หุตฺวา
อปรมฺปิ อทาสิ. สกฺโกปิ ตํ ตเถว กตฺวา ราชนิวาสนา นิกฺขมิตฺวา มหาชนสฺส
โอโลเกนฺตสฺเสว นครา นิกฺขมิตฺวา เทวโลกเมว คโต.
          รญฺโญ น จิรสฺเสว อกฺขีนิ อาวาฏภาวํ อปฺปตฺตานิ กมฺพลเคณฺฑุกํ ๒- วิย
อุคฺคเตน มํสปิณฺเฑน ปูเรตฺวา จิตฺตกมฺมรูปสฺส วิย รุหึสุ, เวทนา ปจฺฉิชฺชิ. อถ
มหาสตฺโต กติปาหํ ปาสาเท วสิตฺวา "กึ อนฺธสฺส รชฺเชนาติ อมจฺจานํ รชฺชํ
นิยฺยาเทตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา
อมจฺจานํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "มุขโธวนาทิทายโก เอโก ปุริโส มยฺหํ สนฺติเก โหตุ,
สรีรกิจฺจฏฺฐาเนสุปิ เม รชฺชุกํ พนฺธถา"ติ วตฺวา สิวิกาย คนฺตฺวา โปกฺขรณิตีเร
ราชปลฺลงฺเก นิสีทิ. อมจฺจาปิ วนฺทิตฺวา ปฏิกฺกมึสุ. โพธิสตฺโตปิ อตฺตโน ทานํ
อาวชฺเชสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส อาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก ตํ ทิสฺวา
"มหาราชสฺส วรํ ทตฺวา จกฺขุํ ปฏิปากติกํ กริสฺสามี"ติ โพธิสตฺตสฺส สมีปํ คนฺตฺวา
ปทสทฺทมกาสิ. มหาสตฺเตน จ "โก เอโส"ติ วุตฺเต:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อภิภุยฺยมานทุกฺขเวทโน  ๒ สี...เภณฺฑุกํ
           "สกฺโกหมสฺมิ เทวินฺโท     อาคโตสฺมิ ตวนฺติเก
           วรํ วรสฺสุ ราชิสิ         ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสี"ติ ๑-
วตฺวา เตน:-
           "ปหูตํ เม ธนํ สกฺก       พลํ โกโส จนปฺปโก
           อนฺธสฺส เม สโต ทานิ     มรณญฺเญว รุจฺจตี"ติ. ๑-
วุตฺเต อถ นํ สกฺโก อาห "สิวิราช กึ ปน ตฺวํ มริตุกาโม หุตฺวา มรณํ โรเจสิ,
อุทาหุ อนฺธภาเวนา"ติ. อนฺธภาเวน เทวาติ. "มหาราช ทานํ นาม น เกวลํ
สมฺปรายตฺถเมว ทิยฺยติ, ทิฏฺฐธมฺมตฺถายปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ตว ทานปุญฺญเมว
นิสฺสาย สจฺจกิริยํ กโรหิ, ตสฺส พเลเนว เต จกฺขุ อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ วุตฺเต "เตน
หิ มยา มหาทานํ สุทินฺนนฺ"ติ วตฺวา สจฺจกิริยํ กโรนฺโต:-
           "เย มํ ยาจิตุมายนฺติ      นานาโคตฺตา วนิพฺพกา
           โยปิ มํ ยาจเต ตตฺถ      โสปิ เม มนโส ปิโย
           เอเตน สจฺจวชฺเชน       จกฺขุ เม อุปปชฺชถา"ติ ๒-
อาห.
       ตตฺถ เย มนฺติ เย มํ ยาจิตุมาคจฺฉนฺติ, เตสุปิ อาคเตสุ โย อิมํ นาม เทหีติ
วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต มํ ยาจเต, โลปิ เม มนโส ปิโย. เอเตนาติ สเจ มยฺหํ สพฺเพปิ
ยาจกา ปิยา, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม สจฺจวจเนน เอกํ จกฺขุ อุปปชฺชถ
อุปฺปชฺชตูติ.
