อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        ๓. นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา
                           ติกนิกฺเขปกถา
     [๙๘๕] เอตฺตาวตา กุสลตฺติโก สพฺเพสํ กุสลาทิธมฺมานํ ปทภาชนนเยน
วิตฺถาริโต โหติ. ยสฺมา ปน ยฺวายํ กุสลตฺติกสฺสปิ ปทภาชนนโย ๑- วุตฺโต,
เสสติกทุกานํ ปน เอเสว วิภชนนโย โหติ. ยถา หิ เอตฺถ, เอวํ "กตเม
ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ
อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ รูปารมฺมณํ วา ฯเปฯ เย
วา ปน ตสฺมึ สมเย อญฺเญปิ อตฺถิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา อรูปิโน ธมฺมา
ฐเปตฺวา เวทนากฺขนฺธํ, อิเม ธมฺมา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา"ติอาทินา
อนุกฺกเมน สพฺพติกทุเกสุ สกฺกา ปณฺฑิเตหิ วิภชนนยํ สลฺลกฺเขตุํ. ตสฺมา
ตํ วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺเญน นาติสงฺเขปวิตฺถาเรน นเยน ๒-
สพฺพติกทุกธมฺมวิภาคํ ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ นิกฺเขปกณฺฑํ อารทฺธํ.
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ หิ วิตฺถารเทสนา, อฏฺฐกถากณฺฑํ สงฺเขปเทสนา, อิทํ ปน
นิกฺเขปกณฺฑํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑํ อุปาทาย สงฺเขโป, อฏฺฐกถากณฺฑํ อุปาทาย
วิตฺถาโรติ นาติสงฺขิตฺตวิตฺถารธาตุกํ ๓- โหติ. ตยิทํ วิตฺถารเทสนํ นิกฺขิปิตฺวา
เทสิตตฺตาปิ เหฏฺฐา วุตฺตการณวเสนาปิ นิกฺเขปกณฺฑํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
วุตฺตํ เหตํ:-
            "มูลโต ขนฺธโต จาปิ      ทฺวารโต จาปิ ภูมิโต
             อตฺถโต ธมฺมโต จาปิ     นามโต จาปิ ลิงฺคโต
             นิกฺขิปิตฺวา เทสิตตฺตา    `นิกฺเขโป'ติ ปวุจฺจตี"ติ.
     อิทํ หิ "ตีณิ กุสลมูลานี"ติอาทินา นเยน มูลโต นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ,
"ตํสมฺปยุตฺโต เวทนากฺขนฺโธ"ติ ขนฺธโต, "ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺมนฺ"ติ ทฺวารโต,
กายทฺวารปฺปวตฺตํ หิ กมฺมํ กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ. "สุขภูมิยํ กามาวจเร"ติ ภูมิโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิภชนนโย      ๒ ฉ.ม. นาติสงฺเขปนาติวิตฺถารนเยน
@๓ ฉ. สงฺขิตฺตวิตฺถารธาตุกํ
นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ. ตตฺถ ตตฺถ อตฺถธมฺมลิงฺคนามานํ ๑- วเสน เทสิตตฺตา
อตฺถาทีนิ ๒- นิกฺขิปิตฺวา เทสิตํ นิกฺเขปกณฺฑํ นามาติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ กุสลปทนิทฺเทเส ตาว ตีณีติ คณนปริจฺเฉโท, กุสลานิ จ ตานิ
มูลานิ จ, กุสลานํ วา ธมฺมานํ เหตุปจฺจยปภวชนกสมุฏฺฐานนิพฺพตฺตกฏฺเฐน
มูลานีติ กุสลมูลานิ. เอวํ อตฺถวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ นามวเสน ทสฺเสตุํ
"อโลโภ อโทโส อโมโห"ติ อาห. เอตฺตาวตา ยสฺมา มูเลน มุตฺตํ กุสลํ นาม
นตฺถิ, ตสฺมา จตุภูมิกกุสลํ ตีหิ มูเลหิ ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ อโลภาทีหิ สมฺปยุตฺโต, ตตฺถ อโลเภน สมฺปยุตฺเต
สงฺขารกฺขนฺเธ อโทสาโมหาปิ อโลเภน สมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธคหณํเยว ๓- คจฺฉนฺติ.
เสสทฺวยวเสน สมฺปโยเคปิ เอเสว นโย. อิติ จตุภูมิกกุสลํ ปุน
ตํสมฺปยุตฺตกจตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ตํสมุฏฺฐานนฺติ เตหิ
อโลภาทีหิ สมุฏฺฐิตํ. อิมินาปิ นเยน ตเทว จตุภูมิกกุสลํ ติณฺณํ กมฺมทฺวารานํ วเสน
ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. เอวํ ตาว กุสลํ ตีสุ ฐาเนสุ ปริยาทิยิตฺวา
เทสิตํ. ๔-
     [๙๘๖] อกุสเลปิ เอเสว นโย. ทฺวาทสนฺนํ หิ อกุสลจิตฺตานํ เอวมฺปิ
มูเลน มุตฺตํ นาม นตฺถีติ มูเลน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา.
