อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

     [๑๑๖๒] นีวรณโคจฺฉกสฺส ถีนมิทฺธนิทฺเทเส จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ ๓-
จิตฺตสฺส คิลานภาโว. คิลาโน หิ อกลฺยโกติ วุจฺจติ. วินเยปิ วุตฺตํ "นาหํ
ภนฺเต อกลฺลโก"ติ. ๔- อกมฺมญฺตาติ จิตฺตสฺส เคลญฺสงฺขาโตว อกมฺมญฺตากาโร.
โอลียนาติ โอลียนากาโร. อิริยปถิกจิตฺตํ หิ อิริยาปถํ สณฺาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ
รุกฺเข วคฺคุลี วิย ขีเล ลคฺคิตปานียวารโก วิย ๕- จ โอลียติ, ตสฺส ตํ อาการํ
สนฺธาย "โอลียนา"ติ วุตฺตํ. ทุติยปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย
ปฏิกุฏิตํ. อิตเร เทฺว อาการภาวนิทฺเทสา. ถีนนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย
ฆนภาเวน ถีนํ. ๖- ถียนาติ อาการนิทฺเทโส. ถียิตภาโว ถียิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสเนว
ถทฺธตาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จุติปฏิสนฺธิวเสน    ๒ ฉ.ม. เอว                 ๓ ฉ.ม. อกลฺลตาติ
@๔ วินย. ๑/๑๕๑/๘๔       ๕ ฉ.ม. ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย    ๖ ฉ.ม. ิตํ
     [๑๑๖๓] กายสฺสาติ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส. อกลฺยตา
อกมฺมญฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ
โอนาโห. สพฺพโต ภาเคน โอนาโห ปริโยนาโห. อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ
อนฺโตสโมโรโธ. ยถา หิ นคเร รุนฺธิตฺวา คหิเต มนุสฺสา พหิ นิกฺขมิตุํ น
ลภนฺติ, เอวมฺปิ มิทฺเธน สโมรุทฺธา ธมฺมา วิปฺผารวเสน นิกฺขมิตุํ น ลภนฺติ.
ตสฺมา "อนฺโตสโมโรโธ"ติ วุตฺตํ. เมธตีติ มิทฺธํ. อกมฺมญฺภาเวน วิหึสตีติ
อตฺโถ. สุปนฺติ เตนาติ โสปฺปํ. อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา.
สุปนา สุปิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโส. ๑- ยํ ปน เตสํ ปุรโต โสปฺปปทํ, ตสฺส
ปุน วจเน การณํ วุตฺตเมว. อิทํ วุจฺจติ ถีนมิทฺธนีวรณนฺติ อิทํ ถีนญฺจ มิทฺธญฺจ
เอกโต กตฺวา อาวรณฏฺเน ถีนมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ยํ เยภุยฺเยน
เสกฺขปุถุชฺชนานํ  นิทฺทาย ปุพฺพภาคอปรภาเคสุ อุปฺปชฺชติ, ตํ อรหตฺตมคฺเคน
สมุจฺฉิชฺชติ. ขีณาสวานํ ปน กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน ภวงฺโคตรณํ โหติ,
ตสฺมึ อสมฺมิสฺเส วตฺตมาเน เต สุปนฺติ. สา เนสํ นิทฺทา นาม โหติ. เตนาห
ภควา "อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส จตุคุณํ
สงฺฆาฏึ ปญฺเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน นิทฺทํ โอกฺกมิตา"ติ. ๒-
เอวรูโป ปนายํ กรชกายสฺส ทุพฺพลภาโว น มคฺควชฺโฌ, อุปาทินฺนเกปิ
อนุปาทินฺนเกปิ ลพฺภติ. อุปาทินฺนเกปิ ลพฺภมาโน ยทา ขีณาสโว ทีฆมคฺคํ คโต
โหติ, อญฺตรํ วา ปน กมฺมํ กตฺวา กิลนฺโต, เอวรูเป กาเล ลพฺภติ.
