อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        สุตฺตนฺติกทุกนิกฺเขปกถา
     [๑๓๐๓] สุตฺตนฺติกทุเกสุ มาติกากถายํ อตฺถโต วิเวจิตตฺตา, ยานิ จ
เนสํ นิทฺเทสปทานิ, เตสมฺปิ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สุวิญฺเยฺยตฺตา เยภุยฺเยน
อุตฺตานตฺถานิเอว. อิทํ ปเนตฺถ วิเสสมตฺตํ:- วิชฺชูปมทุเก ตาว จกฺขุมา กิร
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เวทิตพฺพํ
ปุริโส เมฆนฺธกาเร รตฺตึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ, ตสฺส อนฺธการตาย มคฺโค น
ปญฺายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ, อถสฺส อนฺธการวิคมา มคฺโค
ปากโฏ อโหสิ. โส ทุติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ, ทุติยมฺปิ อนฺธกาโร โอตฺถริ,
มคฺโค น ปญฺายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา ตํ วิทฺธํเสสิ, วิคเต อนฺธกาเร มคฺโค
ปากโฏ อโหสิ. ตติยมฺปิ คมนํ อภินีหริ, อนฺธกาโร โอตฺถริ, มคฺโค น
ปญฺายิ, วิชฺชุ นิจฺฉริตฺวา อนฺธการํ วิทฺธํเสสิ.
     ตตฺถ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อนฺธกาเร มคฺคปฏิปชฺชนํ วิย อริยสาวกสฺส
โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
โสตาปตฺติมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย โสตาปตฺติมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส
ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ทุติยคมนาภินีหาโร วิย
สกทาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, ทุติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
สกทาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย สกทาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส
ปากฏํ ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว. ตติยคมนาภินีหาโร วิย
อนาคามิมคฺคตฺถาย วิปสฺสนารมฺโภ, อนฺธกาเร มคฺคสฺส อปญฺายนกาโล วิย
สจฺจจฺฉาทกตมํ, ตติยํ วิชฺชุยา นิจฺฉริตฺวา อนฺธการสฺส วิทฺธํสิตกาโล วิย
อนาคามิมคฺโคภาเสน อุปฺปชฺชิตฺวา สจฺจจฺฉาทกตมสฺส วิโนทิตกาโล, วิคเต อนฺธกาเร
มคฺคสฺส ปากฏกาโล วิย อนาคามิมคฺคสฺส จตุนฺนํ สจฺจานํ ปากฏกาโล, มคฺคสฺส ปากฏํ
ปน มคฺคสมงฺคิปุคฺคลสฺส ปากฏเมว.
     วชิรสฺส ปน ปาสาโณ วา มณิ วา อภิชฺโช ๑- นาม นตฺถิ. ยตฺถ ปตติ,
ตํ วินิวิทฺธเมว โหติ. วชิรํ เขเปนฺตํ อเสเสตฺวา เขเปติ. วชิเรน คตมคฺโค
นาม ปุน ปากติโก น โหติ. เอวเมว อรหตฺตมคฺคสฺส อวชฺฌกิเลโส นาม นตฺถิ,
สพฺพกิเลเส วินิวิชฺฌติ, วชิรํ วิย อรหตฺตมคฺโคปิ กิเลเส เขเปนฺโต อเสเสตฺวา
เขเปติ. วชิเรน คตมคฺคสฺส ปุน ปากติกตฺตาภาโว วิย อรหตฺตมคฺเคน
ปหีนกิเลสานํ ปุน ปจฺจุทาวตฺตนํ นาม นตฺถีติ.
     [๑๓๐๗] พาลทุกนิทฺเทเส พาเลสุ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ ปากฏานิ มูลานิ จ
เสสานํ พาลธมฺมานํ. อหิริโกปิ ๒- อโนตฺตปฺปี จ น กิญฺจิ อกุสลํ น กโรติ นามาติ
เอตานิ เทฺว ปมํเยว วิสุํ วุตฺตานิ. สุกฺกปกฺเขปิ อยเมว นโย, ตถา กณฺหทุเก.
     [๑๓๑๑] ตปนียทุกนิทฺเทเส กตตฺตา จ อกตตฺตา จ ตปนํ เวทิตพฺพํ.
กายทุจฺจริตาทีนิ หิ กตตฺตา ตปนฺติ, กายสุจริตาทีนิ อกตตฺตา. ตถา หิ ปุคฺคโล
"กตํ เม กายทุจฺจริตนฺ"ติ ตปฺปติ, "อกตํ เม กายสุจริตนฺ"ติ ตปฺปติ. "กตํ เม
วจีทุจฺจริตนฺ"ติ ตปฺปติ ฯเปฯ "อกตํ เม มโนสุจริตนฺ"ติ ตปฺปติ. ๓- อตปนีเยปิ
เอเสว นโย. กลฺยาณการี หิ ปุคฺคโล "กตํ เม กายสุจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ,
"อกตํ เม กายทุจฺจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ, "กตํ เม วจีสุจริตนฺ"ติ น ตปฺปติ
ฯเปฯ "อกตํ เม มโนทุจฺจริตนฺ"ติ น ตปฺปตีติ. ๓-
     [๑๓๑๓] อธิวจนทุกนิทฺเทเส ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สพฺพธมฺมสงฺคหณํ.
สงฺขายตีติ สงฺขา, สงฺกถิยตีติ อตฺโถ. กินฺติ สงฺกถิยติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ
"ปโร"ติ "ปรสฺสา"ติ  "สตฺโต"ติ "ภาโว"ติ "โปโส"ติ "ปุคฺคโล"ติ "นโร"ติ
"มาณโว"ติ  "ติสฺโส"ติ "ทตฺโต"ติ "มญฺโจ ปี ภิสิ พิมฺโพหนํ วิหาโร
ปริเวณํ ทฺวารํ วาตปานนฺ"ติ, เอวํ อเนเกหิ อากาเรหิ สงฺกถิยตีติ สงฺขา,
สมฺมา ายตีติ ๔- สมญฺา. กินฺติ สมญฺายติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ ฯเปฯ
"ทฺวารํ วาตปานนฺ"ติ สมฺมา ายตีติ สมญฺา. ปญฺาปิยตีติ ปญฺตฺติ.
โวหริยตีติ โวหาโร. กินฺติ โวหริยติ? "อหนฺ"ติ "มมนฺ"ติ ฯเปฯ "ทฺวารํ
วาตปานนฺ"ติ โวหริยตีติ โวหาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อเภชฺโช              ๒ ฉ.ม. อหิริโก หิ
@๓ องฺ. เอกก. ๒๐/๔/๕๐        ๔ ฉ.ม. สมญฺายตีติ
     นามนฺติ จตุพฺพิธํ นามํ สามญฺนามํ คุณนามํ กิตฺติมนามํ โอปปาติกนามนฺติ.