ตํสมฺปยุตฺตจตุกฺขนฺธโต จ อุทฺธํ อกุสลํ นาม นตฺถีติ ตาเนว ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ
จตุกฺขนฺธวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. กายกมฺมาทิวเสน ปน เนสํ
ปวตฺติสพฺภาวโต กมฺมทฺวารวเสน ปริยาทิยิตฺวา ทสฺเสสิ ธมฺมราชา. ยํ ปเนตฺถ
"ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา"ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ปุคฺคเล วา ฐิตนฺติ
เอกฏฺฐํ. ตตฺถ เอกสฺมึ จิตฺเต ฐิตํ สหเชกฏฺฐํ นาม โหติ, เอกสฺมึ ปุคฺคเล
ฐิตํ ปหาเนกฏฺฐํ นาม. เตน โลภาทินา อญฺเญน วา ตตฺถ ตตฺถ นิทฺทิฏฺเฐน
สห เอกสฺมึ ฐิตนฺติ ตเทกฏฺฐํ. ตตฺถ "กตเม ธมฺมา สงฺกิลิฏฺฐสงฺกิเลสิกา? ตีณิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อตฺถธมฺมนามลิงฺคานํ                ๒ ฉ. อตฺถาทีหิ
@๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺตสงฺขารกฺขนฺธคณนํเยว         ๔ ฉ.ม. ทสฺสิตํ
อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา"ติ สงฺกิลิฏฺฐตฺติเก
"กตเม ธมฺมา หีนา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ
กิเลสา"ติ หีนตฺติเก "กตเม ธมฺมา อกุสลา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส
โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา"ติ อิมสฺมึ อกุสลตฺติเก. "กตเม ธมฺมา สงฺกิลิฏฺฐา?
ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา"ติ กิเลสโคจฺฉเก
"กตเม ธมฺเม สรณา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ
กิเลสา"ติ สรณทุเกติ อิเมสุ เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ สหเชกฏฺฐํ อาคตํ.
     ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ปน "อิมานิ ตีณิ สญฺโญชนานิ ตเทกฏฺฐา จ
กิเลสา"ติ ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเกปิ "อิมานิ ตีณิ สญฺโญชนานิ ตเทกฏฺฐา
จ กิเลสา"ติ ปุน ตตฺเถว "ตีณิ สญฺโญชนานิ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา
สีลพฺพตปรามาโส, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพา. ตเทกฏฺโฐ โลโภ โทโส โมโห,
อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตู. ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา ตํสมฺปยุตฺโต
เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตํสมุฏฺฐานํ กายกมฺมํ
วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ, อิเม ธมฺมา ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกา"ติ สมฺมปฺปธานวิภงฺเค
"ตตฺถ กตเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ
โทโส โมโห ตเทกฏฺฐา จ กิเลสา"ติ ๑- อิเมสุ ปน เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ ปหาเนกฏฺฐํ
อาคตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๙๘๗] อพฺยากตปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวาติ. อิมสฺมึ ติเก ตีณิ
ลกฺขณานิ ติสฺโส ปญฺญตฺติโย กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ อชฺชฏากาสํ อากิญฺจญฺญายตนสฺส
อารมฺมณํ นิโรธสมาปตฺติ จ น ลพฺภนฺตีติ ๒- วุตฺตํ.
     [๙๘๘] เวทนาตฺติกนิทฺเทเส สุขภูมิยนฺติ เอตฺถ ยถา
ตมฺพภูมิ กณฺหภูมีติ ตมฺพภูมิกณฺหภูมิโยว วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขมฺปิ
สุขภูมิ นาม. ยถา อุจฺฉุภูมิ สาลิภูมีติ อุจฺฉุสาลีนํ อุปฺปชฺชนฏฺฐานานิ
วุจฺจนฺติ, เอวํ สุขสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐานํ จิตฺตมฺปิ สุขภูมิ นาม, ตํ
อิธ อธิปฺเปตํ. ยสฺมา ปน สา กามาวจเร วา โหติ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๓๙๑/๒๔๙         ๒ ฉ.ม. ลพฺภตีติ
รูปาวจราทีสุ วา, ตสฺมาสฺสา ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ "กามาวจเร"ติอาทิ วุตฺตํ. สุขเวทนํ
ฐเปตฺวาติ ยา สา สุขภูมิยํ สุขเวทนา, ตํ ฐเปตฺวา. ตํสมฺปยุตฺโตติ ตาย ๑-
ฐปิตาย สุขเวทนาย สมฺปยุตฺโต. เสสปททฺวเยปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ
เวทิตพฺโพ. ๒-
     อิมสฺมึ ติเก ติสฺโส เวทนา สพฺพํ รูปํ นิพฺพานนฺติ อิทมฺปิ น ลพฺภติ.
อยํ หิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ ตีหิ โกฏฺฐาเสหิ มุตฺตโก
นาม. อิโต ปเรสุ ปน ติกทุเกสุ ปาลิโต จ อตฺถโต จ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา,
ตํ สพฺพํ ปทานุกฺกเมน มาติกากถาย เจว กุสลาทีนญฺจ นิทฺเทเส วุตฺตเมว.
ยํ ปน ยตฺถ วิเสสมตฺตํ, ตเทว วกฺขาม.
     [๙๙๑] ตตฺถ วิปากตฺติเก ตาว กิญฺจาปิ อรูปธมฺมา วิย รูปธมฺมาปิ
กมฺมสมุฏฺฐานา อตฺถิ, อนารมฺมณตฺตา ปน เต กมฺมสริกฺขกา น โหนฺตีติ
สารมฺมณา อรูปธมฺมาว กมฺมสริกฺขกตฺตา "วิปากา"ติ วุตฺตา พีชสริกฺขกผลํ วิย.
สาลิพีชสฺมึ หิ วปิเต องฺกุรปตฺตาทีสุ นิกฺขนฺเตสุปิ "สาลิผลนฺ"ติ น วุจฺจติ,
ยทา ปน สาลิสีสํ ปกฺกํ โหติ ปริณตํ, ตทา พีชสริกฺขโก สาลีเอว "สาลิผลนฺ"ติ
วุจฺจติ, องฺกุรปตฺตาทีนิ ปน พีชชาตานิ พีชโต นิพฺพตฺตานีติ วุจฺจนฺติ. เอวเมว
รูปมฺปิ "กมฺมชนฺ"ติ วา "อุปาทินฺนนฺ"ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ.