อนุปาทินฺนเกปิ ลพฺภมาโน ปณฺณปุปฺเผสุ ลพฺภติ. เอกจฺจานํ หิ รุกฺขานํ ปณฺณานิ
สุริยาตเปน ปสาริยนฺติ, รตฺตึ ปฏิกุฏนฺติ. ปทุมปุปฺผาทีนิ สุริยาตเปน ปุปฺผนฺติ,
รตฺตึ ปุน ปฏิกุฏนฺติ. อิทํ ปน มิทฺธํ อกุสลตฺตา ขีณาสวานํ น โหตีติ.
     ตตฺถ สิยา:- "น มิทฺธํ อกุสลํ. กสฺมา? รูปตฺตา. รูปมฺปิ ๓- อพฺยากตํ,
อิทญฺจ รูปํ. เตเนเวตฺถ `กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺตา'ติ กายคฺคหณํ กตนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.....นิทฺเทสา     ๒ ม. มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕     ๓ ฉ.ม. รูปญฺหิ
ยทิ "กายสฺสา"ติ วุตฺตมตฺเตเนตํ ๑- รูปํ, กายปสฺสทฺธาทโยปิ ธมฺมา รูปเมว
ภเวยฺยุํ. "สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ. ๒- กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรตี"ติ ๓-
สุขปฏิสํเวเทน ปรมตฺถสจฺจสจฺฉิกรณานิปิ รูปกาเยเนว สิยุํ. ตสฺมา น
วตฺตพฺพเมตํ "รูปํ มิทฺธนฺ"ติ. นามกาโย หิ เอตฺถ กาโย นาม. ยทิ นามกาโย,
อถ กสฺมา "โสปฺปํ ปจลายิกา"ติ วุตฺตํ. น หิ นามกาโย สุปติ, น จ
ปจลายตีติ? ลิงฺคาทีนิ วิย อินฺทฺริยสฺส ตสฺส ผลตฺตา. ยถา หิ "อิตฺถีลิงฺคํ
อิตฺถีนิมิตฺตํ อิตฺถีกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป"ติ อิมานิ ลิงฺคาทีนิ อิตฺถินฺทฺริยสฺส
ผลตฺตา วุตฺตานิ, เอวํ อิมสฺสาปิ นามกายเคลญฺสงฺขาตสฺส มิทฺธสฺส ผลตฺตา
โสปฺปาทีนิ วุตฺตานิ. มิทฺเธ หิ สติ ตานิ โหนฺตีติ ผลูปจาเรน มิทฺธํ อรูปมฺปิ
สมานํ "โสปฺปํ ปจลายิกา สุปนา สุปิตตฺตนฺ"ติ วุตฺตํ.
     อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกาติ วจนตฺเถนาปิ จายํ อตฺโถ
สาธิโตเยวาติ น รูปํ มิทฺธํ. โอนาหาทีหิปิ จสฺส อรูปภาโว ทีปิโตเยว. น หิ
รูปํ นามกายสฺส โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ โหตีติ. นนุ จ อิมินาว
การเณเนตํ รูปํ. น หิ อรูปํ กสฺสจิ โอนาโห, น ปริโยนาโห, น
อนฺโตสโมโรโธ โหตีติ? ยทิ เอวํ อาวรณมฺปิ น ภเวยฺย. ตสฺมา ยถา กามจฺฉนฺทาทโย
อรูปธมฺมา อาวรณฏฺเน นีวรณา, เอวํ อิมสฺสาปิ โอนาหนตาทิอตฺเถน
โอนาหาทิตา เวทิตพฺพา. อปิจ "ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺาย
ทุพฺพลีกรเณ"ติ ๔- วจนโตเปตํ อรูปํ. น หิ รูปํ จิตฺตูปกฺกิเลโส, น ปญฺาย
ทุพฺพลีกรณํ โหตีติ.