ตตฺถ ปมกปฺปิเกสุ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ปิตตฺตา "มหาสมฺมโต"ติ
รญฺโ นามํ สามญฺนามํ นาม. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "มหาชนสมฺมโตติ โข วาเสฏฺ
`มหาสมฺมโต'เตฺวว ปมอกฺขรํ อุปาทาย นิพฺพตฺตนฺ"ติ ๑- "ธมฺมกถิโก ปํสุกูลิโก
วินยธโร เตปิฏโก สทฺโธ ปสนฺโน"ติ เอวรูปํ คุณโต อาคตนามํ คุณนามํ
นาม. "ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติอาทีนิปิ ตถาคตสฺส อเนกานิ นามสตานิ
คุณนามาเนว. เตน วุตฺตํ:-
             "อสงฺเขยฺยานิ นามานิ     สคุเณน มเหสิโน
              คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ      อปิ นามสหสฺสโต"ติ.
     ยํ ปน ชาตสฺส กุมารกสฺส นามคฺคหณทิวเส ทกฺขิเณยฺยานํ สกฺการํ
กตฺวา สมีเป ิตา าตกา กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา "อยํ อสุโก นามา"ติ นามํ
กโรนฺติ, อิทํ กิตฺติมนามํ นาม. ยา ปน ปุริมปญฺตฺติ อปรปญฺตฺติยํ ๒-
ปตติ, ปุริมโวหาโร ปจฺฉิมโวหาเร ปตติ. เสยฺยถีทํ? ปุริมกปฺเปปิ จนฺโท
จนฺโทเยว นาม, เอตรหิปิ จนฺโทเยว. อตีเต สุริโย, สมุทฺโท, ปวี, ปพฺพโต
ปพฺพโตเยว นาม. เอตรหิปิ ปพฺพโตเยวาติ. อิทํ โอปปาติกนามํ นาม. อิทํ
จตุพฺพิธมฺปิ นามํ เอตฺถ เอกนามเมว ๓- โหติ.
     นามกมฺมนฺติ นามกรณํ. นามเธยฺยนฺติ นามฏฺปนํ. นิรุตฺตีติ นามนิรุตฺติ.
พฺยญฺชนนฺติ นามพฺยญฺชนํ. ยสฺมา ปเนตํ อตฺถํ พฺยญฺชยติ, ๔- ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.
อภิลาโปติ นามาภิลาโปว. สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถาติ อธิวจนสฺส
โนปถธมฺมา นาม ๕- นตฺถิ. เอกธมฺโม สพฺพธมฺเมสุ นิปตติ, สพฺพธมฺมา เอกธมฺมสฺมึ
นิปตนฺติ. กถํ? อยํ หิ นามปญฺตฺติ เอกธมฺโม, โส สพฺเพสุ จตุภูมิกธมฺเมสุ
นิปตตีติ. ๖- สตฺโตปิ สงฺขาโรปิ นามโต มุตฺตโก นาม นตฺถิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที. ปา. ๑๒/๑๓๑/๘๐       ๒ ฉ.ม. ปจฺฉิมปญฺตฺติยํ
@๓ ฉ.ม. นามเมว            ๔ ฉ.ม. พฺยญฺเชติ
@๕ ฉ.ม. โนปถธมฺโม นาม      ๖ ฉ.ม. นิปตติ
     อฏวีปพฺพตาทีสุ ๑- รุกฺโขปิ ชานปทานํ ภาโร. เต หิ "อยํ กึ รุกฺโข
นามา"ติ ปุฏฺา "ขทิโร ปน โส"ติ ๒- อตฺตนา ชานนกํ นามํ กเถนฺติ. ยสฺส
นามํ น ชานนฺติ, ตมฺปิ "อนามโก นามา"ติ วทนฺติ, ตมฺปิ ตสฺส นามเธยฺยเมว
หุตฺวา ติฏฺติ. สมุทฺเท มจฺฉกจฺฉปาทีสุปิ เอเสว นโย. อิตเร เทฺว ทุกา อิมินา
สมานตฺถาเอว.
     [๑๓๑๖] นามรูปทุเก นามกรณฏฺเน จ นมนฏฺเน จ นามนฏฺเน จ
นามํ. ตตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา ตาว นามกรณฏฺเน นามํ. ยถา หิ มหาชนสมฺมตตฺตา
ตสฺส ๓- "มหาสมฺมโต"ติ นามํ อโหสิ, ยถา วา มาตาปิตโร "อยํ ติสฺโส
นาม โหตุ, ปุสฺโส ๔- นาม โหตู"ติ เอวํ ปุตฺตสฺส กิตฺติมนามํ กโรนฺติ, ยถา
วา "ธมฺมกถิโก วินยธโร"ติ คุณโต นามํ อาคจฺฉติ, น เอวํ เวทนาทีนํ.
เวทนาทโย หิ มหาปวีอาทโย วิย อตฺตโน นามํ กโรนฺตาว อุปฺปชฺชนฺติ,
เตสุ อุปฺปนฺเนสุ เตสํ นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ. น หิ เวทนํ อุปฺปนฺนํ "ตฺวํ
เวทนา นาม โหหี"ติ โกจิ ภณติ, น จ ตสฺสา นามคฺคหณกิจฺจํ อตฺถิ. ยถา
ปวิยา อุปฺปนฺนาย "ตฺวํ ปวี นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ.
จกฺกวาฬสิเนรุจนฺทิมสุริยนกฺขตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ "ตฺวํ จกฺกวาฬํ นาม โหหิ,
ตฺวํ สิเนรุ นาม, ๕- ตฺวํ นกฺขตฺตํ นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, นามํ
อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปญฺตฺติยํ นิปตติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปนฺนาย
"ตฺวํ เวทนา นาม โหหี"ติ นามคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ, ตาย อุปฺปนฺนาย "เวทนา"ติ
นามํ อุปฺปนฺนเมว โหติ, โอปปาติกปญฺตฺติยํ นิปตติ. สญฺาทีสุปิ เอเสว
นโย. อตีเตปิ หิ เวทนา เวทนาเยว. สญฺา. สงฺขารา. วิญฺาณํ วิญฺาณเมว.
อนาคเตปิ, ปจฺจุปฺปนฺเนปิ. นิพฺพานํ ปน สทาปิ นิพฺพานเมวาติ นามกรณฏฺเน นามํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปถวีปพฺพตาทีสุ      ๒ ฉ.ม. ขทิโร ปลาโสติ      ๓ ฉ.ม. มหาสมฺมตสฺส
@๔ ฉ.ม. ผุสฺโส          ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     นมนฏฺเนาติ ๑- เจตฺถ จตฺตาโร ขนฺธา นามํ. เต หิ อารมฺมณาภิมุขา
นมนฺติ. นามนฏฺเน สพฺพมฺปิ นามํ, จตฺตาโร หิ ขนฺธา อารมฺมเณ อญฺมญฺ
นาเมนฺติ, นิพฺพานํ อารมฺมณาธิปติปจฺจยตาย อตฺตนิ อนวชฺชธมฺเม นาเมติ.
     [๑๓๑๘] อวิชฺชาภวตณฺหา วฏฺฏมูลสมุทาจารทสฺสนตฺถํ คหิตา.
     [๑๓๒๐] ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จาติ ขนฺธปญฺจกํ "อตฺตา จ โลโก
จา"ติ คเหตฺวา "ตํ ภวิสฺสตี"ติ คหณากาเรน นิวิฏฺา สสฺสตทิฏฺิ. ทุติยา
"น ภวิสฺสตี"ติ อากาเรน นิวิฏฺา อุจฺเฉททิฏฺิ.