     [๙๙๔] อุปาทินฺนตฺติเก กิญฺจาปิ ขีณาสวสฺส ขนฺธา "อมฺหากํ มาตุลตฺเถโร,
อมฺหากํ จูฬปิตุตฺเถโร"ติ วทนฺตานํ ปเรสํ อุปาทานสฺส ปจฺจยา โหนฺติ,
มคฺคผลนิพฺพานานิ ปน อคฺคหิตานิ อปรามฏฺฐานิ อนุปาทินฺนาเนว. ตานิ หิ
ยถา ทิวสํ สนฺตตฺโต ๓- อโยคุโฬ มกฺขิกานํ อภินิสีทนสฺส ปจฺจโย น โหติ,
เอวเมว เตชุสฺสทตฺตา ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน คหณสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. เตน
วุตฺตํ "อิเม ธมฺมา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยา"ติ.
     [๙๙๘] อสงฺกิลิฏฺฐอสงฺกิเลสิเกสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตาเยว      ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺโพติ      ๓ สี. ทิวสสนฺตตฺโต
     [๑๐๐๐] วิตกฺกตฺติเก วิตกฺกสหชาเตน วิจาเรน สทฺธึ กุสลตฺติเก
อลพฺภมานาว น ลพฺภนฺติ.
     [๑๐๐๓] ปีติสหคตตฺติเก ปีติอาทโย อตฺตนา สหชาตธมฺมานํ
ปีติสหคตาทิภาวํ ทตฺวา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา ชาตา. อิมสฺมึ หิ ติเก เทฺว
โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทา ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุเปกฺขาเวทนา รูปํ นิพฺพานนฺติ
อิทมฺปิ น ลพฺภติ. อยํ หิ ติโก กุสลตฺติเก จ อลพฺภมาเนหิ อิเมหิ จ
ปญฺจหิ โกฏฺฐาเสหิ มุตฺตโก นาม.
     [๑๐๐๖] ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก สญฺโญชนานีติ พนฺธนานิ. สกฺกายทิฏฺฐีติ
วิชฺชมานฏฺเฐน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย สยํ วา สติ ตสฺมึ กาเย ทิฏฺฐีติ
สกฺกายทิฏฺฐิ. สีเลน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, วเตน สุชฺฌิตุํ สกฺกา, สีลวเตหิ สุชฺฌิตุํ
สกฺกาติ คหิตสมาทานํ ปน สีลพฺพตปรามาโส นาม.
     [๑๐๐๗] อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต. สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย
วุจฺจติ. ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๑- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห
"อิเธว ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๒- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:-
          "อิเธว ติฏฺฐมานสฺส            เทวภูตสฺส เม สโต
           ปุนรายุ ๓- จ เม ลทฺโธ       เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๔-
     กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต"ติ. ๕-
อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา
อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉา-
วินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺฐิปฏิเสธโก เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา
เนว อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สฺวายํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๒๗๙/๙๙    ๒ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๑/๒๖๕
@๓ ปาลิ. ปุเนวายุ      ๔ ที.ม. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔      ๕ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗
            ปุถูนํ ชนนาทีหิ           การเณหิ ปุถุชฺชโน
            ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา        ปุถุ วายํ ชโน อิติ. ๑-
      โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- "ปุถู ๒- กิเลเส ชเนตีติ ปุถุชฺชโน, ปุถู อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู ๓- นานาสตฺถารานํ มุขมุลฺโลกิกาติ ๓- ปุถุชฺชนา, ปุถู สพฺพคตีหิ
อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ  ปุถุชฺชนา, ปุถู
นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา,
ปุถู นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจสุ กามคุเณสุ
รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺฌาปนฺนา ๔- ลคฺคา ลคฺคิตา ๕- ปลิพุทฺธาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถู ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ๖- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา
ปฏิกุชฺฌิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ. ๗- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ
นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ, วิสุํเยว
สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน.
เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:-
          "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา        พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
           อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก       กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ.
     เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ ๘- อารกตฺตา กิเลเสหิ อนเย น
อิริยนโต อเย อิริยนโต สเทวเกน โลเกน จ อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา
จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธาเยว วา อิธ อริยา. ยถาห "สเทวเก ภิกฺขเว
โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ. ๙-
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๑/๗/๕๘, ป.สู. ๑/๒/๒๑, มโน. ปู. ๑/๕๑/๔๙, สารตฺถ.ปกา. ๒/๑๒๔ (สฺยา)
@๒ ฉ.ม. ปุถุ. เอวมุปริปิ               ๓-๓ ฉ.ม. สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ
@๔ ฉ.ม. อชฺโฌสนฺนา, สี. อชฺโฌปนฺนา     ๕ สี. ลคิตา
@๖ ฉ.ม. โอวุตา                     ๗ ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙
@๘ ม. อริยา นาม, ป.สู. ๑/๒/๒๒ มูลปริยายสุตฺตวณฺณนายญฺจ ปสฺสิตพฺพํ
@๙ สํ.ม. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐
     สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ
เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภณา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว
วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ,
ปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกา จ. ๑- ยถาห:-
                  "โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร
                   กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                   ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                   ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ. ๒-
     "กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี"ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวโก
วุตฺโต, กตญฺญุตาทีหิ พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธาติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล,
น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ. โส จกฺขุนา
อทสฺสาวี, ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี อิธ อธิปฺเปโต.
มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว โหนฺติ, เตสํ จกฺขูนํ
วณฺณมตฺตคฺคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. โสณสิงฺคาลาทโยปิ จกฺขุนา อริเย
ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก
วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ.
เถโร อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิวตฺตํ ๓-
กตฺวา สหจรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ.