     กสฺมา น โหติ. นนุ วุตฺตํ:-
          "สนฺติ ภิกฺขเว เอเก สมณพฺราหฺมณา สุรํ ปิวนฺติ เมรยํ.
      สุราเมรยปานา อปฺปฏิวิรตา. อยํ ภิกฺขเว ปโม สมณพฺราหฺมณานํ
      อุปกฺกิเลโส"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตมตฺเตเนเวตํ       ๒ อภิ. ๓๔/๑๖๓/๕๑, ที.สี. ๙/๒๓๐/๗๕
@๓ ปาลิ. ปรมสจฺจํ, ม.ม. ๑๓/๑๘๓/๑๕๘, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๑๓/๑๓๒
@๔ ที.ม. ๑๐/๑๔๖/๗๕, สํ.ม. ๑๙/๒๓๓/๙๖    ๕ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๕๐/๖๐
     อปรมฺปิ วุตฺตํ "ฉ โขเม คหปติปุตฺต อาทีนวา สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานานุโยเค
สนฺทิฏฺิกา ธนหานิ, ๑- กลหปฺปวฑฺฒนี, โรคานํ อายตนํ, อกิตฺติสญฺชนนี,
หิริโกปินนิทฺทํสนี, ๒- ปญฺาย ทุพฺพลีกรณีเตฺวว ฉฏฺ ปทํ ภวตี"ติ. ๓-
ปจฺจกฺขโตปิ เจตํ สิทฺธเมว, ยสฺมา ๔- มชฺเช อุทรคเต จิตฺตํ สงฺกิลิสฺสติ, ปญฺา
ทุพฺพลา โหติ. ตสฺมา มชฺชํ วิย มิทฺธมฺปิ จิตฺตสงฺกิเลโส เจว ปญฺาย
ทุพฺพลีกรณญฺจ สิยาติ? น ปจฺจยนิทฺเทสโต. ยทิ หิ มชฺชํ สงฺกิเลโส ภเวยฺย, "โส
อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส"ติ ๕- วา, "เอวเมว โข ภิกฺขเว
ปญฺจิเม จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เยหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ จิตฺตํ น เจว
มุทุ โหติ, น จ กมฺมนิยํ, น จ ปภสฺสรํ, น จ ปภงฺคุ, น จ สมฺมา สมาธิยติ
อาสวานํ ขยาย. กตเม ปญฺจ? กามจฺฉนฺโท ภิกฺขเว จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส"ติ ๖-
วา, "กตเม จ ภิกฺขเว จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา? อภิชฺฌาวิสมโลโภ จิตฺตสฺส
อุปกฺกิเลโส"ติ ๗- วา เอวมาทีสุ อุปกฺกิเลสนิทฺเทเสสุ นิทฺเทสํ อาคจฺเฉยฺย. ยสฺมา
ปน ตสฺมึ ปีเต กิเลสา ๘- อุปฺปชฺชนฺติ, เย จิตฺตสงฺกิเลสา เจว ปญฺาย จ
ทุพฺพลีกรณา โหนฺติ, ตสฺมา ตํ เตสํ ปจฺจยตฺตา ปจฺจยนิทฺเทสโต เอวํ วุตฺตํ.
มิทฺธํ ปน สยเมว จิตฺตสงฺกิเลโส เจว ปญฺาย ทุพฺพลีกรณญฺจาติ อรูปเมว
มิทฺธํ.
     กิญฺจิ ๙- ภิยฺโย:- สมฺปโยควจนโต. "ถีนมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน
นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา"ติ ๑๐- หิ วุตฺตํ. ตสฺมา สมฺปโยควจนโต
นยิทํ รูปํ. น หิ รูปํ สมฺปยุตฺตสงฺขฺยํ ลภตีติ. อถาปิ สิยา "ยถาลาภวเสเนตํ
วุตฺตํ. ยถา หิ `สิปฺปิกสมฺพุกมฺปิ สกฺขรกถลมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ
ติฏฺนฺตมฺปี'ติ ๑๑- เอวํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน วุตฺตํ,
สกฺขรกถลํ หิ ติฏฺติเยว น จรติ, อิตรทฺวยํ ติฏฺติปิ จรติปิ.