     [๑๓๒๖] ปุพฺพนฺตํ อารพฺภาติ อตีตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา, อิมินา
พฺรหฺมชาเล อาคตา อฏฺารส ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิโย คหิตา. อปรนฺตํ อารพฺภาติ
อนาคตโกฏฺาสํ อารมฺมณํ กริตฺวา, อิมินา ตตฺเถว อาคตา จตุจตฺตาฬีส
อปรนฺตานุทิฏฺิโย คหิตา.
     [๑๓๓๒] โทวจสฺสตานิทฺเทเส สหธมฺมิเก วุจฺจมาเนติ สหธมฺมิกํ นาม
ยํ ภควตา ปญฺตฺตํ สิกฺขาปทํ, ตสฺมึ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺตึ อาโรเปตฺวา
"อิทํ นาม ตฺวํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิงฺฆ เทเสหิ วุฏฺาหิ ปฏิกโรหี"ติ วุจฺจมาเน.
โทวจสฺสายนฺติอาทีสุ เอวํ โจทิยมานสฺส ปฏิโจทนาย วา อปฺปทกฺขิณคาหิตาย
วา ทุพฺพจสฺส กมฺมํ โทวจสฺสายํ. ตเทว "โทวจสฺสนฺ"ติปิ วุจฺจติ. ตสฺส ภาโว
โทวจสฺสิยํ. อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. วิปฺปฏิกูลคาหิตาติ วิโลมคาหิตา.
วิโลมคหณสงฺขาเตน วิปจฺจนีเกน สาตํ อสฺสาติ วิปจฺจนีกสาโต, ปธานิกคหณํ ๒-
คเหตฺวา เอกปเทเนว ตํ นิสฺสทฺทมกาสินฺติ สุขํ ปฏิลภนฺตสฺเสตํ อธิวจนํ,
ตสฺส ภาโว วิปจฺจนีกสาตตา. โอวาทํ อนาทิยนวเสน อนาทรสฺส ภาโว อนาทริยํ.
อิตรํ ตสฺเสว เววจนํ. อนาทิยนากาโร วา อนาทรตา. ครุวาสํ อวสนวเสน
อุปฺปนฺโน อคารวภาโว อคารวตา. สเชฏฺกวาสํ อวสนวเสน อุปฺปนฺโน
อปฺปฏิสฺสวภาโว อปฺปฏิสฺสวตา. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เอวรูปา โทวจสฺสตา นาม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นมนฏฺเนาปิ            ๒ ฉ.ม. ปฏาณิกคหณํ
วุจฺจติ, อตฺถโต ปเนสา เตนากาเรน ปวตฺตา จตฺตาโร ขนฺธา, สงฺขารกฺขนฺโธเยว
วาติ. ปาปมิตฺตตาทีสุปิ เอเสว นโย. โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทโย หิ วิสุํ
เจตสิกธมฺมา นาม นตฺถิ.
     [๑๓๓๓] นตฺถิ เอเตสํ สทฺธาติ อสฺสทฺธา, พุทฺธาทีนิ วตฺถูนิ น สทฺทหนฺตีติ
อตฺโถ. ทุสฺสีลาติ สีลสฺส ทุฏฺุ นาม ๑- นตฺถิ, นิสฺสีลาติ อตฺโถ. อปฺปสฺสุตาติ
สุตวิรหิตา. ๒- ปญฺจมจฺฉริยานิ เอเตสํ อตฺถีติ มจฺฉริโน. ทุปฺปญฺาติ นิปฺปญฺา.
เสวนกวเสน เสวนา. พลวเสวนา นิเสวนา. สพฺพโต ภาเคน เสวนา สํเสวนา.
อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ, ตีหิปิ เสวนาว กถิตา. ภชนาติ อุปสงฺกมนา.
สมฺภชนาติ สพฺพโต ภาเคน ภชนา. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ. ภตฺตีติ
ทฬฺหภตฺติ. สมฺภตฺตีติ สพฺพโต ภาเคน ภตฺติ. อุปสคฺควเสน วา ปทํ วฑฺฒิตํ,
ทฺวีหิปิ ทฬฺหภตฺติเอว  กถิตา. ตํสมฺปวงฺกตาติ เตสุ ปุคฺคเลสุ กาเยน เจว
จิตฺเตน จ สมฺปวงฺกภาโว, ตนฺนินฺนตา ตปฺโปณตา ตปฺปพฺภารตาติ อตฺโถ.
     [๑๓๓๔] โสวจสฺสตาทุกนิทฺเทโสปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ.
     [๑๓๓๖] ปญฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกานิทฺเทเสน ปาราชิกํ สํฆาทิเสสํ
ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ปญฺจ อาปตฺติโย. สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ
วินยนิทฺเทเสน ปาราชิกํ สํฆาทิเสสํ ถุลฺลจฺจยํ ปาจิตฺติยํ ปาฏิเทสนียํ ทุกฺกฏํ
ทุพฺภาสิตนฺติ อิมา สตฺต อาปตฺติโย. ตตฺถ สห วตฺถุนา ตาสํ อาปตฺตีนํ
ปริจฺเฉทชานนกปญฺา อาปตฺติกุสลตา นาม. สห กมฺมวาจาย
อาปตฺติวุฏฺานปริจฺเฉทชานนกปญฺา ปน อาปตฺติวุฏฺานกุสลตา นาม.
     [๑๓๓๘] สมาปชฺชิตพฺพโต สมาปตฺติ, สห ปริกมฺเมน
อปฺปนาปริจฺเฉทชานนกปญฺา ปน สมาปตฺติกุสลตา นาม. จนฺเท วา สุริเย วา
นกฺขตฺเต วา เอตฺตกํ านํ คเต วุฏฺหิสฺสามีติ อวิรชฺฌิตฺวา ตสฺมึเยว สมเย
วุฏฺานกปญฺาย อตฺถิตาย สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทุนฺนามํ                  ๒ ฉ.ม. สุตรหิตา
     [๑๓๔๐] อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ อุคฺคหณมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺา
ธาตุกุสลตา นาม. ตาสํเยว อุคฺคหณมนสิการชานนกปญฺา มนสิการกุสลตา นาม.
     [๑๓๔๒] ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อุคฺคหณมนสิการสวนธารณปริจฺเฉทชานนกปญฺา
อายตนกุสลตา นาม. ตีสุปิ วา เอตาสุ กุสลตาสุ อุคฺคโห
มนสิกาโร สวนํ สมฺมสนํ ปฏิเวโธ ปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ วฏฺฏติ. ตตฺถ
สวนอุคฺคหปจฺจเวกฺขณา โลกิยา, ปฏิเวโธ โลกุตฺตโร, สมฺมสนมนสิการา
โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติอาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค
อาวีภวิสฺสนฺติ. อิมินา ปน ปจฺจเยน อิทํ โหตีติ ชานนกปญฺา
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลตา นาม.
     [๑๓๔๔] านาฏฺานทุกนิทฺเทเส ๑- เหตู ปจฺจยาติ อุภยมฺเปตํ อญฺมญฺเววจนํ.