เอวํ วุตฺเตปิ โส เนว อญฺญาสิ. ตสฺมา น จกฺขุนา ทสฺสนํ ทสฺสนํ,
ญาณทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห "กินฺเต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข
วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๔- ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ, ปปญฺจสูทนิยญฺจ สํสนฺเทตพฺพํ
@๒ ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๖๖/๕๔๑ (สฺยา)    ๓ ฉ.ม. วตฺตปฏิปตฺตึ    ๔ สํ.ข. ๑๗/๘๗/๙๖
อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต
อริยภาวกรณธมฺมานํ ๑- อริยภาวสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
     อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม
อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
            ทุวิโธ วินโย นาม          เอกเมกตฺถ ปญฺจธา
            อภาวโต ตสฺส อยํ          "อวินีโต"ติ วุจฺจติ.
     อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ
วินเย เอกเมโก วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร
ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วิริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ
ปญฺจวิโธ.
     ตตฺถ "อิมินา ปาฏิโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ สีลสํวโร.
"รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ สติสํวโร.
                 "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ [อชิตาติ ภควา]
                  สติ เตสํ นิวารณํ
                  โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ
                  ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเร"ติ ๔-
อยํ ญาณสํวโร นาม. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๕- อยํ ขนฺติสํวโร.
"อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๖- อยํ วิริยสํวโร. สพฺโพปายํ สํวโร
ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "
วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว
ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสสฺ ตสฺส อนตฺถสฺส ปหานํ. เสยฺยถีทํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อริยกรธมฺมานํ      ๒ อภิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
@๓ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๕,๓๔๙/๒๕๘,๓๑๐, สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา),
@องฺ. ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘      ๔ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒     ๕ ม.มู. ๑๒/๒๔/๑๔
@๖ ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๔/๑๓๓, องฺ. ฉกฺก. ๒๒/๓๒๙/๔๓๖ (สฺยา)
นามรูปววฏฺฐาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ,
ตสฺเสว อปรภาเค ๑- กงฺขาวิตรเณน กถํกถิภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ
คาหสฺส, มคฺคามคฺคววฏฺฐาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน
อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺญาย, มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน
อมุญฺจิตุกามตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยา ๒-
นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคาหสฺส ปหานํ. เอตํ
ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว
อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน
สนฺตาเน "ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๓- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส
กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม.
ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม.
สพฺพมฺปิ เจตมฺปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยนฏฺเฐน วินโย. ตสฺมา
"ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ
"ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ  ทสวิโธ วินโย ภิชฺชนสํวรตฺตา ๔-
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ,
ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจติ. ๕- เอเสว นโย สปฺปุริสานํ
อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ.
นินฺนานาการณํ เหตํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา, เตว เต สปฺปุริสา. เยว เต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อปรภาเคน       ๓ อภิ. ๓๔/๒๗๗/๘๔
@๒ ฉ.ม. ธมฺมฏฺฐิติยํ        ๔ ฉ.ม. ภินฺนสํวรตฺตา     ๕ ฉ.ม. วุจฺจตีติ
สปฺปุริสา, เตว เต อริยา. โยเอว โส อริยานํ ธมฺโม, โสเอว โส สปฺปุริสานํ
ธมฺโม. โยเอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โสเอว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต
อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต สปฺปุริสวินยา, เตว เต อริยวินยา.
อริโยติ วา สปฺปุริโสติ วา อริยธมฺโมติ วา สปฺปุริสธมฺโมติ วา อริยวินโยติ
วา สปฺปุริสวินโยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต
ตญฺเญวา"ติ.
     รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, "ยํ รูปํ,
โส อหํ. โย อหํ, ตํ รูปนฺ"ติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ.
เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต "ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ. โย วณฺโณ,
สา อจฺจี"ติ อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ เอวํ รูปํ "อตฺตา"ติ ทิฏฺฐิปสฺสนาย ปสฺสติ. รูปวนฺตํ วา
อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ รูปวนฺตํ
สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ
วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา กรณฺฑเก มณึ วิย อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนาทีสุปิ
เอเสว นโย.
     ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ สุทฺธรูปเมว "อตฺตา"ติ กถิตํ.
"รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต
ฯเปฯ สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ สตฺตสุ
ฐาเนสุ อรูปํ "อตฺตา"ติ กถิตํ. "เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ,
เวทนาย วา อตฺตานนฺ"ติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ
ฐาเนสุ รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. เวทนํ.
สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ
อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตา, อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺฐิ. เอวเมตฺถ ปณฺณรส ภวทิฏฺฐิโย,
ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโย โหนฺติ. ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
ปฐมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
     [๑๐๐๘] ตตฺถ ๑- สตฺถริ กงฺขตีติ สตฺถุ สรีเร วา คุเณ วา อุภยตฺถ
วา กงฺขติ. สรีเร กงฺขมาโน "ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ นาม สรีรํ อตฺถิ
นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. คุเณ กงฺขมาโน "อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนชานนสมตฺถํ
สพฺพญฺญุตญาณํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อุภยตฺถ กงฺขมาโน
"อสีตฺยานุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภานุรญฺชิตาย สรีรนิปฺผตฺติยา ๒- สมนฺนาคโต
สพฺพเญยฺยชานนสมตฺถํ สพฺพญฺญุตญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโต โลกนายโก ๓- พุทฺโธ นาม
อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขติ. อยํ หิสฺส อตฺตภาเว คุเณ วา กงฺขนโต อุภยตฺถ
กงฺขติ นาม. วิจิกิจฺฉตีติ อารมฺมณํ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ.
นาธิมุจฺจตีติ ตตฺเถว อธิโมกฺขํ น ลภติ. น สมฺปสีทตีติ จิตฺตํ อนาวิลํ กตฺวา
ปสีทิตุํ น สกฺโกติ, คุเณสุ น ปสีทติ.
