ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถา
     [๑๓๐๓] สุตฺตนฺติกทุเกสุ มาติกากถายํ อตฺถโต วิเวจิตตฺตา, ยานิ จ
เนสํ นิทฺเทสปทานิ, เตสมฺปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเญยฺยตฺตา เยภุยฺเยน
อุตฺตานตฺถานิเอว. อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ:- วิชฺชูปมทุเก ตาว จกฺขุมา กิร
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
ปุริโส เมฆนฺธกาเร รตฺตึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, ตสฺส อนฺธการตาย มคฺโค น
ปญฺญายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ, อถสฺส อนฺธการวิคมา มคฺโค
ปากโฏ อโหสิ. โส ทุติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ, ทุติยมฺปิ อนฺธกาโร โอตฺถริ,
มคฺโค น ปญฺญายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา ตํ วิทฺธํเสสิ, วิคเต อนฺธกาเร มคฺโค
ปากโฏ อโหสิ. ตติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ, อนฺธกาโร โอตฺถริ, มคฺโค น
ปญฺญายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ.
     ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อนฺธกาเร มคฺคปฏิปชฺชนํ วิย อริยสาวกสฺส
โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
โสตาปตฺติมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส
ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ทุติยคมนาภินีหาโร วิย
สกทาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, ทุติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
สกทาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย สกทาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส
ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ตติยคมนาภินีหาโร วิย
อนาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺญายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, ตติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
อนาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย อนาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส ปากฏํ
ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว.
     วชิรสฺส ปน ปาสาโณ วา มณิ วา อภิชฺโช ๑- นาม นตฺถิ. ยตฺถ ปตติ,
ตํ วินิวิทฺธเมว โหติ. วชิรํ เขเปนฺตํ อเสเสตฺวา เขเปติ. วชิเรน คตมคฺโค
นาม ปุน ปากติโก น โหติ. เอวเมว อรหตฺตมคฺคสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ,
สพฺพกิเลเส วินิวิชฺฌติ, วชิรํ วิย อรหตฺตมคฺโคปิ กิเลเส เขเปนฺโต อเสเสตฺวา
เขเปติ. วชิเรน คตมคฺคสฺส ปุน ปากติกตฺตาภาโว วิย อรหตฺตมคฺเคน
ปหีนกิเลสานํ ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถีติ.
     [๑๓๐๗] พาลทุกนิทฺเทเส พาเลสุ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ ปากฏานิ มูลานิ จ
เสสานํ พาลธมฺมานํ. อหิริโกปิ ๒- อโนตฺตปฺปี จ น กิญฺจิ อกุสลํ น กโรติ นามาติ
เอตานิ เทฺว ปฐมํเยว วิสุํ วุตฺตานิ. สุกฺกปกฺเขปิ อยเมว นโย, ตถา กณฺหทุเก.
     [๑๓๑๑] ตปนียทุกนิทฺเทเส กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ตปนํ เวทิตพฺพํ.
กายทุจฺจริตาทีนิ หิ กตตฺตา ตปนฺติ, กายสุจริตาทีนิ อกตตฺตา. ตถา หิ ปุคฺคโล
"กตํ เม กายทุจฺจริตนฺ"ติ ตปฺปติ, "อกตํ เม กายสุจริตนฺ"ติ ตปฺปติ. "กตํ เม
วจีทุจฺจริตนฺ"ติ ตปฺปติ ฯเปฯ "อกตํ เม มโนสุจริตนฺ"ติ ตปฺปติ. ๓- อตปนีเยปิ
เอเสว นโย. กลฺยาณการี หิ ปุคฺคโล "กตํ เม กายสุจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ,
"อกตํ เม กายทุจฺจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ, "กตํ เม วจีสุจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ
ฯเปฯ "อกตํ เม มโนทุจฺจริตนฺ"ติ น ตปฺปตีติ. ๓-
     [๑๓๑๓] อธิวจนทุกนิทฺเทเส ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมสงฺคหณํ.
สงฺขายตีติ สงฺขา, สงฺกถิยตีติ อตฺโถ. กินฺติ สงฺกถิยติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ
"ปโร"ติ "ปรสฺสา"ติ  "สตฺโต"ติ "ภาโว"ติ "โปโส"ติ "ปุคฺคโล"ติ "นโร"ติ
"มาณโว"ติ  "ติสฺโส"ติ "ทตฺโต"ติ "มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร
ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปานนฺ"ติ, เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สงฺกถิยตีติ สงฺขา,
สมฺมา ญายตีติ ๔- สมญฺญา. กินฺติ สมญฺญายติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ ฯเปฯ
"ทฺวารํ วาตปานนฺ"ติ สมฺมา ญายตีติ สมญฺญา. ปญฺญาปิยตีติ ปญฺญตฺติ.
โวหริยตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหริยติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ ฯเปฯ "ทฺวารํ
วาตปานนฺ"ติ โวหริยตีติ โวหาโร.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อเภชฺโช               ฉ.ม. อหิริโก หิ
@ องฺ. เอกก. ๒๐/๔/๕๐         ฉ.ม. สมญฺญายตีติ
     นามนฺติ จตุพฺพิธํ นามํ สามญฺญนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ.
ตตฺถ ปฐมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา "มหาสมฺมโต"ติ
รญฺโญ นามํ สามญฺญนามํ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "มหาชนสมฺมโตติ โข วาเสฏฺฐ
`มหาสมฺมโต'เตฺวว ปฐมอกฺขรํ อุปาทาย นิพฺพตฺตนฺ"ติ ๑- "ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก
วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโน"ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ คุณนามํ
นาม. "ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ
คุณนามาเนว. เตน วุตฺตํ:-
             "อสงฺเขยฺยานิ นามานิ     สคุเณน มเหสิโน
              คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ      อปิ นามสหสฺสโต"ติ.
     ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ
กตฺวา สมีเป ฐิตา ญาตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา "อยํ อสุโก นามา"ติ นามํ
กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํ นาม. ยา ปน ปุริมปญฺญตฺติ อปรปญฺญตฺติยํ ๒-
ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ. เสยฺยถีทํ? ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท
จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทเยว. อตีเต สุริโย, สมุทฺโท, ปฐวี, ปพฺพโต
ปพฺพโตเยว นาม. เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ. อิทํ โอปปาติกนามํ นาม. อิทํ
จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอตฺถ เอกนามเมว ๓- โหติ.
     นามกมฺมนฺติ นามกรณํ. นามเธยฺยนฺติ นามฏฺฐปนํ. นิรุตฺตีติ นามนิรุตฺติ.
พฺยญฺชนนฺติ นามพฺยญฺชนํ. ยสฺมา ปเนตํ อตฺถํ พฺยญฺชยติ, ๔- ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.
อภิลาโปติ นามาภิลาโปว. สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถาติ อธิวจนสฺส
โนปถธมฺมา นาม ๕- นตฺถิ. เอกธมฺโม สพฺพธมฺเมสุ นิปตติ, สพฺพธมฺมา เอกธมฺมสฺมึ
นิปตนฺติ. กถํ? อยํ หิ นามปญฺญตฺติ เอกธมฺโม, โส สพฺเพสุ จตุภูมิกธมฺเมสุ
นิปตตีติ. ๖- สตฺโตปิ สงฺขาโรปิ นามโต มุตฺตโก นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๒/๑๓๑/๘๐        ฉ.ม. ปจฺฉิมปญฺญตฺติยํ
@ ฉ.ม. นามเมว             ฉ.ม. พฺยญฺเชติ
@ ฉ.ม. โนปถธมฺโม นาม       ฉ.ม. นิปตติ
     อฏวีปพฺพตาทีสุ ๑- รุกฺโขปิ ชานปทานํ ภาโร. เต หิ "อยํ กึ รุกฺโข
นามา"ติ ปุฏฺฐา "ขทิโร ปน โส"ติ ๒- อตฺตนา ชานนกํ นามํ กเถนฺติ. ยสฺส
นามํ น ชานนฺติ, ตมฺปิ "อนามโก นามา"ติ วทนฺติ, ตมฺปิ ตสฺส นามเธยฺยเมว
หุตฺวา ติฏฺฐติ. สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทีสุปิ เอเสว นโย. อิตเร เทฺว ทุกา อิมินา
สมานตฺถาเอว.
     [๑๓๑๖] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเฐน จ นมนฏฺเฐน จ นามนฏฺเฐน จ
นามํ. ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา ตาว นามกรณฏฺเฐน นามํ. ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา
ตสฺส ๓- "มหาสมฺมโต"ติ นามํ อโหสิ, ยถา วา มาตาปิตโร "อยํ ติสฺโส
นาม โหตุ, ปุสฺโส ๔- นาม โหตู"ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา
วา "ธมฺมกถิโก วินยธโร"ติ คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํ.
เวทนาทโย หิ มหาปฐวีอาทโย วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ,
เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ. น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ "ตฺวํ
เวทนา นาม โหหี"ติ โกจิ ภณติ, น จ ตสฺสา นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา
ปฐวิยา อุปฺปนฺนาย "ตฺวํ ปฐวี นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ.
จกฺกวาฬสิเนรุจนฺทิมสุริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ "ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม โหหิ,
ตฺวํ สิเนรุ นาม, ๕- ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ
อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปญฺญตฺติยํ นิปตติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย
"ตฺวํ เวทนา นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตาย อุปฺปนฺนาย "เวทนา"ติ
นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปญฺญตฺติยํ นิปตติ. สญฺญาทีสุปิ เอเสว
นโย. อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยว. สญฺญา. สงฺขารา. วิญฺญาณํ วิญฺญาณเมว.
อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ. นิพฺพานํ ปน สทาปิ นิพฺพานเมวาติ นามกรณฏฺเฐน นามํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปถวีปพฺพตาทีสุ       ฉ.ม. ขทิโร ปลาโสติ       ฉ.ม. มหาสมฺมตสฺส
@ ฉ.ม. ผุสฺโส           ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     นมนฏฺเฐนาติ ๑- เจตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามํ. เต หิ อารมฺมณาภิมุขา
นมนฺติ. นามนฏฺเฐน สพฺพมฺปิ นามํ, จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺญมญฺญํ
นาเมนฺติ, นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติ.
     [๑๓๑๘] อวิชฺชาภวตณฺหา วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิตา.
     [๑๓๒๐] ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ ขนฺธปญฺจกํ "อตฺตา จ โลโก
จา"ติ คเหตฺวา "ตํ ภวิสฺสตี"ติ คหณากาเรน นิวิฏฺฐา สสฺสตทิฏฺฐิ. ทุติยา
"น ภวิสฺสตี"ติ อากาเรน นิวิฏฺฐา อุจฺเฉททิฏฺฐิ.
     [๑๓๒๖] ปุพฺพนฺตํ อารพฺภาติ อตีตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา, อิมินา
พฺรหฺมชาเล อาคตา อฏฺฐารส ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโย คหิตา. อปรนฺตํ อารพฺภาติ
อนาคตโกฏฺฐาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา, อิมินา ตตฺเถว อาคตา จตุจตฺตาฬีส
อปรนฺตานุทิฏฺฐิโย คหิตา.
     [๑๓๓๒] โทวจสฺสตานิทฺเทเส สหธมฺมิเก วุจฺจมาเนติ สหธมฺมิกํ นาม
ยํ ภควตา ปญฺญตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺมึ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺตึ อาโรเปตฺวา
"อิทํ นาม ตฺวํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิงฺฆ เทเสหิ วุฏฺฐาหิ ปฏิกโรหี"ติ วุจฺจมาเน.