จกฺขุปฺปสาโท หิ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จกฺขุวิญฺาณสฺส
เหตุ เจว ปจฺจโย จ. ตถา โสตปฺปสาทาทโย โสตวิญฺาณาทีนํ, อมฺพพีชาทีนิ จ
อมฺพผลาทีนํ. ทุติยนเย เย เย ธมฺมาติ วิสภาคปจฺจยธมฺมานํ นิทสฺสนํ. เยสํ
เยสนฺติ วิสภาคปจฺจยสมุปฺปนฺนธมฺมนิทสฺสนํ. น เหตู น ปจฺจยาติ จกฺขุปฺปสาโท
สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส โสตวิญฺาณสฺส น เหตุปจฺจโย. ๒- ตถา
โสตปฺปสาทาทโย อวเสสวิญฺาณานํ. ๓- อมฺพาทโย จ ตาลาทีนํ อุปฺปตฺติยาติ
เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
     [๑๓๔๖] อาชฺชวมทฺทวนิทฺเทเส นีจจิตฺตตาติ ปทมตฺตเมว วิเสโส.
ตสฺสตฺโถ มานาภาเวน นีจจิตฺตํ อสฺสาติ นีจจิตฺโต, นีจจิตฺตสฺส ภาโว นีจจิตฺตตา.
เสสํ จิตฺตุชุกตาจิตฺตมุทุตานํ ปทภาชนีเย อาคตเมว.
     [๑๓๔๘] ขนฺตินิทฺเทเส ขมนกวเสน ขนฺติ. ขมนากาโร ขมนตา.
อธิวาเสนฺติ เอตาย, อตฺตโน อุปริ อาโรเปตฺวา วาเสนฺติ น ปฏิวาหนฺติ น
ปจฺจนีกตาย ติฏฺนฺตีติ อธิวาสนตา. อจณฺฑิกสฺส ภาโว อจณฺฑิกฺกํ. อนสุโรโปติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. านาฏฺานกุสลตาทุกนิทฺเทเส
@๒ ฉ.ม. น เหตุ น ปจฺจโย      ๓ ฉ.ม. อวเสสวิญฺาณาทีนํ
อสุโรโป วุจฺจติ น สมฺมาโรปิตตฺตา ทุรุตฺตวจนํ, ตปฺปฏิปกฺขโต อนสุโรโป,
สุรุตฺตวาจาติ อตฺโถ. เอวเมตฺถ ผลูปจาเรน การณํ นิทฺทิฏฺ. อตฺตมนตา จิตฺตสฺสาติ
โสมนสฺสวเสน จิตฺตสฺส สกมนตา, อตฺตโน จิตฺตสฺส ภาโวเยว, น
พฺยาปนฺนจิตฺตตาติ อตฺโถ.
     [๑๓๔๙] โสรจฺจนิทฺเทเส กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํ.
วาจสิโก อวีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ. "กายิกวาจสิโก"ติ อิมินา
กายวจีทฺวารสมุฏฺิตํ อาชีวฏฺมกํ สีลํ ปริยาทิยติ. อิทํ วุจฺจติ โสรจฺจนฺติ อิทํ
ปาปโต สุฏฺุ โอรตตฺตา โสรจฺจํ นาม วุจฺจติ. สพฺโพปิ สีลสํวโรติ อิทํ ยสฺมา น
เกวลํ กายวาจาเหว อนาจารํ อาจรติ, มนสาปิ อาจรติเอว. ตสฺมา มานสิกสีลํ
ปริยาทาย ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
     [๑๓๕๐] สาขลฺยนิทฺเทเส อณฺฑกาติ ยถา สโทเส รุกฺเข อณฺฑกานิ
อุฏฺหนฺติ, เอวํ สโทสตาย ขุํสนวมฺภนาทิวจเนหิ อณฺฑกา ชาตา. กกฺกสาติ
ปูติกกฺกสา, ๑- ยถา นาม ปูติรุกฺโข กกฺกโส โหติ ปคฺฆริตจุณฺโณ, เอวํ กกฺกสา
โหติ, โสตํ ฆํสมานา วิย ปวิสติ. เตน วุตฺตํ "กกฺกสา"ติ. ปรกฏุกาติ ปเรสํ
กฏุกา อมนาปา โทสชนนี. ปราภิสชฺชนีติ กุฏิลกณฺฏกา สาขา วิย จมฺเมสุ
วิชฺฌิตฺวา ปเรสํ อภิสชฺชนี, คนฺตุกามานมฺปิ คนฺตุํ อทตฺวา ลคฺคนการี.
โกธสามนฺตาติ โกธสฺส อาสนฺนา. อสมาธิสํวตฺตนิกาติ อปฺปนาสมาธิสฺส วา
อุปจารสมาธิสฺส วา อสํวตฺตนิกา. อิติ สพฺพาเนเวตานิ สโทสวาจาย เววจนานิ.
ตถารูปึ วาจํ ปหายาติ อิทํ ผรุสวาจํ อปฺปชหิตฺวา ิตสฺส อนฺตรนฺตเร
ปวตฺตาปิ สณฺหวาจา อสณฺหวาจาเอว นามาติ ทีปนตฺถํ วุตฺตํ.
     เนฬาติ เอฬํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอฬนฺติ เนฬา, นิทฺโทสาติ
อตฺโถ. "เนฬงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตสีลํ ๓- วิย. กณฺณสุขาติ
พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺสูลํ น ชเนติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. ปูติกา, สา      ๒ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖, สํ.สฬา. ๑๘/๕๕๘/๓๕๙ (สฺยา)
@๓ ฉ.ม. วุตฺตเนลํ
อตฺถมธุรตาย สรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ
อปฺปฏิหญฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร
ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมารีติปิ ๑- โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ
โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิตุมตฺตํ ๒-
"ปิตา"ติ ภาตุมตฺตํ ๓- "ภาตา"ติ วทนฺติ, เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา
โหตีติ พหุชนกนฺตา. พหุชนกนฺตภาเวเนว ๔- พหุโน ชนสฺส มนาปา
จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. ยา ตตฺถาติ ยา ตสฺมึ ปุคฺคเล. สณฺหวาจตาติ
มฏฺวาจตา. สขิลวาจตาติ มุทุวาจตา. อผรุสวาจตาติ อกกฺขฬวาจตา.
     [๑๓๕๑] ปฏิสนฺถารนิทฺเทเส ๕- อามีสปฏิสนฺถาโรติ อามิสาลาเภน อตฺตนา
สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา ปิทหิตํ ๖- โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ อามิเสน ปฏิสนฺถรณํ.
ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ธมฺมสฺส อปฺปฏิลาเภน อตฺตนา สห ปเรสํ ฉิทฺทํ ยถา
ปิทหิตํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ, เอวํ ธมฺเมน ปฏิสนฺถรณํ. ปฏิสนฺถารโก โหตีติ
เทฺวเยว หิ โลกสนฺนิวาสสฺส ฉิทฺทานิ, เตสํ ปฏิสนฺถารโก โหติ. อามิสปฏิสนฺถาเรน
วา ธมฺมปฏิสนฺถาเรน วาติ อิมินา ทุวิเธน ปฏิสนฺถาเรน ปฏิสนฺถารโก
โหติ, ปฏิสนฺถรติ นิรนฺตรํ กโรติ.
     ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺาย กถา, ปฏิสนฺถารเกน หิ ภิกฺขุนา อาคนฺตุกํ
อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตพฺพํ, อาสนํ ทาตพฺพํ,
ตาลวณฺเฏน วีชิตพฺพํ, ปาทา โธวิตฺวา เตเลน ๗- มกฺเขตพฺพา, สปฺปิผาณิเต สติ
เภสชฺชํ ทาตพฺพํ, ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ, อาวาโส ปฏิชคฺคิตพฺโพ. เอวํ
เอกเทเสน อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     สายํ ปน นวกตเรปิ อตฺตโน อุปฏฺานํ อนาคเตเยว ตสฺส สนฺติกํ
คนฺตฺวา นิสีทิตฺวา อวิสเย ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วิสเย ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ,
"ตุเมฺห กตรภาณกา"ติ อปุจฺฉิตฺวา "ตุมฺหากํ อาจริยุปชฺฌายา กตรํ คนฺถํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุกุมาราติปิ      ๒ ฉ.ม. ปิติมตฺตํ        ๓ ฉ.ม. ภาติมตฺตํ
@๔ ฉ.ม. กนฺตภาเวเนว    ๕ ม. ปฏิสนฺธารนิทฺเทเส  ๖ ฉ.ม. ปิหิตํ. เอวมุปริปิ
@๗ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
วลญฺเชนฺตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ปโหนกฏฺาเน ปโญฺห ปุจฺฉิตพฺโพ. สเจ กเถตุํ สกฺโกติ,
อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ สกฺโกติ, สยํ กเถตฺวา ทาตพฺพํ. เอวํ เอกเทเสน
ธมฺมปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     สเจ อตฺตโน สนฺติเก วสติ, ตํ อาทาย นิพทฺธํ ปิณฺฑาย จริตพฺพํ.
สเจ คนฺตุกาโม โหติ, ปุนทิวเส คมนสภาเวน ๑- ตํ อาทาย เอกสฺมึ คาเม
ปิณฺฑาย จริตฺวา อุยฺโยเชตพฺโพ. สเจ อญฺสฺมึ ทิสาภาเค ภิกฺขู นิมนฺติตา
โหนฺติ, ตํ ภิกฺขุํ อิจฺฉมานํ อาทาย คนฺตพฺพํ, "น มยฺหํ เอสา ทิสา สภาคา"ติ
คนฺตุํ อนิจฺฉนฺเต เสสภิกฺขู เปเสตฺวา ตํ อาทาย ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, อตฺตนา
ลทฺธามิสํ ตสฺส ทาตพฺพํ. เอวํ อามิสปฏิสนฺถาโร กโต นาม โหติ.
     ปฏิสนฺถารเกน ๒- ปน อตฺตนา ลทฺธํ กสฺส ทาตพฺพนฺติ? อาคนฺตุกสฺส
ตาว ทาตพฺพํ. สเจ คิลาโน วา อวสฺสิโก วา อตฺถิ, เตสมฺปิ ทาตพฺพํ,
อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตพฺพํ, ภณฺฑคาหกสฺส ทาตพฺพํ, สารณียธมฺมปูรเกน ปน
สตวารมฺปิ สหสฺสวารมฺปิ อาคตาคตานํ ๓- เถราสนโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ,
ปฏิสนฺถารเกน ปน เยน เยน น ลทฺธํ, ตสฺส ตสฺส ทาตพฺพํ. พหิคามํ นิกฺขมิตฺวา
ชิณฺณกํ ๔- วา อนาถํ วา ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา ทิสฺวา เตสมฺปิ ทาตพฺพํ.
     ตตฺริทํ วตฺถุ:- โจเรหิ กิร คุตฺตสาลคาเม ปหเต ตํขณํเยว เอกา
นิโรธโต วุฏฺิตา ขีณาสวตฺเถรี ทหรภิกฺขุนิยา ภณฺฑกํ คาหาเปตฺวา มหาชเนน
สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ิตมชฺฌนฺติเก ๕- นกุลนครคามทฺวารํ ปตฺวา รุกฺขมูเล
นิสีทิ, ตสฺมึ สมเย กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร นกุลนครคาเม
ปิณฺฑาย จริตฺวา นิกฺขมนฺโต เถรึ ทิสฺวา ภตฺเตน อาปุจฺฉิ. สา "ปตฺโต เม
นตฺถี"ติ อาห. เถโร "อิมินาว ภุญฺชถา"ติ สห ปตฺเตน อทาสิ. เถรี ภตฺตกิจฺจํ
กตฺวา ปตฺตํ โธวิตฺวา เถรสฺส ทตฺวา อาห "อชฺช ตาว ภิกฺขาจาเรน กิลมิสฺสถ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คมนสภาเคน    ๒ ฉ.ม. อามิสปฏิสนฺถารเกน    ๓ ม. อาภตาภตํ, สี. อาภตาภเตน
@๔ ม. ชิณฺณํ            ๕ ฉ.ม. ิตมชฺฌนฺหิเก
อิโต ปฏฺาย ปน โว ภิกฺขาจารปริตฺตาโส นาม น ภวิสฺสติ ตาตา"ติ. ตโต
ปฏฺาย เถรสฺส โอนกหาปณคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต นาม น อุปฺปนฺนปุพฺโพ.
อยํ อามิสปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิมํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ภิกฺขุนา สงฺคหปกฺเข ตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน
กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ, กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตพฺพํ, อุปฺปนฺนกิจฺจํ
กรณียํ กาตพฺพํ, อพฺภานวุฏฺานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพา, ปพฺพชฺชารโห
ปพฺพาเชตพฺโพ, อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ภิกฺขุนิยาปิ อตฺตโน สนฺติเก
อุปสมฺปทํ อากงฺขมานาย กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อยํ ธมฺมปฏิสนฺถาโร นาม.
     อิเมหิ ทฺวีหิ ปฏิสนฺถาเรหิ ปฏิสนฺถารโก ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ,
อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, สาหสิกฏฺาเน ๑- อตฺตโน ชีวิตํ รกฺขติ, โจรนาครญฺโ
ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเตเนว ภตฺตํ อากิรนฺโต เถโร วิย.
อลทฺธลาภุปฺปาทเน ปน อิโต ปลายิตฺวา ปรตีรํ คเตน มหานาครญฺา
เอกสฺส เถรสฺส สนฺติเก สงฺคหํ ลภิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺิเตน
เสตมฺพงฺคเณ ๒- ยาวชีวํ ปวตฺติตํ มหาเภสชฺชทานวตฺถุ กเถตพฺพํ.
อุปฺปนฺนลาภถาวรกรเณ ทีฆภาณกอภยตฺเถรสฺส หตฺถโต ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา
เจติยปพฺพเต โจเรหิ ภณฺฑกสฺส อวิลุตฺตภาววตฺถุ กเถตพฺพํ.