          อถสฺส วจนสมนนฺตรเมว ปฐมํ จกฺขุํ อุทปาทิ. ตโต ทุติยสฺส อุปฺปชฺชนตฺถาย:-
           "ยํ มํ โส ยาจิตุํ อาคา    เทหิ จกฺขุนฺติ พฺราหฺมโณ
           ตสฺส จกฺขูนิ ปาทาสึ       พฺราหฺมณสฺส วนิพฺพโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๑-๒/๓๓๕  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๗๔/๓๓๕
           ภิยฺโย มํ อาวิสี ปีติ       โสมนสฺสญฺจนปฺปกํ
           เอเตน สจฺจวชฺเชน       ทุติยํ เม อุปปชฺชถา"ติ ๑-
อาห.
          ตตฺถ ยํ มนฺติ โย มํ. โสติ โส จกฺขุยาจโก พฺราหฺมโณ. อาคาติ อาคโต.
วนิพฺพโตติ ยาจนฺตสฺส. มํ อาวิสีติ พฺราหฺมณสฺส จกฺขูนิ ทตฺวา อนฺธกาเลปิ ตถารูปํ
เวทนํ อคเณตฺวา "อโห สุทินฺนํ เม ทานนฺ"ติ ปจฺจเวกฺขนฺตํ มํ ภิยฺโย อติเรกตรา
ปีติ อาวิสิ. โสมนสฺสญฺจนปฺปกนฺติ อปริมาณํ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. เอเตนาติ สเจ
ตทา มม อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปนฺนํ, สจฺจเมเวตํ มยา วุตฺตํ, เอเตน เม
สจฺจวจเนน ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุปปชฺชตูติ.
       ตํขณญฺเญว ทุติยมฺปิ จกฺขุ อุทปาทิ. ตานิ ปนสฺส จกฺขูนิ เนว ปากติกานิ, น
ทิพฺพานิ. สกฺกพฺราหฺมณสฺส หิ ทินฺนํ จกฺขุํ ปุน ปากติกํ กาตุํ น สกฺกา,
อุปหตจกฺขุโน จ ทิพฺพจกฺขุ นาม นุปฺปชฺชติ, วุตฺตนเยน ปนสฺส อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ
อวิปรีตํ อตฺตโน ทานปีตึ อุปาทาย ปีติผรณวเสน นิพฺพตฺตานิ "สจฺจปารมิตาจกฺขูนี"ติ
วุตฺตานิ. เตน วุตฺตํ:-
     [๖๕]  "ททมานสฺส เทนฺตสฺส      ทินฺนทานสฺส เม สโต
           จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ      โพธิยาเยว การณา"ติ.
          ตตฺถ ททมานสฺสาติ จกฺขูนิ ทาตุํ เวชฺเชน อุปฺปาเฏนฺตสฺส. เทนฺตสฺสาติ
อุปฺปาฏิตานิ ตานิ สกฺกพฺราหฺมณสฺส หตฺเถ ฐเปนฺตสฺส. ทินฺนทานสฺสาติ
จกฺขุทานํ ทินฺนวโต. จิตฺตสฺส อญฺญถาติ ทานชฺฌาสยสฺส อญฺญถาภาโว. โพธิยาเยว
การณาติ ตญฺจ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว เหตูติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๕-๖/๓๓๖
       [๖๖] สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สุทุลฺลภตาย เอวํ สุทุกฺกรํ มยา กตนฺติ น จกฺขูนํ
น อตฺตภาวสฺสปิ อปฺปิยตายาติ ทสฺเสนฺโต "น เม เทสฺสา"ติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ
อตฺตา น เม น เทสฺสิโยติ ปฐโม นกาโร นิปาตมตฺโต. อตฺตา น เม กุชฺฌิตพฺโพ,
น อปฺปิโยติ อตฺโถ. "อตฺตานํ เม น เทสฺสิยนฺ"ติปิ ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- เม อตฺตานํ
อหํ น เทสฺสิยํ น กุชฺเฌยฺยํ น กุชฺฌิตุํ อรหามิ น โส มยา กุชฺฌิตพฺโพติ. "อตฺตาปิ
เม น เทสฺสิโย"ติปิ ปฐนฺติ. อทาสหนฺติ อทาสึ อหํ. "อทาสิหนฺ"ติปิ ปาโฐ.