โทวจสฺสายนฺติอาทีสุ เอวํ โจทิยมานสฺส ปฏิโจทนาย วา อปฺปทกฺขิณคาหิตาย
วา ทุพฺพจสฺส กมฺมํ โทวจสฺสายํ. ตเทว "โทวจสฺสนฺ"ติปิ วุจฺจติ. ตสฺส ภาโว
โทวจสฺสิยํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. วิปฺปฏิกูลคาหิตาติ วิโลมคาหิตา.
วิโลมคหณสงฺขาเตน วิปจฺจนีเกน สาตํ อสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโต, ปธานิกคหณํ ๒-
คเหตฺวา เอกปเทเนว ตํ นิสฺสทฺทมกาสินฺติ สุขํ ปฏิลภนฺตสฺเสตํ อธิวจนํ,
ตสฺส ภาโว วิปจฺจนีกสาตตา. โอวาทํ อนาทิยนวเสน อนาทรสฺส ภาโว อนาทริยํ.
อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. อนาทิยนากาโร วา อนาทรตา. ครุวาสํ อวสนวเสน
อุปฺปนฺโน อคารวภาโว อคารวตา. สเชฏฺฐกวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน
อปฺปฏิสฺสวภาโว อปฺปฏิสฺสวตา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูปา โทวจสฺสตา นาม
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นมนฏฺเฐนาปิ             ฉ.ม. ปฏาณิกคหณํ
วุจฺจติ, อตฺถโต ปเนสา เตนากาเรน ปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, สงฺขารกฺขนฺโธเยว
วาติ. ปาปมิตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโย. โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทโย หิ วิสุํ
เจตสิกธมฺมา นาม นตฺถิ.
     [๑๓๓๓] นตฺถิ เอเตสํ สทฺธาติ อสฺสทฺธา, พุทฺธาทีนิ วตฺถูนิ น สทฺทหนฺตีติ
อตฺโถ. ทุสฺสีลาติ สีลสฺส ทุฏฺฐุ นาม ๑- นตฺถิ, นิสฺสีลาติ อตฺโถ. อปฺปสฺสุตาติ
สุตวิรหิตา. ๒- ปญฺจมจฺฉริยานิ เอเตสํ อตฺถีติ มจฺฉริโน. ทุปฺปญฺญาติ นิปฺปญฺญา.
เสวนกวเสน เสวนา. พลวเสวนา นิเสวนา. สพฺพโต ภาเคน เสวนา สํเสวนา.
อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ, ตีหิปิ เสวนาว กถิตา. ภชนาติ อุปสงฺกมนา.
สมฺภชนาติ สพฺพโต ภาเคน ภชนา. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ภตฺตีติ
ทฬฺหภตฺติ. สมฺภตฺตีติ สพฺพโต ภาเคน ภตฺติ. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ,
ทฺวีหิปิ ทฬฺหภตฺติเอว  กถิตา. ตํสมฺปวงฺกตาติ เตสุ ปุคฺคเลสุ กาเยน เจว
จิตฺเตน จ สมฺปวงฺกภาโว, ตนฺนินฺนตา ตปฺโปณตา ตปฺปพฺภารตาติ อตฺโถ.
     [๑๓๓๔] โสวจสฺสตาทุกนิทฺเทโสปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ.
     [๑๓๓๖] ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกานิทฺเทเสน ปาราชิกํ สํฆาทิเสสํ
ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ปญฺจ อาปตฺติโย. สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ
วินยนิทฺเทเสน ปาราชิกํ สํฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ
ทุพฺภาสิตนฺติ อิมา สตฺต อาปตฺติโย. ตตฺถ สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ
ปริจฺเฉทชานนกปญฺญา อาปตฺติกุสลตา นาม. สห กมฺมวาจาย
อาปตฺติวุฏฺฐานปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ปน อาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา นาม.
     [๑๓๓๘] สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ, สห ปริกมฺเมน
อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปญฺญา ปน สมาปตฺติกุสลตา นาม. จนฺเท วา สุริเย วา
นกฺขตฺเต วา เอตฺตกํ ฐานํ คเต วุฏฺฐหิสฺสามีติ อวิรชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว สมเย
วุฏฺฐานกปญฺญาย อตฺถิตาย สมาปตฺติวุฏฺฐานกุสลตา นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทุนฺนามํ                   ฉ.ม. สุตรหิตา
     [๑๓๔๐] อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ อุคฺคหณมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺญา
ธาตุกุสลตา นาม. ตาสํเยว อุคฺคหณมนสิการชานนกปญฺญา มนสิการกุสลตา นาม.
     [๑๓๔๒] ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหณมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺญา
อายตนกุสลตา นาม. ตีสุปิ วา เอตาสุ กุสลตาสุ อุคฺคโห
มนสิกาโร สวนํ สมฺมสนํ ปฏิเวโธ ปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ วฏฺฏติ. ตตฺถ
สวนอุคฺคหปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโร, สมฺมสนมนสิการา
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติอาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค
อาวีภวิสฺสนฺติ. อิมินา ปน ปจฺจเยน อิทํ โหตีติ ชานนกปญฺญา
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา นาม.
     [๑๓๔๔] ฐานาฏฺฐานทุกนิทฺเทเส ๑- เหตู ปจฺจยาติ อุภยมฺเปตํ อญฺญมญฺญเววจนํ.