     [๑๓๕๒] อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ
การณวเสน "จกฺขู"ติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺาเณน
รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ, อจิตฺตกตฺตา.
จิตฺตํ น ปสฺสติ, อจกฺขุกตฺตา. ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน
จิตฺเตน ปสฺสติ, อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ ๓- วิย สสมฺภารกถา
นาม โหติ. ตสฺมา จกฺขุวิญฺาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ"ติ.
นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถีปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ
นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺมตฺเตเยว น สณฺาติ. อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ
กิเลสานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. สภยฏฺาเน, ม. สาสงฺกฏฺาเน
@๒ สี. เสนมฺพงฺคเณ        ๓ ฉ.ม. วิชฺชตีติ....
อนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต ๑- "อนุพฺยญฺชนนฺ"ติ ลทฺธโวหารํ
หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติ.
     ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ
ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต
อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุพนฺเธยฺยุํ ๒- อชฺโฌตฺถเรยฺยุํ. ตสฺส สํวราย น
ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติ,
เอวํภูโตเยว จ "น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ
วุจฺจติ.
     ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิ, น หิ จกฺขุปฺปสาทํ
นิสฺสาย สติ วา มุฏฺสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติ. อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส
อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ
อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺาณํ ทสฺสนกิจฺจํ,
ตโต วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ โวฏฺวนกิจฺจํ ๓- สาธยมานา
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติ. ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย, น
อาวชฺชนาทีนํ อญฺตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิ, ชวนกฺขเณ ปน ทุสฺสีลฺยํ วา
มุฏฺสฺสจฺจํ วา อญฺาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติ.
     เอวํ โหนฺโต ปน โส จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโรติ วุจฺจติ. กสฺมา? ยสฺมา
ตสฺมึ อํสวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิ วีถิจิตฺตานิปิ.
ยถา กึ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺกคพฺภาทโย
สุสํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติ.
นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ, ตํ ๔- กเรยฺยุํ. เอวเมว ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปากฏีภาวกรณโต       ๒ สี. อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ      ๓ ฉ.ม. โวฏฺพฺพนกิจฺจํ
@๔ ฉ.ม. ยทิจฺฉกํ
     โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ยา อิเมสนฺติ เอตํ ๑- สํวรํ
อนาปชฺชนฺตสฺส อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยา อคุตฺติ ยา อโคปนา โย อนารกฺโข
โย อสํวโร, อถกนํ อปิทหนนฺติ อตฺโถ.
     [๑๓๕๓] โภชเน อมตฺตญฺุตานิทฺเทเส อิเธกจฺโจติ อิมสฺมึ สตฺตโลเก
เอกจฺโจ. อปฺปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขานปญฺาย อชานิตฺวา อนุปธาเรตฺวา. อโยนิโสติ
อนุปาเยน. อาหารนฺติ อสิตปีตาทิอชฺโฌหรณียํ. อาหาเรตีติ ปริภุญฺชติ อชฺโฌหรติ
ทวายาติอาทิ อนุปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุปาเยน หิ อาหารํ ๒- อาหาเรนฺโต
ทวตฺถาย มทตฺถาย มณฺฑนตฺถาย วิภูสนตฺถาย วา อาหาเรติ, โน อิทมตฺถิตํ ปฏิจฺจ.
ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺิตาติ ยา ตสฺมึ อโยนิโส อาหารปริโภเค อสนฺตุสฺสนา
อสนฺตุฏฺิภาโว. อมตฺตญฺุตาติ อมตฺตญฺุภาโว, ปมาณสงฺขาตาย มตฺตาย อชานนํ.
อยํ วุจฺจตีติ อยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน ปวตฺตา โภชเน อมตฺตญฺุตา
นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๔] อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตานิทฺเทเส จกฺขุนาติอาทิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพํ. น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติ.
เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ยถา จ เหฏฺา "ชวเน
ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมึ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมึ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ
ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ยถา กึ? ยถา
นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร
สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ หิ ปิทหิเตสุ ๓- โจรานํ
ปเวโส นตฺถิ, เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ
อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิ. ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ จกฺขุนฺทฺริเย
สํวโรติ วุตฺโต. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวํ      ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ      ๓ ฉ.ม. ปิหิเตสุ
     [๑๓๕๕] โภชเน มตฺตญฺุตานิทฺเทเส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ
ปฏิสงฺขานปญฺาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ ปริภุญฺชติ. อิทานิ ตํ อุปายํ
ทสฺเสตุํ "เนว ทวายา"ติอาทิ วุตฺตํ.
     ตตฺถ *- เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย
ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. ยํ หิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกาพฺยสิโลกสงฺขาโต ๑-
ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต
อาหาเรนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ
ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นาม. เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ
วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนปณีตโภชนานิ ๒- ภุญฺชนฺติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น
อาหาเรติ.
     น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ รูปูปชีวินิโย
มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตํ นาม ปิวนฺติ. เต หิ สินิทฺธํ
มุทุมนฺทโภชนํ อาหาเรนฺติ "เอวํ โน องฺคสนฺธิ ๓- สุสณฺิตา ภวิสฺสติ, สรีเร
ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตี"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติ.
     น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติ. ตตฺถ นิวุทฺธมลฺลมุฏฺิต-
มลฺลเจฏกาทโย ๔- สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ๕- ปีเณนฺติ "เอวนฺโน มํสํ
อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา"ติ. อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย
น อาหาเรติ.
     ยาวเทวาติ อาหาราหรเณ ปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํ. อิมสฺส กายสฺส
ิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกกรชกายสฺส ปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส
อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถ. ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติ.
@เชิงอรรถ: * วิสุทฺธิ. ๑/๓๙ สีลนิทฺเทส            ๑ ฉ.ม. นจฺจคีตกพฺย....
@๒ ฉ.ม. ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ   ๓ สี.,ม. องฺคุลฏฺิ, ฉ. องฺคลฏฺิ
@๔ ฉ.ม. นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺิกมลฺลาทโย      ๕ ฉ.ม. สรีรมํสํ
วิหึสูปรติยาติ วิหึสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา ๑- ตสฺสา อุปรติยา
วูปสมตฺถาย อาหาเรติ. พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา
สกลํ สาสนํ ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถาย อาหาเรติ.
     อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถ. ปุราณญฺจ เวทนํ
ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ
ปฏิหนิสฺสามีติ ๒- อาหาเรติ. นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม
อภุตฺตปจฺจเยน ๓- อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติ. อถวา
นวเวทนา นาม ภุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนา, ๔- ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย
อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติ. ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติ.
อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํ. ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา
อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นาม. ธมฺเมน ปริเยสิตฺวา
ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อิทํ อนวชฺชํ นาม. เอกจฺโจ
อนวชฺเชเยว ๕- สาวชฺชํ กโรติ, "ลทฺธํ เม"ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ,
ตํ ตํ ๖- ชิราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร
ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, "กึ อิทนฺ"ติ
วุตฺเต "อสุกสฺส นาม อุทรํ อุทฺธุมาตนฺ"ติอาทีนิ วทนฺติ, "เอส นิจฺจกาลมฺปิ
เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี"ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ.
อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นาม. เอวํ อกตฺวา "อนวชฺชตา จ ภวิสฺสตี"ติ
อาหาเรติ.
     ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโร.
ตตฺถ *- อาหารหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺถวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ
ปญฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นาม. เอเตสุ หิ อาหารหตฺถโก
นาม พหุํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺโต "อาหาร หตฺถนฺ"ติ
วทติ. อลํสาฏโก นาม อพฺภุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย ๗- อุฏฺิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.....ขุทา           ๒ ม. ปฏิวิโนเทสฺสามีติ       ๓ ฉ.ม. อติภุตฺตปฺปจฺจเยน
@๔ ฉ.ม. ปฺปชฺชนกเวทนา    ๕ สี.,ม. อนวชฺชํเยว        ๖ ฉ.ม. ตํ
@* วิสุทฺธิ ๑/๔๐ สีลนิทฺเทส   ๗ ฉ.ม. อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย
สกฺโกติ. ตตฺถวฏฺฏโก นาม อุฏฺาตุํ อสกฺโกนโต ตตฺเถว ปริวฏฺฏติ. กากมาสโก
นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺกา โหติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติ.
ภุตฺตวมิตโก นาม มุเขน สณฺาเรตุํ ๑- อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติ. เอวํ อกตฺวา
"ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี"ติ อาหาเรติ. ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ
อาโลเปหิ โอนูทรตา. ๒- เอตฺตกํ หิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา
สุเขน ปวตฺตนฺติ. ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห:-
            "จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป     อภุตฺวา อุทกํ ปิเว
             อลํ ผาสุวิหาราย          ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๓-
     อิมสฺมึ ปน าเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. "เนว ทวายา"ติ หิ
เอกํ องฺคํ, "น มทายา"ติ เอกํ, "น มณฺฑนายา"ติ เอกํ, "น วิภูสนายา"ติ
เอกํ, "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา
พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ
เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ องฺคํ,
"อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา"ติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโส. มหาสีวตฺเถโร ปนาห
"เหฏฺา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺ องฺคานิ
สโมธาเนตพฺพานี"ติ. ตตฺถ "ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา"ติ เอกํ องฺคํ.
"ยาปนายา"ติ เอกํ, "วิหึสูปรติยา"ติ เอกํ, "พฺรหฺมจริยานุคฺคหายา"ติ เอกํ, "อิติ
ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามี"ติ เอกํ, "นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามี"ติ
เอกํ, "ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตี"ติ เอกํ, "อนวชฺชตา จา"ติ เอกํ, ผาสุวิหาโร
ปน โภชนานิสํโสติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรนฺโต โภชเน
มตฺตญฺู นาม โหติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปริเยสนปฏิคฺคหณปริโภเคสุ
ยุตฺตปฺปมาณชานนวเสน ปวตฺโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค โภชเน มตฺตญฺุตา นาม วุจฺจติ.
     [๑๓๕๖] มุฏฺสฺสจฺจนิทฺเทเส อสตีติ สติวิรหิตา จตฺตาโร ขนฺธา. อนนุสฺสติ
อปฺปฏิสฺสตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. อสรณตาติ อสรณากาโร. อธารณตาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สนฺธาเรตุํ      ๒ ฉ.ม. อูนูทรตา      ๓ ขุ. เถร. ๒๖/๙๘๓/๓๙๕
ธาเรตุํ อสมตฺถตา. ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อาธารปตฺโต ๑- นิธานกฺขโม
น โหติ. อุทเก อลาวุกฏาหํ วิย อารมฺมเณ ปิลปตีติ ๒- ปิลาปนตา. ปมุสฺสนตาติ ๓-
นฏฺมุฏฺสฺสติตา, ตาย หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล นิกฺขิตฺตภตฺโต วิย กาโก
นิกฺขิตฺตมํโส วิย จ สิงฺคาโล โหติ.
     [๑๓๖๑] ภาวนาพลนิทฺเทเส กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ.
อาเสวนาติ อาทิโต เสวนา. ภาวนาติ วฑฺฒนา. พหุลีกมฺมนฺติ ปุนปฺปุนํ กรณํ.
     [๑๓๖๘] สีลวิปตฺตินิทฺเทโส โสรจฺจนิทฺเทสปฏิปกฺขโต ๔- เวทิตพฺโพ.
ทิฏฺิวิปตฺตินิทฺเทโส จ ทิฏฺิสมฺปทานิทฺเทสปฏิปกฺขโต, ทิฏฺิสมฺปทานิทฺเทโส จ
ทิฏฺุปาทานนิทฺเทสปฏิปกฺขโต. สีลวิสุทฺธินิทฺเทโส กิญฺจาปิ สีลสมฺปทานิทฺเทเสน
สมาโน, ตตฺถ ปน วิสุทฺธิสมฺปาปกปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ กถิตํ, อิธ วิสุทฺธิปฺปตฺตํ
สีลํ. สติ จ สมฺปชญฺญฺจ, ปฏิสงฺขานพลญฺจ ภาวนาพลญฺจ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ,
สมถนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาหนิมิตฺตญฺจ ปคฺคาโห จ อวิกฺเขโป จ, สีลสมฺปทา จ
ทิฏฺิสมฺปทา จาติ อิเมหิ ปน ฉหิ ทุเกหิ จตุภูมิกาปิ โลกิยโลกุตฺตรธมฺมาว
กถิตา.
     [๑๓๗๓] ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส กมฺมสฺสกตาณนฺติ "อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ
โน สกนฺ"ติ ชานนปญฺา. ตตฺถ อตฺตนา วา กตํ โหตุ ปเรน วา, สพฺพมฺปิ
อกุสลํ กมฺมํ โน สกํ. กสฺมา? อตฺถภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จ. กุสลกมฺมํ
ปน อนตฺถภญฺชนโต อตฺถชนนโต จ สกํ นาม. ตตฺถ ยถา นาม สธโน
สโภโค ปุริโส อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อนฺตรามคฺเค คามนิคมาทีสุ นกฺขตฺเต
สงฺฆุฏฺเ "อหํ อาคนฺตุโก, กินฺนุ โข นิสฺสาย นกฺขตฺตํ กีเฬยฺยนฺ"ติ อจินฺเตตฺวา
ยถา ยถา อิจฺฉติ, เตน เตน นีหาเรน นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต สุเขน กนฺตารํ
อติกฺกมติ. เอวเมว อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตาเณ ตฺวา อิเม สตฺตา พหุํ
วฏฺฏคามิกมฺมํ อายูหิตฺวา สุเขน สุขํ อนุภวนฺตา อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาธานปฺปตฺโต, สี. อาธารณปฺปตฺโต      ๒ ฉ.ม. ปิลวตีติ
@๓ ฉ. สํมุสนตาติ        ๔ ฉ.ม. สีลสมฺปทานิทฺเทส....
สจฺจานุโลมิกาณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อนุโลมํ วิปสฺสนาาณํ. มคฺคสมงฺคิสฺส
าณํ ผลสมงฺคิสฺส าณนฺติ มคฺคาณผลาณานิเยว.