     ธมฺเม กงฺขตีติอาทีสุ ปน "กิเลเส ปชหนฺตา จตฺตาโร อริยมคฺคา
ปฏิปสฺสทฺธกิเลสานิ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ มคฺคผลานํ อารมฺมณปจฺจยภูตํ
อมตมหานิพฺพานํ นาม อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ "อยํ ธมฺโม
นิยฺยานิโก นุ โข อนิยฺยานิโก"ติ กงฺขนฺโตปิ ธมฺเม กงฺขติ นาม. "จตฺตาโร
มคฺคฏฺฐิกา ๔- จตฺตาโร ผลฏฺฐิกาติ อิทํ สํฆรตนํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ
"อยํ สํโฆ สุปฏิปนฺโน นุ โข ทุปฺปฏิปนฺโน"ติ กงฺขนฺโตปิ "เอตสฺมึ สํฆรตเน
ทินฺนสฺส วิปากผลํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ สํเฆ กงฺขติ นาม.
"ติสฺโส ปน สิกฺขา อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ "ติสฺโส สิกฺขา
สิกฺขิตปจฺจเยน อานิสํโส อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโตปิ สิกฺขาย กงฺขติ นาม.
     ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีตานิ ขนฺธธาตายตนานิ, อปรนฺโต อนาคตานิ.
ตตฺถ อตีเตสุ ขนฺธาทีสุ "อตีตา ๕- นุ โข น นุ โข"ติ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺเต
กงฺขติ นาม. อนาคเตสุ "อนาคตา นุ โข น นุ โข"ติ กงฺขนฺโต อปรนฺเต
กงฺขติ นาม. อุภยตฺถ กงฺขนฺโต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ นาม. "ทฺวาทสปทิกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ      ๒ ม. สรีรนิพฺพตฺติยา        ๓ ฉ.ม. โลกตารโก
@๔ ฉ.ม. มคฺคฏฺฐกา             ๕ ฉ.ม. อตีตานิ
ปจฺจยวฏฺฏํ อตฺถิ นุ โข นตฺถี"ติ กงฺขนฺโต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ
ธมฺเมสุ กงฺขติ นาม. ตตฺรายํ วจนตฺโถ. อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา.
อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตา. อิทปฺปจฺจยาเอว วา อิทปฺปจฺจยตา.
ชาติอาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. ชาติอาทีสุ ตํ ตํ ปฏิจฺจ อาคมฺม สมุปฺปนฺนา ๑-
ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- อิทปฺปจฺจยตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ จ
ธมฺเมสุ กงฺขตีติ.
     [๑๐๐๙] สีเลนาติ โคสีลาทินา. วเตนาติ โควตาทินา. สีลพฺพเตนาติ
ตทุภเยน. สุทฺธีติ กิเลสสุทฺธิ, ปรมตฺถสุทฺธิภูตํ วา นิพฺพานเมว. ตเทกฏฺฐาติ
อิธ ปหาเนกฏฺฐํ ธุรํ. อิมิสฺสา จ ปาลิยา ทิฏฺฐิกิเลโส วิจิกิจฺฉากิเลโสติ
เทฺวเยว อาคตา. โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ
อิเม อฏฺฐ อนาคตา, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพา. เอตฺถ หิ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสุ
ปหียมานาสุ อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺติ สพฺเพปิเม ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา ปหียนฺติ, สหเชกฏฺฐํ ปน
อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสห-
คตญฺจาติ ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติ. ตตฺถ ทฺวีสุ อสงฺขาริกทิฏฺฐิจิตฺเตสุ
ปหียนฺเตสุ เตหิ สหชาตา ๒- โลโภ โทโส โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ
อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, เสสทิฏฺฐิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ
ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ. ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุปิ ปหียนฺเตสุ เตหิ
สหชาตา โลโภ โทโส โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา
สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, เสสทิฏฺฐิกิเลโส จ วิจิกิจฺฉากิเลโส จ ปหาเนกฏฺฐวเสน
ปหียนฺติ. เอวํ ปหาเนกฏฺฐสฺมึเยว สหเชกฏฺฐํ ลพฺภตีติ อิทํ สหเชกฏฺฐํ อาหริตฺวา
ทีปยึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมุปฺปนฺนาติ      ๒ ฉ.ม. สหชาโต. เอวมุปริปิ
     ตํสมฺปยุตฺโตติ เตหิ ตเทกฏฺเฐหิ อฏฺฐหิ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโต, วินิพฺโภคํ
วา กตฺวา เตน โลเภน เตน โทเสนาติ เอวํ เอเกเกน สมฺปยุตฺตตา
ทีเปตพฺพา. ตตฺถ โลเภ คหิเต "โมโห มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ ๑- กิเลสคโณ โลภสมฺปยุตฺโต นาม โหติ. ๒-
โทเส คหิเต "โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ กิเลสคโณ
โทสสมฺปยุตฺโต นาม. โมเห คหิเต "โลโภ โทโส มาโน ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ
อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ กิเลสคโณ โมหสมฺปยุตฺโต นาม. มาเน คหิเต เตน
สหุปฺปนฺโน "โลโภ โทโส โมโห ถีนํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺ"ติ อยํ
กิเลสคโณ มานสมฺปยุตฺโต นาม. อิมินา อุปาเยน เตน ถีเนน, เตน อุทฺธจฺเจน,
เตน อหิริเกน, เตน อโนตฺตปฺเปน สมฺปยุตฺโตติ ๓- โยชนา กาตพฺพา.
ตํสมุฏฺฐานนฺติ เตน โลเภน ฯเปฯ เตน อโนตฺตปฺเปน สมุฏฺฐิตนฺติ อตฺโถ.
     อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพาติ เอตฺถ ทสฺสนํ นาม โสตาปตฺติมคฺโค,
เตน ปหาตพฺพาติ อตฺโถ. กสฺมา ปน โสตาปตฺติมคฺโค ทสฺสนํ นาม ชาโตติ?
ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต. นนุ โคตฺรภู ปฐมตรํ ปสฺสตีติ? โน น ปสฺสติ.
ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ ปน น กโรติ, สญฺโญชนานํ อปฺปหานโต. ตสฺมา ปสฺสตีติ
น วตฺตพฺโพ. ยตฺถ กตฺถจิ ราชานํ ทิสฺวาปิ ปณฺณาการํ ทตฺวา กิจฺจนิปฺผตฺติยา
อทิฏฺฐตฺตาปิ "ราชานํ น ปสฺสามี"ติ วทนฺโต เจตฺถ ชนปทปุริโส นิทสฺสนํ.
     [๑๐๑๑] อวเสโส โลโภติ ทสฺสเนน ปหีนาวเสโส โลโภ. โทสโมเหสุปิ
เอเสว นโย. ทสฺสเนน หิ อปายคมนียาว ปหีนา, เตหิ ปน อญฺญํ ๔- ทสฺเสตุํ
อิทํ วุตฺตํ. ตเทกฏฺฐาติ เตหิ ปาลิยํ อาคเตหิ ตีหิ กิเลเสหิ สมฺปโยคโตปิ
ปหานโตปิ เอกฏฺฐา ปญฺจ กิเลสา.
     [๑๐๑๒] เนว ทสฺสเนน น ภาวนายาติ อิทํ สญฺโญชนาทีนํ วิย เตหิ
มคฺเคหิ อปฺปหาตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน "โสตาปตฺติมคฺคญาเณน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สงฺขารกฺขนฺเธ                ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. สมฺปยุตฺโต ตํสมฺปยุตฺโตติ       ๔ ฉ.ม. อญฺเญ
อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ เย
อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี"ติอาทินา ๑- นเยน กุสลาทีนํ
ปหานํ อนุญฺญาตํ, ตํ เตสํ มคฺคานํ อภาวิตตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต
อุปนิสฺสยปจฺจยานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา ปหีนาติ อิมํ ปริยายํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     [๑๐๑๓] ทสฺสเนนปหาตพฺพเหตุกตฺติเก "อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตุกา"ติ นิฏฺฐเปตฺวา ปุน "ตีณิ สญฺโญชนานี"ติอาทิ ปหาตพฺเพ ทสฺเสตฺวา
ตเทกฏฺฐภาเวน เหตู เจว สเหตุเก จ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ กิญฺจาปิ ทสฺสเนน
ปหาตพฺเพสุ เหตูสุ โลภสหคโต โมโห โลเภน สเหตุโก โหติ, โทสสหคโต
โมโห โทเสน, โลภโทสา จ โมเหนาติ ปหาตพฺพเหตุกปเท เต ๒- สงฺคหํ
คจฺฉนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคโต ปน โมโห อญฺญสฺส สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาเวน
เหตุเยว, น สเหตุโกติ ตสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ ปุน "อิเม ธมฺมา ทสฺสเนน
ปหาตพฺพเหตู"ติ วุตฺตํ.
     [๑๐๑๘] ทุติยปเท อุทฺธจฺจสหคตสฺส โมหสฺส ปหานํ ทสฺเสตุํ "อิเม
ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตู"ติ วุตฺตํ, โส หิ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺเม
สเหตุเก กตฺวา ปิฏฺฐิวฏฺฏโก ชาโต. วิจิกิจฺฉาสหคโต วิย อญฺญสฺส
สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกปทํ น ภชติ. ตติยปเท อวเสสา กุสลากุสลาติ ๓-
ปุน อกุสลคฺคหณํ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสหคตานํ โมหานํ สงฺคหตฺถํ กตํ. เต หิ
สมฺปยุตฺตเหตุโน อภาวา ปหาตพฺพเหตุกา นาม น โหนฺติ.
     [๑๐๒๙] ปริตฺตารมฺมณตฺติเก อารพฺภาติ อารมฺมณํ กตฺวา. สยํ หิ
ปริตฺตา วา โหนฺตุ มหคฺคตา วา, ปริตฺเต ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา
ปริตฺตารมฺมณา. มหคฺคเต อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา มหคฺคตารมฺมณา.
อปฺปมาเณ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนา อปฺปมาณารมฺมณา. เต ปน ปริตฺตาปิ
โหนฺติ มหคฺคตาปิ อปฺปมาณาปิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.จูฬ. ๓๐/๘๙/๒๒ (สฺยา)      ๒ ฉ.ม. ปหาตพฺพเหตุกปเทเปเต
@๓ ฉ.ม. อวเสสา อกุสลาติ
     [๑๐๓๕] มิจฺฉตฺตตฺติเก อานนฺตริกานีติ อนนฺตราเยน ผลทายกานิ,
มาตุฆาตกกมฺมาทีนํ เอตํ อธิวจนํ. เตสุ หิ เอกสฺมิมฺปิ กมฺเม กเต ตํ
ปฏิพาหิตฺวา อญฺญํ กมฺมํ อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กาตุํ น สกฺโกติ.
สิเนรุปฺปมาเณปิ หิ สุวณฺณถูเป กตฺวา จกฺกวาฬมตฺตํ วา รตนมยํ ปาการํ
วิหารํ กตฺวา ๑- ตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ๒- ยาวชีวํ
จตฺตาโร ปจฺจเย ททโตปิ ตํ กมฺมํ เอเตสํ กมฺมานํ วิปากํ ปฏิพาหิตุํ น
สกฺโกติเอว. ยา จ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิตยาติ อเหตุกวาทอกิริยวาทนตฺถิกวาเทสุ
อญฺญตรา. ตํ หิ คเหตฺวา ฐิตํ ปุคฺคลํ พุทฺธสตมฺปิ พุทฺธสหสฺสมฺปิ โพเธตุํ
น สกฺโกติ.