เอวํ อิธาปิ มิทฺธํ นีวรณเมว, น สมฺปยุตฺตํ. ถีนํ นีวรณมฺปิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธนชานิ         ๒ ฉ.ม. โกปีนนิทํสนี      ๓ ที. ปา. ๑๑/๒๔๘/๑๕๘
@๔ ฉ.ม. ยถา           ๕ ม. มู. ๑๒/๒๙๗/๒๕๙   ๖ สํ. ม. ๑๙/๒๑๔/๘๓
@๗ ม. มู. ๑๒/๗๑/๔๘     ๘ ฉ.ม. อุปกฺกิเลสา      ๙ ฉ.ม. กิญฺจ
@๑๐ อภิ. ๓๔/๑๑๗๖/๒๗๓   ๑๑ ที.สี. ๙/๒๔๙/๘๔, ม.มู. ๑๒/๔๓๓/๓๘๐ (โถกํ วิสทิสํ)
สมฺปยฺตมฺ ปีติ สพฺพํ เอกโต กตฺวา ยถาลาภวเสน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจาติ
วุตฺตํ. มิทฺธํ ปน ยถา สกฺขรกถลํ ติฏฺเตว, น จรติ. เอวํ นีวรณเมว, น
สมฺปยุตฺตํ. ตสฺมา รูปเมว มิทฺธนฺ"ติ. น รูปภาวาสิทฺธิโต. สกฺขรกถลญฺหิ น
จรตีติ วินาปิ สุตฺเตน สิทฺธํ. ตสฺมา ตตฺถ ยถาลาภวเสนตฺโถ โหตุ, มิทฺธํ ปน
รูปนฺติ อสิทฺธเมตํ. น สกฺกา ตสฺส อิมินา สุตฺเตน รูปภาโว สาเธตุนฺติ มิทฺธสฺส
รูปภาวาสิทฺธิโต น อิทํ ยถาลาภวเสน วุตฺตนฺติ อรูปเมว มิทฺธํ.
     กิญฺจิ ๑- ภิยฺโย:- "จตฺตตฺตา"ติอาทิวจนโต. วิภงฺคสฺมึ หิ "วิคตถีนมิทฺโธติ
ตสฺส ถีนมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เตน
วุจฺจติ วิคตถีนมิทฺโธ"ติ ๒- จ "อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถีนมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ
ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ ถีนมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ
จา"ติ ๓- เอวํ "จตฺตตฺตา"ติอาทิ วุตฺตํ, น จ รูปํ เอวํ วุจฺจติ. ตสฺมา หิ ๔-
อรูปเมว มิทฺธนฺติ. น จิตฺตชสฺสาสมฺภววจนโต. ติวิธํ หิ มิทฺธํ จิตฺตชํ อุตุชํ
อาหารชญฺจ. ตสฺมา ยํ ตตฺถ จิตฺตชํ, ตสฺส วิภงฺเค ฌานจิตฺเตหิ อสมฺภโว วุตฺโต. น
อรูปภาโว สาธิโตติ รูปเมว มิทฺธนฺติ. น รูปภาวาสิทฺธิโตว. มิทฺธสฺส หิ รูปภาเว
สิทฺเธ สกฺกา เอตํ ลทฺธุํ. ตตฺถ จิตฺตชสฺส อสมฺภโว วุตฺโตติ, ๕- โสเอว จ น
สิชฺฌตีติ อรูปเมว มิทฺธํ.