     [๑๓๗๔] "ทิฏฺิวิสุทฺธิ โข ปนา"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "ยา ปญฺา
ปชานนา"ติอาทีหิ ปเทหิ เหฏฺา วุตฺตานิ กมฺมสฺสกตาณาทีเนว จตฺตาริ
าณานิ วิภตฺตานิ.
     [๑๓๗๕] "ยถา ทิฏฺิสฺส จ ปธานนฺ"ติ ปทสฺส นิทฺเทเส "โย เจตสิโก
วิริยารมฺโภ"ติอาทีหิ ปเทหิ นิทฺทิฏฺ วิริยํ ปญฺาคติกเมวา. ปญฺาย ๑-
โลกิยฏฺาเน โลกิยํ, โลกุตฺตรฏฺาเน โลกุตฺตรนฺติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๗๖] สํเวคทุกนิทฺเทเส ชาติภยนฺติ ชาตึ ภยโต ทิสฺวา ิตาณํ.
ชรามรณภยาทีสุปิ เอเสว นโย.
     [๑๓๗๗] อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติอาทีหิ ชาติอาทีนิ ภยโต ทิสฺวา
ชาติชราพฺยาธิมรเณหิ มุญฺจิตุกามสฺส ๒- อุปายปธานํ กถิตํ. ปทภาชนียสฺส ปน
อตฺโถ วิภงฺคฏฺกถายํ อาวีภวิสฺสติ.
      [๑๓๗๘] อสนฺตุฏฺตา ๓- จ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ ปทนิทฺเทเส ภิยฺโยกมฺยตาติ
วิเสสกามตา. อิเธกจฺโจ หิ อาทิโตว ปกฺขิกภตฺตํ วา สลากภตฺตํ วา อุโปสถิกํ
วา ปาฏิปทิกํ วา เทติ, โส เตน อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา ปุน ธุวภตฺตํ ๕- สํฆภตฺตํ
วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาวาสํ กาเรติ, จตฺตาโรปิ ปจฺจเย เทติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโ
หุตฺวา สรณานิ คณฺหาติ. ปญฺจ สีลานิ สมาทิยติ, ตตฺราปิ อสนฺตุฏฺโ หุตฺวา
ปพฺพชติ, ปพฺพชิตฺวา เอกํ นิกายํ เทฺว นิกาเยติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ คณฺหาติ, อฏฺ
สมาปตฺติโย ภาเวติ, วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ, อรหตฺตปฺปตฺติโต
ปฏฺาย มหาสนฺตุฏฺโ นาม โหติ. เอวํ ยาว อรหตฺตา วิเสสกามตา ภิยฺโยกมฺยตา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปญฺาย หิ          ๒ ฉ.ม. มุจฺจิตุกามสฺส
@๓ ฉ.ม. อสนฺตุฏฺิตา         ๔ ฉ.ม. ธุรภตฺตํ
     [๑๓๗๙] "อปฺปฏิวานิตา จ ปธานสฺมินฺ"ติ ปทนิทฺเทเส ยสฺมา
ปนฺตเสนาสเนสุ อธิกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อุกฺกณฺมาโน ปธานํ ปฏิวาเสติ
นาม, อนุกฺกณฺมาโน โน ปฏิวาเสติ นาม. ตสฺมา ตํ นยํ ทสฺเสตุํ "ยา
กุสลานํ ธมฺมานนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกจฺจกิริยตาติ กุสลานํ กรเณ
สกฺกจฺจการิตา. สาตจฺจกิริยตาติ สตตเมว กรณํ. อฏฺิตกิริยตาติ ขณฺฑํ อกตฺวา
อฏฺเปตฺวา กรณํ. อโนลีนวุตฺติตาติ อลีนชีวิตา, ๑- อลีนปฺปวตฺติตา วา.
อนิกฺขิตฺตฉนฺทตาติ กุสลฉนฺทสฺส อนิกฺขิปนํ. อนิกฺขิตฺตธุรตาติ กุสลกรเณ
วิริยธุรสฺส อนิกฺขิปนํ.
     [๑๓๘๐] ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ วิชฺชาติ เอตฺถ ปุพฺเพนิวาโสติ
ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธา จ ขนฺธปฏิพทฺธา จ. ๒- ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสติ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ. ตยิทํ
ปุพฺเพนิวุฏฺกฺขนฺธปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา เต ขนฺเธ
วิทิเต ปากเฏ กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเนปิ วิชฺชา.
     จุตูปปาเต าณนฺติ จุติยญฺจ อุปปาเต จ าณํ. อิทมฺปิ สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิปฏิจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ วิชฺชา, ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา สตฺตานํ
จุติปฏิสนฺธิโย วิทิตา ปากฏา กโรตีติ วิทิตกรณฏฺเนปิ วิชฺชา. อาสวานํ
ขเย าณนฺติ สพฺพกิเลสานํ ขยสมเย าณํ. ตยิทํ จตุสจฺจจฺฉาทกตมํ วิชฺฌตีติ
วิชฺชา. ตํ ตมํ วิชฺฌิตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตานิ ปากฏานิ กโรตีติ
วิทิตกรณฏฺเนปิ วิชฺชา.
     [๑๓๘๑] จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ นิพฺพานญฺจาติ เอตฺถ อารมฺมเณ
อธิมุจฺจนฏฺเน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ มุตฺตฏฺเน อฏฺ สมาปตฺติโย จิตฺตสฺส
อธิมุตฺติ นาม. อิตรํ ปน นตฺถิ เอตฺถ ตณฺหาสงฺขาตํ วานํ, นิคฺคตํ วา ตสฺมา
วานาติ นิพฺพานํ. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิตกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺตีติ วุตฺตา, นิพฺพานํ ปน สพฺพกิเลเสหิ อจฺจนฺตํ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺตีติ
วุตฺตํ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อลีนชีวิตตา    ๒ ฉ.ม. ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ
@๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
     [๑๓๘๒] มคฺคสมงฺคิสฺส าณนฺติ จตฺตาริ มคฺคาณานิ. ผลสมงฺคิสฺส
าณนฺติ จตฺตาริ ผลาณานิ. ตตฺถ ปมมคฺคาณํ ปญฺจ กิเลเส เขเปนฺตํ
นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย าณํ นาม ชาตํ.
ทุติยมคฺคาณํ จตฺตาโร กิเลเส, ตถา ตติยมคฺคาณํ. จตุตฺถมคฺคาณํ ปน
อฏฺ กิเลเส เขเปนฺตํ นิโรเธนฺตํ วูปสเมนฺตํ ปฏิปสฺสมฺเภนฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ขเย
าณํ นาม ชาตํ. ตํ ตํ มคฺคผลาณํ ปน เตสํ เตสํ กิเลสานํ ขีณนฺเต
นิรุทฺธนฺเต วูปสมนฺเต ปฏิปสฺสมฺภนฺเต อนุปฺปาทนฺเต อปฺปวตฺตนฺเต อุปฺปนฺนนฺติ
อนุปฺปาเท าณํ นาม ชาตนฺติ.
                     อฏฺสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย
                      นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๔๕-๔๖๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=11088&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=11088&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=836
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=7290
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=6550
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=6550
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34