     [๑๐๓๘] มคฺคารมฺมณตฺติเก อริยมคฺคํ อารพฺภาติ โลกุตฺตรมคฺคํ อารมฺมณํ
กตฺวา, เต ปน ปริตฺตาปิ โหนฺติ มหคฺคตาปิ.
     [๑๐๓๙] มคฺคเหตุกนิทฺเทเส ปฐมนเยน ปจฺจยฏฺเฐน เหตุนา
มคฺคสมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. ทุติยนเยน มคฺคภูเตน
สมฺมาทิฏฺฐิสงฺขาเตน เหตุนา เสสมคฺคงฺคานํ ๓- สเหตุกภาโว ทสฺสิโต. ตติยนเยน
มคฺเคน ๔- อุปฺปนฺนเหตูหิ สมฺมาทิฏฺฐิยา สเหตุกภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๑๐๔๐] อธิปตึ กริตฺวาติ อารมฺมณาธิปตึ กตฺวา. เต จ โข ปริตฺตธมฺมาว
โหนฺติ. อริยสาวกานํ หิ อตฺตโน มคฺคํ ครุํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขณกาเล
๕- อารมฺมณาธิปตึ กตฺวา ลพฺภติ. ๕- เจโตปริยญาเณน ปน อริยสาวโก ปรสฺส
มคฺคํ ปจฺจเวกฺขมาโน ครุํ กโรนฺโตปิ อตฺตนา ๖- ปฏิวิทฺธมคฺคํ ๗- วิย ครุํ น
กโรติ. ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺตํ ตถาคตํ ทิสฺวา ตสฺส มคฺคํ ครุํ กโรติ น
กโรตีติ? กโรติ, น ปน อตฺตโน มคฺคํ วิย. อรหา น กิญฺจิ กตฺวา ๘- ธมฺมํ
ครุํ กโรติ ฐเปตฺวา มคฺคผลนิพฺพานนฺติ เอตฺถาปิ อยเมวตฺโถ. วีมํสาธิปเตยฺยนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กาเรตฺวา   ๒ ฉ.ม. สํฆสฺส                    ๓ ม. เสสมคฺคานํ
@๔ ฉ.ม. มคฺเค      ๕-๕ ฉ.ม. อารมฺมณาธิปติ ลพฺภติ       ๖ ม. อตฺตโน
@๗ ม. ปฏิลทฺธมคฺคํ    ๘ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อิทํ สหชาตาธิปตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ฉนฺทํ หิ เชฏฺฐกํ กตฺวา มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส
ฉนฺโท อธิปติ นาม โหติ, น มคฺโค. เสสธมฺมาปิ ฉนฺทาธิปติโน นาม
โหนฺติ, น มคฺคาธิปติโน. จิตฺเตปิ เอเสว นโย. วีมํสํ ปน เชฏฺฐกํ กตฺวา
มคฺคํ ภาเวนฺตสฺส วีมํสาธิปติ เจว โหติ มคฺโค จาติ, เสสธมฺมาปิ มคฺคาธิปติโน
นาม โหนฺติ. วิริเยปิ เอเสว นโย.
     [๑๐๔๑] อุปฺปนฺนตฺติกนิทฺเทเส ชาตาติ นิพฺพตฺตา, ปฏิลทฺธตฺตภาวา.
ภูตาติอาทีนิ เตสํเยว เววจนานิ. ชาติเอว หิ ภาวุปฺปตฺติยา ภูตา. ๑- ปจฺจยานํ
สํโยเค ชาตตฺตา สญฺชาตา. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปตฺตตฺตา นิพฺพตฺตา. อุปสคฺควเสน
ปน ปทํ วฑฺเฒตฺวา อภินิพฺพตฺตาติ วุตฺตา. ปากฏีภูตาติ ๒- ปาตุภูตา. ปุพฺพนฺตโต
อุทฺธํ ปนฺนาติ อุปฺปนฺนา. อุปสคฺควเสน ๓- ปทํ วฑฺเฒตฺวา สมุปฺปนฺนาติ วุตฺตา.
นิพฺพตฺตฏฺเฐเนว อุทฺธํ ฐิตาติ อุฏฺฐิตา. ปจฺจยสํโยเค อุฏฺฐิตาติ สมุฏฺฐิตา.
ปุน อุปปนฺนาติ วจเน การณํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อุปฺปนฺนํเสน
สงฺคหิตาติ อุปฺปนฺนโกฏฺฐาเสน คณนํ คตา. รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา
วิญฺญาณนฺติ อิทํ เนสํ สภาวทสฺสนํ. ทุติยปทนิทฺเทโส วุตฺตปฏิเสธนเยน
เวทิตพฺโพ. ตติยปทนิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถว.