          ตทา ปน โพธิสตฺตสฺส สจฺจกิริยาย จกฺขูสุ อุปฺปนฺเนสุ สกฺกานุภาเวน สพฺพา
ราชปริสา สนฺนิปติตาว อโหสิ. อถสฺส สกฺโก มหาชนมชฺเฌ อากาเส ฐตฺวา:-
           "ธมฺเมน ภาสิตา คาถา    สิวีนํ รฏฺฐวฑฺฒน
           เอตานิ ตว เนตฺตานิ      ทิพฺพานิ ๑- ปฏิทิสฺสเร.
           ติโรกุฑฺฑํ ติโรเสลํ        สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ
           สมนฺตา โยชนสตํ         ทสฺสนํ อนุโภนฺตุ เต"ติ ๒-
อิมาหิ คาถาหิ ถุตึ กตฺวา เทวโลกเมว คโต. โพธิสตฺโตปิ มหาชนปริวุโต มหนฺเตน
สกฺกาเรน นครํ ปวิสิตฺวา ราชเคหทฺวาเร สุสชฺชิเต มหามณฺฑเป สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต
ราชปทานํ ราชปริสาย จ ธมฺมํ เทเสนฺโต:-
                  "โก นีธ วิตฺตํ น ทเทยฺย ยาจิโต
                  อปิ วิสิฏฺฐํ สุปิยมฺปิ อตฺตโน
                  ตทิงฺฆ สพฺเพ สิวโย สมาคตา
                  ทิพฺพานิ เนตฺตานิ มมชฺช ปสฺสถ.
           ติโรกุฑฺฑํ ติโรเสลํ        สมติคฺคยฺห ปพฺพตํ
           สมนฺตา โยชนสตํ         ทสฺสนํ อนุโภนฺติ เม.
@เชิงอรรถ: ๑ ทิพฺยานิ (สฺยา)  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๗๗-๘/๓๓๖
           น จาคมตฺตา ปรมตฺถิ กิญฺจิ  มจฺจานํ อิธ ชีวิเต
           ทตฺวา มานุสํ จกฺขุํ        ลทฺธํ เม จกฺขุ อมานุสํ.
                  เอตมฺปิ ทิสฺวา สิวโย
                  เทถ ทานานิ ภุญฺชถ
                  ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ
                  อนินฺทิตา สคฺคมุเปถ ฐานนฺ"ติ ๑-
อิมา คาถา อภาสิ.
       ตตฺถ ธมฺเมน ภาสิตาติ มหาราช อิมา เต คาถา ธมฺเมน สภาเวเนว ภาสิตา.
ทิพฺพานีติ ทิพฺพานุภาวยุตฺตานิ. ปฏิทิสฺสเรติ ปฏิทิสฺสนฺติ. ติโรกุฑฺฑนฺติ
ปรกุฑฺฑํ. ติโรเสลนฺติ ปรเสลํ. สมติคฺคยฺหาติ อติกฺกมิตฺวา. สมนฺตา ทสทิสา
โยชนสตํ รูปทสฺสนํ อนุโภนฺตุ สาเธนฺตุ.
          โก นีธาติ โก นุ อิธ. อปิ วิสิฏฺฐนฺติ อุตฺตมมฺปิ สมานํ. น จาคมตฺตาติ
จาคปฺปมาณโต อญฺญํ วรํ นาม นตฺถิ. อิธ ชีวิเตติ อิมสฺมึ ชีวโลเก. "อิธ
ชีวตนฺ"ติปิ ปฐนฺติ, อิมสฺมึ โลเก ชีวมานานนฺติ อตฺโถ. อมานุสนฺติ ทิพฺพจกฺขุ มยา
ลทฺธํ, อิมินา การเณน เวทิตพฺพเมตํ "จาคโต อุตฺตมํ นาม นตฺถี"ติ. เอตมฺปิ
ทิสฺวาติ เอตํ มยา ลทฺธํ ทิพฺพจกฺขุํ ทิสฺวาปิ.