     กิญฺจิ ภิยฺโย:- ปหานวจนโต. ภควตา หิ "ฉ ภิกฺขเว ธมฺเม ปหาย ภพฺโพ ปมํ
ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ. กตเม ฉ? กามจฺฉนฺทํ, พฺยาปาทํ, ถีนมิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ,
กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉํ. กาเมสุ โข ปนสฺส อาทีนโว สมฺปชญฺาย สุทิฏฺโเยว ๖-
โหตี"ติ ๗- จ "อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย พลวติยา ปญฺาย อตฺตตฺถํ วา ปรตฺถํ
วา สฺสตี"ติอาทีสุ ๘- จ มิทฺธสฺสาปิ ปหานํ วุตฺตํ, น จ รูปํ ปหาตพฺพํ.
ยถาห "รูปกฺขนฺโธ อภิญฺเยฺโย ปริญฺเยฺโย น ปหาตพฺโพ น ภาเวตพฺโพ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กิญฺจ. เอวมุปริปิ     ๒  อภิ. ๓๕/๕๔๗/๓๐๖    ๓ อภิ. ๓๕/๕๕๑/๓๐๗
@๔ ฉ.ม. ตสฺมาปิ            ๕ ฉ.ม. วุตฺโต          ๖ ฉ.ม. สมฺมปญฺาย สุทิฏฺโ
@๗ องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๔๔/๔๗๘ (สฺยา)                   ๘ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๕๑/๗๒ (สฺยา)
สจฺฉิกาตพฺโพ"ติ. ๑- อิมสฺสาปิ ปหานวจนโตปิ อรูปเมว มิทฺธํ? น รูปสฺสาปิ
ปหานวจนโต. "รูปํ ภิกฺขเว น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถา"ติ ๒- เอตฺถ หิ รูปสฺสาปิ
ปหานํ วุตฺตเมว. ตสฺมา อการณเมตนฺติ? น อญฺถา วุตฺตตฺตา. ตสฺมึ หิ สุตฺเต
"โย ภิกฺขเว รูเป ฉนฺทราควินโย, ตํ ตตฺถ ปหานนฺ"ติ ๓- เอวํ ฉนฺทราคปฺปหานวเสน
รูปสฺส ปหานํ วุตฺตํ, น ยถา ฉ ธมฺเม ปหาย ปญฺจ นีวรเณ ปหายาติ,
เอวํ ปหาตพฺพเมว วุตฺตนฺติ อญฺถา วุตฺตตฺตา น รูปํ มิทฺธนฺติ. ๔- ตสฺมา
ยาเนตานิ "โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส"ติอาทีนิ ๕-
สุตฺตานิ วุตฺตานิ, เอเตหิ เจว อญฺเหิ จ สุตฺเตหิ อรูปเมว มิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตถา หิ:-
             "ปญฺจิเม ภิกฺขเว อาวรณา นีวรณา เจตโส อชฺฌารุฬฺหา ๖-
        ปญฺาย ทุพฺพลีกรณา. กตเม ปญฺจ? กามจฺฉนฺโท ภิกฺขเว ฯปฯ
        ถีนมิทฺธํ ภิกฺขเว อาวรณํ นีวรณํ เจตโส อชฺฌารุฬฺหํ ปญฺาย
        ทุพฺพลีกรณนฺ"ติ ๗- จ, "ถีนมิทฺธนีวรณํ ภิกฺขเว อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ
        อญฺาณกรณํ ปญฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกนฺ"ติ ๘-
        จ, "เอวเมว โข พฺราหฺมณ ยสฺมึ สมเย ถีนมิทฺธปริยุฏฺิเตน เจตสา
        วิหรติ ถีนมิทฺธปเรเตนา"ติ ๙- จ, "อโยนิโส ภิกฺขเว มนสิกโรโต
        อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท. อุปฺปชฺชติ ฯเปฯ อนุปฺปนฺนญฺเจว
        ถีนมิทฺธํ อุปฺปชฺชตี"ติ ๑๐- จ, "เกวโลหายํ ภิกฺขเว อกุสลราสิ ยทิทํ
        ปญฺจ นีวรณา"ติ ๑๑- จ:-
     เอวมาทีนิ จ อเนกาเนตสฺส อรูปภาวโชตกาเนว สุตฺตานิ วุตฺตานิ. ยสฺมา
เจตํ อรูปํ, ตสฺมา อารุปฺเปปิ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตเญฺหตํ มหาปกรณปฏฺาเน "นีวรณํ
ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ น ปุเรชาตปจฺจยา"ติ ๑๒- เอตสฺส วิภงฺเค
"อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถีนมิทฺธอุทฺธจฺจอวิชฺชานีวรณนฺ"ติ ๑๒- สพฺพํ
วิตฺถาเรตพฺพํ. ตสฺมา สนฺนิฏฺานเมตฺถ คนฺตพฺพํ "อรูปเมว มิทฺธนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. ๓๕/๑๐๓๑/๕๒๐    ๒ ม.มู. ๑๒/๒๔๗/๒๐๘, สํ.ข. ๑๗/๓๔/๒๘  ๓ สํ.ข. ๑๗/๒๖/๒๓
@๔ ฉ.ม. มิทฺธํ           ๕ ม.มู. ๑๒/๒๙๗/๒๕๙     ๖ ฉ.ม. อชฺฌารุหา
@๗ สํ.ม. ๑๙/๒๒๐/๘๖     ๘ สํ.ม. ๑๙/๒๒๑/๘๗      ๙ สํ.ม. ๑๙/๒๓๖/๑๐๘
@๑๐ สํ.ม. ๑๙/๒๑๖/๘๔    ๑๑ สํ.ม. ๑๙/๓๗๑/๑๒๗    ๑๒ อภิ. ๔๒/๘/๒๘๖
     [๑๑๖๖] กุกฺกุจฺจนิทฺเทเส อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺิตาติอาทีนิ มูลโต
กุกฺกุจฺจทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ. เอวํสญฺิตาย หิ กเต วีติกฺกเม นิฏฺิเต
วตฺถุชฺฌาจาเร ปุน สญฺชาตสติโนปิ "ทุฏฺุํ มยา กตนฺ"ติ เอวํ อนุตปฺปมานสฺส
ปจฺฉานุตาปวเสเนตํ อุปฺปชฺชติ. เตน นํ มูลโต ทสฺเสตุํ "อกปฺปิเย
กปฺปิยสญฺิตา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยสญฺี หุตฺวา ปริภุญฺชติ,
อกปฺปิยมํสํ กปฺปิยมํสสญฺี หุตฺวา อจฺฉมํสํ "สุกรมํสนฺ"ติ ทีปิมํสํ วา
"มิคมํสนฺ"ติ ขาทติ. กาเล วีติวตฺเต กาลสญฺาย, ปวาเรตฺวา
อปฺปวาริตสญฺาย, ปตฺตสฺมึ รเช ปติเต ปฏิคฺคหิตสญฺาย
ภุญฺชติ. เอวํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺาย วีติกฺกมํ กโรติ นาม. สุกรมํสญฺจ
อจฺฉมํสสญฺาย ขาทมาโน กาเล จ วิกาลสญฺาย ภุญฺชมาโน กปฺปิเย
อกปฺปิยสญฺิตาย วีติกฺกมํ กโรติ นาม. อนวชฺชํ ปน กิญฺจิเทว วชฺชสญฺิตาย
วชฺชญฺจ อนวชฺชสญฺิตาย กโรนฺโต อนวชฺเช วชฺชสญฺิตาย ๑- วชฺเช จ
อนวชฺชสญฺิตาย วีติกฺกมํ กโรติ นาม. ยสฺมา ปเนตํ "อกตํ วต เม กลฺยาณํ, อกตํ
กุสลํ, อกตํ ภีรุตฺตาณํ, กตํ ปาปํ, กตํ ลุทฺธํ, กตํ กิพฺพิสนฺ"ติ เอวํ อนวชฺเช
วชฺชสญฺิตายปิ กเต วีติกฺกเม อุปฺปชฺชติ. ตสฺมาสฺส อญฺมฺปิ วตฺถุํ อนุชานนฺโต
"ยํ เอวรูปนฺ"ติอาทิมาห.