จกฺขุปฺปสาโท หิ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส
เหตุ เจว ปจฺจโย จ. ตถา โสตปฺปสาทาทโย โสตวิญฺญาณาทีนํ, อมฺพพีชาทีนิ จ
อมฺพผลาทีนํ. ทุติยนเย เย เย ธมฺมาติ วิสภาคปจฺจยธมฺมานํ นิทสฺสนํ. เยสํ
เยสนฺติ วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมนิทสฺสนํ. น เหตู น ปจฺจยาติ จกฺขุปฺปสาโท
สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส โสตวิญฺญาณสฺส น เหตุปจฺจโย. ๒- ตถา
โสตปฺปสาทาทโย อวเสสวิญฺญาณานํ. ๓- อมฺพาทโย จ ตาลาทีนํ อุปฺปตฺติยาติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๑๓๔๖] อาชฺชวมทฺทวนิทฺเทเส นีจจิตฺตตาติ ปทมตฺตเมว วิเสโส.
ตสฺสตฺโถ มานาภาเวน นีจจิตฺตํ อสฺสาติ นีจจิตฺโต, นีจจิตฺตสฺส ภาโว นีจจิตฺตตา.
เสสํ จิตฺตุชุกตาจิตฺตมุทุตานํ ปทภาชนีเย อาคตเมว.
     [๑๓๔๘] ขนฺตินิทฺเทเส ขมนกวเสน ขนฺติ. ขมนากาโร ขมนตา.
อธิวาเสนฺติ เอตาย, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสนฺติ น ปฏิวาหนฺติ น
ปจฺจนีกตาย ติฏฺฐนฺตีติ อธิวาสนตา. อจณฺฑิกสฺส ภาโว อจณฺฑิกฺกํ. อนสุโรโปติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฐานาฏฺฐานกุสลตาทุกนิทฺเทเส
@ ฉ.ม. น เหตุ น ปจฺจโย       ฉ.ม. อวเสสวิญฺญาณาทีนํ
อสุโรโป วุจฺจติ น สมฺมาโรปิตตฺตา ทุรุตฺตวจนํ, ตปฺปฏิปกฺขโต อนสุโรโป,
สุรุตฺตวาจาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ ผลูปจาเรน การณํ นิทฺทิฏฺฐํ. อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ
โสมนสฺสวเสน จิตฺตสฺส สกมนตา, อตฺตโน จิตฺตสฺส ภาโวเยว, น
พฺยาปนฺนจิตฺตตาติ อตฺโถ.
     [๑๓๔๙] โสรจฺจนิทฺเทเส กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํ.
วาจสิโก อวีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ. "กายิกวาจสิโก"ติ อิมินา
กายวจีทฺวารสมุฏฺฐิตํ อาชีวฏฺฐมกํ สีลํ ปริยาทิยติ. อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจนฺติ อิทํ
ปาปโต สุฏฺฐุ โอรตตฺตา โสรจฺจํ นาม วุจฺจติ. สพฺโพปิ สีลสํวโรติ อิทํ ยสฺมา น
เกวลํ กายวาจาเหว อนาจารํ อาจรติ, มนสาปิ อาจรติเอว. ตสฺมา มานสิกสีลํ
ปริยาทาย ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
     [๑๓๕๐] สาขลฺยนิทฺเทเส อณฺฑกาติ ยถา สโทเส รุกฺเข อณฺฑกานิ
อุฏฺฐหนฺติ, เอวํ สโทสตาย ขุํสนวมฺภนาทิวจเนหิ อณฺฑกา ชาตา. กกฺกสาติ
ปูติกกฺกสา, ๑- ยถา นาม ปูติรุกฺโข กกฺกโส โหติ ปคฺฆริตจุณฺโณ, เอวํ กกฺกสา
โหติ, โสตํ ฆํสมานา วิย ปวิสติ. เตน วุตฺตํ "กกฺกสา"ติ. ปรกฏุกาติ ปเรสํ
กฏุกา อมนาปา โทสชนนี. ปราภิสชฺชนีติ กุฏิลกณฺฏกา สาขา วิย จมฺเมสุ
วิชฺฌิตฺวา ปเรสํ อภิสชฺชนี, คนฺตุกามานมฺปิ คนฺตุํ อทตฺวา ลคฺคนการี.
โกธสามนฺตาติ โกธสฺส อาสนฺนา. อสมาธิสํวตฺตนิกาติ อปฺปนาสมาธิสฺส วา
อุปจารสมาธิสฺส วา อสํวตฺตนิกา. อิติ สพฺพาเนเวตานิ สโทสวาจาย เววจนานิ.
ตถารูปึ วาจํ ปหายาติ อิทํ ผรุสวาจํ อปฺปชหิตฺวา ฐิตสฺส อนฺตรนฺตเร
ปวตฺตาปิ สณฺหวาจา อสณฺหวาจาเอว นามาติ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ.
     เนฬาติ เอฬํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอฬนฺติ เนฬา, นิทฺโทสาติ
อตฺโถ. "เนฬงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตสีลํ ๓- วิย. กณฺณสุขาติ
พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺสูลํ น ชเนติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ. ปูติกา, สา       ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖, สํ.สฬา. ๑๘/๕๕๘/๓๕๙ (สฺยา)
@ ฉ.ม. วุตฺตเนลํ
อตฺถมธุรตาย สรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ
อปฺปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร
ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมารีติปิ ๑- โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ
โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิตุมตฺตํ ๒-
"ปิตา"ติ ภาตุมตฺตํ ๓- "ภาตา"ติ วทนฺติ, เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา
โหตีติ พหุชนกนฺตา. พหุชนกนฺตภาเวเนว ๔- พหุโน ชนสฺส มนาปา
จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. ยา ตตฺถาติ ยา ตสฺมึ ปุคฺคเล. สณฺหวาจตาติ
มฏฺฐวาจตา. สขิลวาจตาติ มุทุวาจตา. อผรุสวาจตาติ อกกฺขฬวาจตา.
     [๑๓๕๑] ปฏิสนฺถารนิทฺเทเส ๕- อามีสปฏิสนฺถาโรติ อามิสาลาเภน อตฺตนา
สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิทหิตํ ๖- โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ อามิเสน ปฏิสนฺถรณํ.
ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ธมฺมสฺส อปฺปฏิลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา
ปิทหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ ธมฺเมน ปฏิสนฺถรณํ. ปฏิสนฺถารโก โหตีติ
เทฺวเยว หิ โลกสนฺนิวาสสฺส ฉิทฺทานิ, เตสํ ปฏิสนฺถารโก โหติ. อามิสปฏิสนฺถาเรน
วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วาติ อิมินา ทุวิเธน ปฏิสนฺถาเรน ปฏิสนฺถารโก
โหติ, ปฏิสนฺถรติ นิรนฺตรํ กโรติ.
     ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย กถา, ปฏิสนฺถารเกน หิ ภิกฺขุนา อาคนฺตุกํ
อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตพฺพํ, อาสนํ ทาตพฺพํ,
ตาลวณฺเฏน วีชิตพฺพํ, ปาทา โธวิตฺวา เตเลน ๗- มกฺเขตพฺพา, สปฺปิผาณิเต สติ
เภสชฺชํ ทาตพฺพํ, ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ, อาวาโส ปฏิชคฺคิตพฺโพ. เอวํ
เอกเทเสน อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     สายํ ปน นวกตเรปิ อตฺตโน อุปฏฺฐานํ อนาคเตเยว ตสฺส สนฺติกํ
คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา อวิสเย ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ,
"ตุเมฺห กตรภาณกา"ติ อปุจฺฉิตฺวา "ตุมฺหากํ อาจริยุปชฺฌายา กตรํ คนฺถํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุกุมาราติปิ       ฉ.ม. ปิติมตฺตํ         ฉ.ม. ภาติมตฺตํ
@ ฉ.ม. กนฺตภาเวเนว     ม. ปฏิสนฺธารนิทฺเทเส   ฉ.ม. ปิหิตํ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วลญฺเชนฺตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ปโหนกฏฺฐาเน ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ กเถตุํ สกฺโกติ,
อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ สกฺโกติ, สยํ กเถตฺวา ทาตพฺพํ. เอวํ เอกเทเสน
ธมฺมปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     สเจ อตฺตโน สนฺติเก วสติ, ตํ อาทาย นิพทฺธํ ปิณฺฑาย จริตพฺพํ.
สเจ คนฺตุกาโม โหติ, ปุนทิวเส คมนสภาเวน ๑- ตํ อาทาย เอกสฺมึ คาเม
ปิณฺฑาย จริตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพ. สเจ อญฺญสฺมึ ทิสาภาเค ภิกฺขู นิมนฺติตา
โหนฺติ, ตํ ภิกฺขุํ อิจฺฉมานํ อาทาย คนฺตพฺพํ, "น มยฺหํ เอสา ทิสา สภาคา"ติ
คนฺตุํ อนิจฺฉนฺเต เสสภิกฺขู เปเสตฺวา ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, อตฺตนา
ลทฺธามิสํ ตสฺส ทาตพฺพํ. เอวํ อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     ปฏิสนฺถารเกน ๒- ปน อตฺตนา ลทฺธํ กสฺส ทาตพฺพนฺติ? อาคนฺตุกสฺส
ตาว ทาตพฺพํ. สเจ คิลาโน วา อวสฺสิโก วา อตฺถิ, เตสมฺปิ ทาตพฺพํ,
อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตพฺพํ, ภณฺฑคาหกสฺส ทาตพฺพํ, สารณียธมฺมปูรเกน ปน
สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ อาคตาคตานํ ๓- เถราสนโต ปฏฺฐาย ทาตพฺพํ,
ปฏิสนฺถารเกน ปน เยน เยน น ลทฺธํ, ตสฺส ตสฺส ทาตพฺพํ. พหิคามํ นิกฺขมิตฺวา
ชิณฺณกํ ๔- วา อนาถํ วา ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา ทิสฺวา เตสมฺปิ ทาตพฺพํ.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โจเรหิ กิร คุตฺตสาลคาเม ปหเต ตํขณํเยว เอกา
นิโรธโต วุฏฺฐิตา ขีณาสวตฺเถรี ทหรภิกฺขุนิยา ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา มหาชเนน
สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ฐิตมชฺฌนฺติเก ๕- นกุลนครคามทฺวารํ ปตฺวา รุกฺขมูเล
นิสีทิ, ตสฺมึ สมเย กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร นกุลนครคาเม
ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขมนฺโต เถรึ ทิสฺวา ภตฺเตน อาปุจฺฉิ. สา "ปตฺโต เม
นตฺถี"ติ อาห. เถโร "อิมินาว ภุญฺชถา"ติ สห ปตฺเตน อทาสิ. เถรี ภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา อาห "อชฺช ตาว ภิกฺขาจาเรน กิลมิสฺสถ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คมนสภาเคน     ฉ.ม. อามิสปฏิสนฺถารเกน     ม. อาภตาภตํ, สี. อาภตาภเตน
@ ม. ชิณฺณํ             ฉ.ม. ฐิตมชฺฌนฺหิเก
อิโต ปฏฺฐาย ปน โว ภิกฺขาจารปริตฺตาโส นาม น ภวิสฺสติ ตาตา"ติ. ตโต
ปฏฺฐาย เถรสฺส โอนกหาปณคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพ.
อยํ อามิสปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิมํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ภิกฺขุนา สงฺคหปกฺเข ฐตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน
กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ, กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตพฺพํ, อุปฺปนฺนกิจฺจํ
กรณียํ กาตพฺพํ, อพฺภานวุฏฺฐานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพา, ปพฺพชฺชารโห
ปพฺพาเชตพฺโพ, อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ภิกฺขุนิยาปิ อตฺตโน สนฺติเก
อุปสมฺปทํ อากงฺขมานาย กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อยํ ธมฺมปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิเมหิ ทฺวีหิ ปฏิสนฺถาเรหิ ปฏิสนฺถารโก ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ,
อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, สาหสิกฏฺฐาเน ๑- อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขติ, โจรนาครญฺโญ
ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเตเนว ภตฺตํ อากิรนฺโต เถโร วิย.