          อิติ อิมาหิ จตูหิ คาถาหิ น เกวลํ ตสฺมึเยว ขเณ, อถ โข อนฺวทฺธมาสมฺปิ
อุโปสเถ มหาชนํ สนฺนิปาเตตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา มหาชโน ทานาทีนิ
ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลกปรายโน อโหสิ. ตทา เวชฺโช อานนฺทตฺเถโร อโหสิ. สกฺโก
อนุรุทฺธตฺเถโร, เสสปริสา พุทฺธปริสา, สิวิราชา โลกนาโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๘๒/๓๓๖
       ตสฺส อิธาปิ วุตฺตนเยเนว ยถารหํ ปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา ทิวเส ทิวเส
ยถา อทินฺนปุพฺพํ พาหิรเทยฺยธมฺมวตฺถุ น โหติ, เอวํ อปริมิตํ มหาทานํ
ปวตฺเตนฺตสฺส เตน อปริตุฏฺฐสฺส กถํ นุ โข อหํ อชฺฌตฺติกวตฺถุกํ ทานํ ทเทยฺยํ, กทา
นุ โข มํ โกจิ อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกํ เทยฺยธมฺมํ ยาเจยฺย, สเจ หิ โกจิ ยาจโก เม
หทยมํสสฺส นามํ คเณฺหยฺย, กณเยน นํ นีหริตฺวา ปสนฺนอุทกโต สนาฬํ ปทุมํ อุทฺธรนฺโต
วิย โลหิตพินฺทุํ ปคฺฆรนฺตํ หทยํ นีหริตฺวา ทสฺสามิ. สเจ สรีรมํสสฺส นามํ
คเณฺหยฺย, อวเลขเนน ตาลคุฬปฏลํ อุปฺปาเฏนฺโต วิย สรีรมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ทสฺสามิ.
สเจ โลหิตสฺส นามํ คเณฺหยฺย, อสินา วิชฺฌิตฺวา ยนฺตมุเข วา ปติตฺวา อุปนีตํ ภาชนํ
ปูเรตฺวา โลหิตํ ทสฺสามิ. สเจ ปน โกจิ "เคเห เม กมฺมํ นปฺปวตฺตติ, ตตฺถ เม
ทาสกมฺมํ กโรหี"ติ วเทยฺย, ราชเวสํ อปเนตฺวา ตสฺส อตฺตานํ สาเวตฺวา ทาสกมฺมํ
กริสฺสามิ. สเจ วา ปน โกจิ อกฺขีนํ นามํ คเณฺหยฺย, ตาลมิญฺชํ นีหรนฺโต วิย
อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา ตสฺส ทสฺสามีติ เอวํ อนญฺญสาธารณวสีภาวปฺปตฺตานํ
มหาโพธิสตฺตานํเยว อาเวณิกา อุฬารตรา ปริวิตกฺกุปฺปตฺติ, จกฺขุยาจกํ ลภิตฺวา
อมจฺจาปาริสชฺชาทีหิ นิวาริยมานสฺสาปิ เตสํ วจนํ อนาทิยิตฺวา อตฺตโน
ปริวิตกฺกานุรูปํ ปฏิปตฺติยา จ ปรมา ปีติปฏิสํเวทนา, ตสฺสา ปีติมนตาย อวิตถภาวํ
นิสฺสาย สกฺกสฺส ปุรโต สจฺจกิริยากรณํ, เตน จ อตฺตโน จกฺขูนํ ปฏิปากติกภาโว,
เตสญฺจ ทิพฺพานุภาวตาติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา เวทิตพฺพาติ.
                      สิวิราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๗๗-๙๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=1684&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=1684&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=216
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8762
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11468
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11468
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33