     อยํ ปน ติโก ทฺวินฺนํ อทฺธานํ วเสน ปูเรตฺวา ทสฺสิโต. ลทฺโธกาสสฺส หิ
กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ ขณปฺปตฺโต อปฺปตฺโต จ. ตตฺถ ขณปฺปตฺโต อุปฺปนฺโน นาม,
อปฺปตฺโต จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา, ธุวปจฺจยฏฺเฐน
นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาตา. ๔- ยถา หิ "ติฏฺฐเต ปหาย ๕-
โปฏฺฐปาท อรูปี อตฺตา สญฺญามโย, อถ อิมสฺส ปุริสสฺส อญฺญาว ๖- สญฺญา
อุปฺปชฺชนฺติ, อญฺญาว ๖- สญฺญา นิรุชฺฌนฺตี"ติ ๗- เอตฺถ อารุปฺเป กามาวจรสญฺญา
ปวตฺติกาเล กิญฺจาปิ มูลภวงฺคสญฺญา นิรุทฺธา, กามาวจรสญฺญาย ปน นิรุทฺธกาเล
อวสฺสํ สา อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อรูปสงฺขาโต อตฺตา นตฺถีติ สงฺขฺยํ อคนฺตฺวา ติฏฺฐเตว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ชาตาเอว หิ ภาวปฺปตฺติยา ภูตา       ๒ ก. ปากฏา ภูตาติ
@๓ ฉ.ม. อุปสคฺเคน         ๔ ฉ. ชาโต     ๕ ฉ.ม. ติฏฺฐเตว สายํ
@๖ ฉ.ม. อญฺญา จ          ๗ ที.สี. ๙/๔๑๗/๑๘๒
นามาติ ชาโต, เอวเมว ลทฺโธกาสสฺส กมฺมสฺส วิปาโก ทุวิโธ ฯเปฯ ธุวปจฺจยฏฺเฐน
นตฺถิ นาม น โหติ, อุปฺปาทิโน ธมฺมา นาม ชาตา.
     ยทิ ปน อายูหิตํ กุสลากุสลกมฺมํ สพฺพํ วิปากํ ทเทยฺย, อญฺญสฺส
โอกาโสว น ภเวยฺย. ตํ ปน ทุวิธํ โหติ ธุววิปากํ อธุววิปากญฺจ. ตตฺถ
ปญฺจ อนนฺตริยกมฺมานิ, อฏฺฐ สมาปตฺติโย, จตฺตาโร อริยมคฺคาติ เอตํ ธุววิปากํ
นาม, ตํ ปน ขณปฺปตฺตมฺปิ อตฺถิ อปฺปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ขณปฺปตฺตํ อุปฺปนฺนํ นาม,
อปฺปตฺตํ อนุปฺปนฺนํ นาม, ตสฺส วิปาโก จิตฺตานนฺตเร วา อุปฺปชฺชตุ
กปฺปสตสหสฺสาติกฺกเม วา, ๑- ธุวปจฺจยฏฺเฐน อนุปฺปนฺนํ นาม น โหติ,
อุปฺปาทิโน ธมฺมาเยว นาม ชาตา. ๒- เมตฺเตยฺยโพธิสตฺตสฺส มคฺโค อนุปฺปนฺโน
นาม, ผลํ อุปฺปาทิโน ธมฺมาเยว นาม ชาตา.
     [๑๐๔๔] อตีตตฺติกนิทฺเทเส อตีตาติ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตา. นิรุทฺธาติ
นิโรธปฺปตฺตา. วิคตาติ วิภวํ คตา, วิคจฺฉิตา วา. วิปริณตาติ ปกติวิชหเนน
วิปริณามคตา. นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตา. อพฺภตฺถงฺคตาติ อุปสคฺเคน
ปทํ วฑฺฒิตํ. อุปฺปชฺชิตฺวา วิคตาติ นิพฺพตฺติตฺวา วิคจฺฉิตา. ปุน อตีตวจเนน ๓-
การณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. ปรโต อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย. อตีตํเสน สงฺคหิตาติ
อตีตโกฏฺฐาเสน คณนํ คตา. กตเม เตติ? รูปา ๔- เวทนา สญฺญา สงฺขารา
วิญฺญาณํ. ปุรโต ๕- อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๐๔๗] อตีตารมฺมณตฺติกนิทฺเทเส อตีเต ธมฺเม อารพฺภาติอาทีสุ
ปริตฺตมหคฺคตาว ธมฺมา เวทิตพฺพา. เต หิ อตีตาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺติ.
     [๑๐๕๐] อชฺชตฺตตฺติกนิทฺเทเส เตสํ เตสนฺติ ปททฺวเยน สพฺพสตฺเต
ปริยาทิยฺยติ. อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตนฺติ อุภยํ นิยกชฺฌตฺตาธิวจนํ. นิยกาติ ๖-
อตฺตโน ๗- ชาตา. ปาฏิปุคฺคลิกาติ ปาฏิเอกสฺส ปาฏิเอกสฺส ๘- ปุคฺคลสฺส สนฺตกา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กปฺปสหสฺสาติกฺกเม วา    ๒ ฉ.ม. ธมฺมา นาม ชาตํ     ๓ ฉ.ม. อตีตวจเน
@๔ ฉ.ม. รูปํ                  ๕ ฉ.ม. ปรโต             ๖ ฉ.ม. นิยตาติ
@๗ ฉ. อตฺตนิ                  ๘ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกสฺส ปาฏิเยกฺกสฺส
อุปาทินฺนาติ สรีรฏฺฐกา. เต หิ กมฺมนิพฺพตฺตา วา โหนฺตุ มา วา,
อาทินฺนคหิตปรามฏฺฐวเสน ปน อิธ "อุปาทินฺนา"ติ วุตฺตา.
     [๑๐๕๑] ปรสตฺตานนฺติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา อวเสสสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ
ตสฺเสว เววจนํ. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมว. ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํ.
     [๑๐๕๓] อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติกสฺส ปฐมปเท ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา
เวทิตพฺพา. ทุติเย อปฺปมาณาปิ. ตติเย ปริตฺตมหคฺคตาว. อปฺปมาณา ปน
กาเลน พหิทฺธา, กาเลน อชฺฌตฺตํ อารมฺมณํ น กโรนฺติ. อนิทสฺสนตฺติกนิทฺเทโส ๑-
อุตฺตาโนเยวาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๐๓-๔๒๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=10016&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=10016&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=663
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=5746
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=5204
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=5204
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34