อลทฺธลาภุปฺปาทเน ปน อิโต ปลายิตฺวา ปรตีรํ คเตน มหานาครญฺญา
เอกสฺส เถรสฺส สนฺติเก สงฺคหํ ลภิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺฐิเตน
เสตมฺพงฺคเณ ๒- ยาวชีวํ ปวตฺติตํ มหาเภสชฺชทานวตฺถุ กเถตพฺพํ.
อุปฺปนฺนลาภถาวรกรเณ ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส หตฺถโต ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา
เจติยปพฺพเต โจเรหิ ภณฺฑกสฺส อวิลุตฺตภาววตฺถุ กเถตพฺพํ.
     [๑๓๕๒] อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน
รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตกตฺตา.
จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน
จิตฺเตน ปสฺสติ, อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ ๓- วิย สสมฺภารกถา
นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ"ติ.
นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถีปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ
นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว น สณฺฐาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ
กิเลสานํ
@เชิงอรรถ:  ฉ. สภยฏฺฐาเน, ม. สาสงฺกฏฺฐาเน
@ สี. เสนมฺพงฺคเณ         ฉ.ม. วิชฺชตีติ....
อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต ๑- "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ ลทฺธโวหารํ
หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ.
     ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ
ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต
อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ ๒- อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ. ตสฺส สํวราย น
ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติ,
เอวํภูโตเยว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ
วุจฺจติ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ, น หิ จกฺขุปฺปสาทํ
นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส
อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ
อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ,
ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ
สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐวนกิจฺจํ ๓- สาธยมานา
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น
อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วา
มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ.
     เอวํ โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา
ตสฺมึ อํสวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ.
ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย
สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ.
นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ ๔- กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปากฏีภาวกรณโต        สี. อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ       ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ
@ ฉ.ม. ยทิจฺฉกํ
     โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยา อิเมสนฺติ เอตํ ๑- สํวรํ
อนาปชฺชนฺตสฺส อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยา อคุตฺติ ยา อโคปนา โย อนารกฺโข
โย อสํวโร, อถกนํ อปิทหนนฺติ อตฺโถ.
     [๑๓๕๓] โภชเน อมตฺตญฺญุตานิทฺเทเส อิเธกจฺโจติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก
เอกจฺโจ. อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย อชานิตฺวา อนุปธาเรตฺวา. อโยนิโสติ
อนุปาเยน. อาหารนฺติ อสิตปีตาทิอชฺโฌหรณียํ. อาหาเรตีติ ปริภุญฺชติ อชฺโฌหรติ
ทวายาติอาทิ อนุปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุปาเยน หิ อาหารํ ๒- อาหาเรนฺโต
ทวตฺถาย มทตฺถาย มณฺฑนตฺถาย วิภูสนตฺถาย วา อาหาเรติ, โน อิทมตฺถิตํ ปฏิจฺจ.
ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตาติ ยา ตสฺมึ อโยนิโส อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนา
อสนฺตุฏฺฐิภาโว. อมตฺตญฺญุตาติ อมตฺตญฺญุภาโว, ปมาณสงฺขาตาย มตฺตาย อชานนํ.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน ปวตฺตา โภชเน อมตฺตญฺญุตา
นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๔] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนาติอาทิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ.
เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺฐา "ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา
นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร
สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ ๓- โจรานํ
ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโรติ วุตฺโต. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวํ       ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ       ฉ.ม. ปิหิเตสุ
     [๑๓๕๕] โภชเน มตฺตญฺญุตานิทฺเทเส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ
ปฏิสงฺขานปญฺญาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ ปริภุญฺชติ. อิทานิ ตํ อุปายํ
ทสฺเสตุํ "เนว ทวายา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ *- เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย
ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. ยํ หิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกาพฺยสิโลกสงฺขาโต ๑-
ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต
อาหาเรนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ
ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ
วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนปณีตโภชนานิ ๒- ภุญฺชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น
อาหาเรติ.
     น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย
มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตํ นาม ปิวนฺติ. เต หิ สินิทฺธํ
มุทุมนฺทโภชนํ อาหาเรนฺติ "เอวํ โน องฺคสนฺธิ ๓- สุสณฺฐิตา ภวิสฺสติ, สรีเร
ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตี"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิวุทฺธมลฺลมุฏฺฐิต-
มลฺลเจฏกาทโย ๔- สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ๕- ปีเณนฺติ "เอวนฺโน มํสํ
อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย
น อาหาเรติ.
     ยาวเทวาติ อาหาราหรเณ ปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส
ฐิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกกรชกายสฺส ฐปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส
อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ.
@เชิงอรรถ: * วิสุทฺธิ. ๑/๓๙ สีลนิทฺเทส             ฉ.ม. นจฺจคีตกพฺย....
@ ฉ.ม. ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ    สี.,ม. องฺคุลฏฺฐิ, ฉ. องฺคลฏฺฐิ
@ ฉ.ม. นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺฐิกมลฺลาทโย       ฉ.ม. สรีรมํสํ
วิหึสูปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา ๑- ตสฺสา อุปรติยา
วูปสมตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา
สกลํ สาสนํ ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถาย อาหาเรติ.
     อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณญฺจ เวทนํ
ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ
ปฏิหนิสฺสามีติ ๒- อาหาเรติ. นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม
อภุตฺตปจฺจเยน ๓- อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถวา
นวเวทนา นาม ภุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนา, ๔- ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย
อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติ. ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ.
อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา
อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นาม. ธมฺเมน ปริเยสิตฺวา
ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อิทํ อนวชฺชํ นาม. เอกจฺโจ
อนวชฺเชเยว ๕- สาวชฺชํ กโรติ, "ลทฺธํ เม"ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ,
ตํ ตํ ๖- ชิราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร
ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, "กึ อิทนฺ"ติ
วุตฺเต "อสุกสฺส นาม อุทรํ อุทฺธุมาตนฺ"ติอาทีนิ วทนฺติ, "เอส นิจฺจกาลมฺปิ
เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี"ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ.
อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา "อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตี"ติ
อาหาเรติ.
     ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโร.
ตตฺถ *- อาหารหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺถวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ
ปญฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ อาหารหตฺถโก
นาม พหุํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต "อาหาร หตฺถนฺ"ติ
วทติ. อลํสาฏโก นาม อพฺภุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย ๗- อุฏฺฐิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น
@เชิงอรรถ:  ฉ.....ขุทา            ม. ปฏิวิโนเทสฺสามีติ        ฉ.ม. อติภุตฺตปฺปจฺจเยน
@ ฉ.ม. ปฺปชฺชนกเวทนา     สี.,ม. อนวชฺชํเยว         ฉ.ม. ตํ
@* วิสุทฺธิ ๑/๔๐ สีลนิทฺเทส    ฉ.ม. อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย
สกฺโกติ. ตตฺถวฏฺฏโก นาม อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนโต ตตฺเถว ปริวฏฺฏติ. กากมาสโก
นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ.
ภุตฺตวมิตโก นาม มุเขน สณฺฐาเรตุํ ๑- อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติ. เอวํ อกตฺวา
"ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ
อาโลเปหิ โอนูทรตา. ๒- เอตฺตกํ หิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา
สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห:-
            "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
             อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๓-
     อิมสฺมึ ปน ฐาเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. "เนว ทวายา"ติ หิ
เอกํ องฺคํ, "น มทายา"ติ เอกํ, "น มณฺฑนายา"ติ เอกํ, "น วิภูสนายา"ติ
เอกํ, "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา
พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ
เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ องฺคํ,
"อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา"ติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโส. มหาสีวตฺเถโร ปนาห
"เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺฐ องฺคานิ
สโมธาเนตพฺพานี"ติ. ตตฺถ "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา"ติ เอกํ องฺคํ.
"ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา"ติ เอกํ, "พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ
ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี"ติ เอกํ, "นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ
เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ, "อนวชฺชตา จา"ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร
ปน โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺโต โภชเน
มตฺตญฺญู นาม โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ
ยุตฺตปฺปมาณชานนวเสน ปวตฺโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค โภชเน มตฺตญฺญุตา นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๖] มุฏฺฐสฺสจฺจนิทฺเทเส อสตีติ สติวิรหิตา จตฺตาโร ขนฺธา. อนนุสฺสติ
อปฺปฏิสฺสตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อสรณตาติ อสรณากาโร. อธารณตาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ       ฉ.ม. อูนูทรตา       ขุ. เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕
ธาเรตุํ อสมตฺถตา. ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาธารปตฺโต ๑- นิธานกฺขโม
น โหติ. อุทเก อลาวุกฏาหํ วิย อารมฺมเณ ปิลปตีติ ๒- ปิลาปนตา. ปมุสฺสนตาติ ๓-
นฏฺฐมุฏฺฐสฺสติตา, ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิกฺขิตฺตภตฺโต วิย กาโก
นิกฺขิตฺตมํโส วิย จ สิงฺคาโล โหติ.
     [๑๓๖๑] ภาวนาพลนิทฺเทเส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.
อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํ.
     [๑๓๖๘] สีลวิปตฺตินิทฺเทโส โสรจฺจนิทฺเทสปฏิปกฺขโต ๔- เวทิตพฺโพ.
ทิฏฺฐิวิปตฺตินิทฺเทโส จ ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต, ทิฏฺฐิสมฺปทานิทฺเทโส จ
ทิฏฺฐุปาทานนิทฺเทสปฏิปกฺขโต. สีลวิสุทฺธินิทฺเทโส กิญฺจาปิ สีลสมฺปทานิทฺเทเสน
สมาโน, ตตฺถ ปน วิสุทฺธิสมฺปาปกปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ, อิธ วิสุทฺธิปฺปตฺตํ
สีลํ. สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ, ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ,
สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาหนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จ, สีลสมฺปทา จ
ทิฏฺฐิสมฺปทา จาติ อิเมหิ ปน ฉหิ ทุเกหิ จตุภูมิกาปิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมาว
กถิตา.
     [๑๓๗๓] ทิฏฺฐิวิสุทฺธินิทฺเทเส กมฺมสฺสกตญาณนฺติ "อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ
โน สกนฺ"ติ ชานนปญฺญา. ตตฺถ อตฺตนา วา กตํ โหตุ ปเรน วา, สพฺพมฺปิ
อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จ. กุสลกมฺมํ
ปน อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จ สกํ นาม. ตตฺถ ยถา นาม สธโน
สโภโค ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อนฺตรามคฺเค คามนิคมาทีสุ นกฺขตฺเต
สงฺฆุฏฺเฐ "อหํ อาคนฺตุโก, กินฺนุ โข นิสฺสาย นกฺขตฺตํ กีเฬยฺยนฺ"ติ อจินฺเตตฺวา
ยถา ยถา อิจฺฉติ, เตน เตน นีหาเรน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต สุเขน กนฺตารํ
อติกฺกมติ. เอวเมว อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตญาเณ ฐตฺวา อิเม สตฺตา พหุํ
วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุเขน สุขํ อนุภวนฺตา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาธานปฺปตฺโต, สี. อาธารณปฺปตฺโต       ฉ.ม. ปิลวตีติ
@ ฉ. สํมุสนตาติ         ฉ.ม. สีลสมฺปทานิทฺเทส....
สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมํ วิปสฺสนาญาณํ. มคฺคสมงฺคิสฺส
ญาณํ ผลสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ มคฺคญาณผลญาณานิเยว.
     [๑๓๗๔] "ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ โข ปนา"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "ยา ปญฺญา
ปชานนา"ติอาทีหิ ปเทหิ เหฏฺฐา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตญาณาทีเนว จตฺตาริ
ญาณานิ วิภตฺตานิ.
     [๑๓๗๕] "ยถา ทิฏฺฐิสฺส จ ปธานนฺ"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "โย เจตสิโก
วิริยารมฺโภ"ติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺฐํ วิริยํ ปญฺญาคติกเมวา. ปญฺญาย ๑-
โลกิยฏฺฐาเน โลกิยํ, โลกุตฺตรฏฺฐาเน โลกุตฺตรนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๗๖] สํเวคทุกนิทฺเทเส ชาติภยนฺติ ชาตึ ภยโต ทิสฺวา ฐิตญาณํ.
ชรามรณภยาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๓๗๗] อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติอาทีหิ ชาติอาทีนิ ภยโต ทิสฺวา
ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุญฺจิตุกามสฺส ๒- อุปายปธานํ กถิตํ. ปทภาชนียสฺส ปน
อตฺโถ วิภงฺคฏฺฐกถายํ อาวีภวิสฺสติ.
      [๑๓๗๘] อสนฺตุฏฺฐตา ๓- จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ปทนิทฺเทเส ภิยฺโยกมฺยตาติ
วิเสสกามตา. อิเธกจฺโจ หิ อาทิโตว ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา อุโปสถิกํ
วา ปาฏิปทิกํ วา เทติ, โส เตน อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา ปุน ธุวภตฺตํ ๕- สํฆภตฺตํ
วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาวาสํ กาเรติ, จตฺตาโรปิ ปจฺจเย เทติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ
หุตฺวา สรณานิ คณฺหาติ. ปญฺจ สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา
ปพฺพชติ, ปพฺพชิตฺวา เอกํ นิกายํ เทฺว นิกาเยติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คณฺหาติ, อฏฺฐ
สมาปตฺติโย ภาเวติ, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ, อรหตฺตปฺปตฺติโต
ปฏฺฐาย มหาสนฺตุฏฺโฐ นาม โหติ. เอวํ ยาว อรหตฺตา วิเสสกามตา ภิยฺโยกมฺยตา นาม.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺญาย หิ           ฉ.ม. มุจฺจิตุกามสฺส
@ ฉ.ม. อสนฺตุฏฺฐิตา          ฉ.ม. ธุรภตฺตํ
     [๑๓๗๙] "อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺ"ติ ปทนิทฺเทเส ยสฺมา
ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺฐมาโน ปธานํ ปฏิวาเสติ
นาม, อนุกฺกณฺฐมาโน โน ปฏิวาเสติ นาม. ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ "ยา
กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ
สกฺกจฺจการิตา. สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํ. อฏฺฐิตกิริยตาติ ขณฺฑํ อกตฺวา
อฏฺฐเปตฺวา กรณํ. อโนลีนวุตฺติตาติ อลีนชีวิตา, ๑- อลีนปฺปวตฺติตา วา.
อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํ. อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ
วิริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํ.
     [๑๓๘๐] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชาติ เอตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธา จ ขนฺธปฏิพทฺธา จ. ๒- ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสติ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ ญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ. ตยิทํ
ปุพฺเพนิวุฏฺฐกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา เต ขนฺเธ
วิทิเต ปากเฏ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา.
     จุตูปปาเต ญาณนฺติ จุติยญฺจ อุปปาเต จ ญาณํ. อิทมฺปิ สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา, ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิโย วิทิตา ปากฏา กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา. อาสวานํ
ขเย ญาณนฺติ สพฺพกิเลสานํ ขยสมเย ญาณํ. ตยิทํ จตุสจฺจจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ
วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กโรตีติ
วิทิตกรณฏฺเฐนปิ วิชฺชา.
     [๑๓๘๑] จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจาติ เอตฺถ อารมฺมเณ
อธิมุจฺจนฏฺเฐน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ มุตฺตฏฺเฐน อฏฺฐ สมาปตฺติโย จิตฺตสฺส
อธิมุตฺติ นาม. อิตรํ ปน นตฺถิ เอตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานํ, นิคฺคตํ วา ตสฺมา
วานาติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ
วุตฺตํ. ๓-
@เชิงอรรถ:  สี. อลีนชีวิตตา     ฉ.ม. ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
     [๑๓๘๒] มคฺคสมงฺคิสฺส ญาณนฺติ จตฺตาริ มคฺคญาณานิ. ผลสมงฺคิสฺส
ญาณนฺติ จตฺตาริ ผลญาณานิ. ตตฺถ ปฐมมคฺคญาณํ ปญฺจ กิเลเส เขเปนฺตํ
นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย ญาณํ นาม ชาตํ.
ทุติยมคฺคญาณํ จตฺตาโร กิเลเส, ตถา ตติยมคฺคญาณํ. จตุตฺถมคฺคญาณํ ปน
อฏฺฐ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย
ญาณํ นาม ชาตํ. ตํ ตํ มคฺคผลญาณํ ปน เตสํ เตสํ กิเลสานํ ขีณนฺเต
นิรุทฺธนฺเต วูปสมนฺเต ปฏิปสฺสมฺภนฺเต อนุปฺปาทนฺเต อปฺปวตฺตนฺเต อุปฺปนฺนนฺติ
อนุปฺปาเท ญาณํ นาม ชาตนฺติ.
                     อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถาย
                      นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๔๕-๔๖๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=11088&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=11088&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=836              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=7290              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=6550              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=6550              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]