     ตตฺถ กุกฺกุจฺจปทํ วุตฺตตฺถเมว. กุกฺกุจฺจายนากาโร กุกฺกุจฺจายนา.
กุกฺกุจฺเจน อายิตสฺส ๒- ภาโว กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ. เจตโส วิปฺปฏิสาโรติ เอตฺถ
กตากตสฺส สาวชฺชานวชฺชสฺส วา อภิมุขคมนํ วิปฺปฏิสาโร นาม. ยสฺมา ปน โส กตํ วา
ปาปํ อกตํ น กโรติ, อกตํ วา กลฺยาณํ กตํ น กโรติ, ตสฺมา วิรูโป กุจฺฉิโต วา
ปฏิสาโรติ วิปฺปฏิสาโร. โส ปน เจตโส, น สตฺตสฺสาติ าปนตฺถํ "เจตโส
วิปฺปฏิสาโร"ติ วุตฺตํ. อยมสฺส สภาวนิทฺเทโส. อุปฺปชฺชมานํ ปน กุกฺกุจฺจํ
อารคฺคมิว กํสปตฺตํ มนํ วิลิขมานเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา "มโนวิเลโข"ติ วุตฺตํ.
อยมสฺส กิจฺจนิทฺเทโส. ยํ ปน วินเย "อถโข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควตา
ปฏิกฺขิตฺตํ อนุวสิตฺวา อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑํ ปริภุญฺชิตุนฺติ กุกฺกุจฺจายนฺโต
น ปฏิคฺคเหสี"ติ ๓- กุกฺกุจฺจํ อาคตํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วชฺชสญฺาย    ๒ ฉ.ม. อยิตสฺส     ๓ วินย. ๒/๒๐๔/๒๑๔
น ตํ นีวรณํ. น หิ อรหโต "ทุฏฺุํ มยา อิทํ กตนฺ"ติ เอวํ อนุตาโป อตฺถิ.
นีวรณปฏิรูปกํ ปเนตํ "กปฺปติ น กปฺปตี"ติ วีมํสนสงฺขาตํ วินยกุกฺกุจฺจํ นาม.
     [๑๑๗๖] "กตเม ธมฺมา นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา"ติ ปทสฺส
นิทฺเทเส ยสฺมา ถีนมิทฺธํ อญฺมญฺ น วิชหติ, ตสฺมา "ถีนมิทฺธนีวรณํ
อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นิวรณสมฺปยุตฺตญฺจา"ติ อภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. ยสฺมา
ปน อุทฺธจฺเจ สติปิ กุกฺกุจฺจสฺสาภาวา กุกฺกุจฺเจน วินาปิ อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชติ,
ตสฺมา ตํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตํ. ยญฺจ เยน สมฺปโยคํ น คจฺฉติ, ตํ น โยชิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     อิเม ปน นีวรเณ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยาปิ.
กิเลสปฏิปาฏิยา กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ. ถีนมิทฺธุทฺธจฺจานิ
อรหตฺตมคฺเคน, กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา โสตาปตฺติมคฺเคน, อวิชฺชา อรหตฺตมคฺเคน.
มคฺคปฏิปาฏิยา โสตาปตฺติมคฺเคน กุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉา ปหียนฺติ, อนาคามิมคฺเคน
กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา, อรหตฺตมคฺเคน ถีนมิทฺธุทฺธจฺจาวิชฺชาติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๓๕-๔๔๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=10827&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=10827&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=748
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=6572
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=5931
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=5931
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34