อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                        ๔. อฏฺกถากณฺฑวณฺณนา
                         ติกอตฺถุทฺธารวณฺณนา
     [๑๓๘๔] อิทานิ นิกฺเขปกณฺฑานนฺตรํ ปิตสฺส อฏฺกถากณฺฑสฺส
วณฺณนากฺกโม อนุปฺปตฺโต. กสฺมา ปเนตํ อฏฺกถากณฺฑํ นาม ชาตนฺติ?
เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส อตฺถํ อุทฺธริตฺวา ปิตตฺตา. ตีสุปิ หิ ปิฏเกสุ ธมฺมนฺตรํ
อาคตํ อฏฺกถากณฺเฑเนว ปริจฺฉินฺทิตฺวา ๑- วินิจฺฉิตํ สุวินิจฺฉิตํ นาม โหติ.
สกเล อภิธมฺมปิฏเก นยมคฺคํ มหาปกรเณ ปญฺหุทฺธารํ คณนจารํ
อสลฺลกฺเขนฺเตนาปิ อฏฺกถากณฺฑโตเยว สมาเนตุํ วฏฺฏติ.
     กุโต ปภวํ ปน เอตนฺติ? สาริปุตฺตตฺเถรปฺปภวํ. สาริปุตฺตตฺเถโร หิ เอกสฺส
อตฺตโน สทฺธิวิหาริกสฺส นิกฺเขปกณฺเฑ อตฺถุทฺธารํ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตสฺส
อฏฺกถากณฺฑํ กเถตฺวา อทาสิ, อิทํ ปน มหาอฏฺกถาย ปฏิปกฺขิปิตฺวา
วุตฺตํ:- อภิธมฺโม นาม น สาวกวิสโย น สาวกโคจโร, พุทฺธวิสโย เอส
พุทฺธโคจโร, ธมฺมเสนาปติ ปน สทฺธิวิหาริเกน ปุจฺฉิโต ตํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กเถสิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺกถากณฺฑํ
กเถตฺวา  อทาสิ. กถํ? ภควา หิ "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติ ปุจฺฉิ. "กุสลา
ธมฺมา นาม กตเม"ติ สลฺลกฺเขสีติ อตฺโถ, อถสฺส ตุณฺหีภูตสฺส นนุ ยํ มยา
"กตเม ธมฺมา กุสลา, ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี"ติอาทินา
นเยน ภูมิเภทโต กุสลํ ทสฺสิตํ, สพฺพมฺปิ ตํ "จตูสุ ภูมีสุ กุสลํ, อิเม ธมฺมา
กุสลา"ติ อิมินา นเยน กณฺณิกํ กณฺณิกํ ฆฏํ ฆฏํ โคจฺฉกํ กตฺวา อตฺถุทฺธารวเสน
กุสลาทิธมฺเม ทสฺเสนฺโต กเถตฺวา อทาสิ.
     ตตฺถ จตูสูติ กามาวจรรูปาวจรอรูปาวจรอปริยาปนฺนาสุ. กุสลนฺติ ผสฺสาทิเภทํ
กุสลํ. อิเม ธมฺมา กุสลาติ อิเม สพฺเพปิ ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ วุตฺตา ผสฺสาทโย
ธมฺมา กุสลา นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปริจฺฉิชฺช
     [๑๓๘๕] อกุสลานํ ปน ภูมิวเสน เภทาภาวโต "ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา"ติ
อาห. ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, จิตฺตเมว อุปฺปาโท จิตฺตุปฺปาโท,
เทสนาสีสเมว เจตํ, ยถา ปน "ราชา อาคโต"ติ วุตฺเต อมจฺจาทีนมฺปิ อาคมนํ
วุตฺตเมว โหติ, เอวํ "จิตฺตุปฺปาทา"ติ หิ ๑- วุตฺเต เตหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ
วุตฺตาว โหนฺตีติ สพฺพตฺถ จิตฺตุปฺปาทคฺคหเณน สสมฺปยุตฺตธมฺมํ จิตฺตํ คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. อิโต ปรญฺจ ๒- "จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก"ติอาทีนํ สพฺเพสมฺปิ
ติกทุกภาชนียปทานํ อตฺโถ เวทนาตฺติกาทีสุ จ สุขาทีนํ นวตฺตพฺพตา เหฏฺา
วุตฺตนเยเนว ปาลิอตฺถํ ๓- วีมํสิตฺวาว เวทิตพฺพา, วิเสสมตฺตเมว ปน วกฺขาม.
     [๑๔๒๐] ตตฺถ ปริตฺตารมฺมณตฺติเก ตาว สพฺโพ กามาวจรสฺส วิปาโกติ
เอตฺถ เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ จกฺขุปฺปสาทาทโย นิสฺสาย นิยเมเนว
อิฏฺานิฏฺาทิเภเท รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ
ปริตฺตารมฺมณานิ. กุสลากุสลวิปากา ปน เทฺว มโนธาตุโย หทยวตฺถุํ นิสฺสาย
จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อนนฺตรา นิยมโต รูปาทีเนว อารพฺภ ปวตฺตนฺตีติ ปริตฺตารมฺมณา.
กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน, ฉสุ
ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสนาติ นิยมโต รูปาทีนิ ฉ ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ
ปวตฺตตีติ ปริตฺตารมฺมณา. กุสลากุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุทฺวยํ ปญฺจทฺวาเร
สนฺตีรณวเสน, ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณวเสน นิยมโต รูปาทีนิ ฉ
ปริตฺตารมฺมณาเนว อารพฺภ ปวตฺตติ. ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ปริตฺตกมฺมํ วา
กมฺมนิมิตฺตํ วา คตินิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ กโรติ. ปวตฺติยํ ภวงฺควเสน,
ปริโยสาเน จุติวเสน ปวตฺตมานมฺปิ ตเทว อารมฺมณํ กโรตีติ ปริตฺตารมฺมณํ.
อฏฺ ปน สเหตุกวิปากจิตฺตุปฺปาทา เอตฺถ วุตฺตนเยเนว ตทารมฺมณวเสน
ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ ปริตฺตธมฺเมเยว อารพฺภ ปวตฺตนฺติ. กิริยามโนธาตุ
ปญฺจทฺวาเร รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺตติ, โสมนสฺสสหคตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. ปรํ    ๓ ฉ.ม. ปาฬิยตฺถํ
อเหตุกกิริยามโนวิญฺาณธาตุ ฉสุ ทฺวาเรสุ ปจฺจุปฺปนฺเน, มโนทฺวาเร อตีตานาคเตปิ
ปริตฺเต รูปาทิธมฺเมเยว อารพฺภ ขีณาสวานํ ปหฏฺาการํ กุรุมานา ปวตฺตตีติ
ปริตฺตารมฺมณา. เอวมิเม ปญฺจวีสติ จิตฺตุปฺปาทา เอกนฺเตเนว ปริตฺตารมฺมณาติ
เวทิตพฺพา.
     [๑๔๒๑] วิญฺาณญฺจายตนเนวสญฺานาสญฺายตนธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน
เหฏฺิมสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตนโต มหคฺคตารมฺมณาว. มคฺคผลธมฺมา
นิพฺพานารมฺมณตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา.
     กุสลโต จตฺตาโร กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณวิปฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ อสกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ กามาวจรธมฺเม
อารพฺภ ปวตฺตนกาเล ๑- ปริตฺตารมฺมณา, อติปคุณานํ ปมชฺฌานาทีนํ
ปจฺจเวกฺขณกาเล มหคฺคตารมฺมณา, กสิณนิมิตฺตาทิปณฺณตฺติปจฺจเวกฺขณกาเล
นวตฺตพฺพารมฺมณา. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ปญฺจปณฺณาสาย
กามาวจรธมฺมานํ "สตฺโต สตฺโต"ติ ปรามสนอสฺสาทนาภินนฺทนกาเล ปริตฺตารมฺมณา,
เตเนวากาเรน สตฺตวีสติ มหคฺคเต ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล มหคฺคตารมฺมณา,
ปณฺณตฺติธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตนกาเล สิยา นวตฺตพฺพารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตานํ
เตเยว ธมฺเม อารพฺภ เกวลํ อสฺสาทนาภินนฺทนวเสน ปวตฺติยํ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานํ
โทมนสฺสวเสน วิจิกิจฺฉาย สมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อนิฏฺาคตวเสน ๒-
อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิกฺเขปวเสน อวูปสมวเสน จ ปวตฺติยํ ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณตา
เวทิตพฺพา. เอเตสุ ปน เอกธมฺโมปิ อปฺปมาเณ อารพฺภ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ.
ตสฺมา น อปฺปมาณารมฺมณา.
     กุสลโต จตฺตาโร, กิริยโต จตฺตาโรติ อฏฺ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปุถุชฺชนขีณาสวานํ สกฺกจฺจทานปจฺจเวกฺขณธมฺมสฺสวนาทีสุ ยถาวุตฺตปฺปกาเร
ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปริตฺตมหคฺคตนวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ, โคตฺรภูกาเล ปน ๓-
โลกุตฺตรธมฺมปจฺจเวกฺขณกาเล จ เนสํ อปฺปมาณารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปวตฺติกาเล    ๒ ฉ. อนิฏฺงฺคตวเสน     ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยํ ปเนตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ อากาสกสิณจตุตฺถํ
อาโลกกสิณจตุตฺถํ พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ อานาปานจตุตฺถํ อิทฺธิวิธจตุตฺถํ
ทิพฺพโสตจตุตฺถํ เจโตปริยาณจตุตฺถํ ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ
ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ อนาคตํสาณจตุตฺถนฺติ กุสลโตปิ กิริยโตปิ ทฺวาทสวิธํ โหติ.
     ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นาม อฏฺสุ กสิเณสุ จตุตฺถชฺฌานํ, ตํ หิ
วิปสฺสนายปิ ปาทกํ โหติ, อภิญฺานมฺปิ นิโรธสฺสาปิ วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกํ
โหติเยวาติ สพฺพตฺถปาทกนฺติ วุตฺตํ. อากาสกสิณอาโลกกสิณจตุตฺถานิ ปน วิปสฺสนายปิ
อภิญฺานมฺปิ วฏฺฏสฺสาปิ ปาทกานิ โหนฺติ, นิโรธปาทกาเนว น โหนฺติ.
พฺรหฺมวิหารอานาปานจตุตฺถานิ วิปสฺสนาย เจว วฏฺฏสฺส จ ปาทกานิ โหนฺติ,
กสิณชฺฌานํ กสิณปณฺณตฺตึ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, พฺรหมฺวิหารจตุตฺถํ สตฺตปณฺณตฺตึ
อารพฺภ ปวตฺตตฺตา, อานาปานจตุตฺถํ นิมิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา ปริตฺตาทิวเสน
นวตฺตพฺพธมฺมารมฺมณตฺตา นวตฺตพฺพารมฺมณํ นาม โหติ.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตารมฺมณํ โหติ, กถํ? ตํ หิ ยทา กายํ
จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม จิตฺตวเสน กายํ
ปริณาเมติ, มหคฺคตจิตฺเต สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธารมฺมณํ
โหตีติ กตฺวา รูปกายารมฺมณโต ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. ยทา จิตฺตํ กายสนฺนิสฺสิตํ
กตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน คนฺตุกาโม กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ,
ปาทกชฺฌานจิตฺตํ รูปกาเย สโมทหติ สมาโรเปติ, ตทา อุปโยคลทฺธารมฺมณํ โหตีติ
กตฺวา มหคฺคตจิตฺตารมฺมณโต มหคฺคตารมฺมณํ โหติ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ สทฺทํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว.
เจโตปริยาณจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตํ หิ ปเรสํ
กามาวจรจิตฺตชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. รูปาวจรารูปาวจรจิตฺตชานนกาเล
มหคฺคตารมฺมณํ, มคฺคผลชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ โหติ. เอตฺถ จ ปุถุชฺชโน
โสตาปนฺนสฺส จิตฺตํ น ชานาติ, โสตาปนฺโน วา สกทาคามิสฺสาติ เอวํ ยาว
อรหตา ๑- เนตพฺพํ, อรหา ปน สพฺเพสํ จิตฺตํ ชานาติ, อญฺโปิ จ อุปริโม
เหฏฺิมสฺสาติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถํ กามาวจรกมฺมชานนกาเล
ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรารูปาวจรกมฺมชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ รูปารมฺมณตฺตา เอกนฺตปริตฺตารมฺมณเมว.
ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณนวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ. กถํ? ตํ หิ
กามาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ, รูปาวจรา-
รูปาวจรกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, อตีเต อตฺตนา วา ปเรหิ วา ภาวิตมคฺคํ
สจฺฉิกตผลญฺจ อนุสฺสรณกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, "อตีเต พุทฺธา มคฺคํ ภาวยึสุ,
ผลํ สจฺฉิกรึสุ, ๒- นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายึสู"ติ ฉินฺนวฏฺฏุมกานุสฺสรณวเสน
มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณโตปิ อปฺปมาณารมฺมณํ, "อตีเต วิปสฺสี นาม ภควา
อโหสิ, ตสฺส พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี
นาม มาตา"ติอาทินา นเยน นามโคตฺตปวีนิมิตฺตาทิอนุสฺสรณกาเล
นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
     อนาคตํสาณจตุตฺเถปิ เอเสว นโย. ตมฺปิ หิ "อยํ หิ ๓- อนาคเต
กามาวจเร นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ โหติ. "รูปาวจเร วา
อรูปาวจเร วา นิพฺพตฺติสฺสตี"ติ ชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, "มคฺคํ ภาเวสฺสติ,
ผลํ สจฺฉิกริสฺสติ, นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสตี"ติ ฉินฺนวฏฺฏชานนกาเล ๔-
อปฺปมาณารมฺมณํ. "อนาคเต เมตฺเตยฺโย นาม ภควา อุปฺปชฺชิสฺสติ, สุพฺรหฺมา
นามสฺส พฺราหฺมโณ ปิตา ภวิสฺสติ, พฺรหฺมวตี นาม พฺราหฺมณี มาตา
ภวิสฺสตี"ติอาทินา นเยน นามโคตฺตชานนกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํ โหติ.
     อรูปาวจรจตุตฺถํ ปน อาสวานํ ขยจตุตฺถญฺจ ปาลิยา อาคตาคตฏฺาเนเยว
กถิยติ. ๕- กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ อุเปกฺขาสหคตา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ
กุสลากุสลกิริยาจิตฺตานํ ปุเรจาริกา, ตสฺสา เตสุ วุตฺตนเยเนว อารมฺมณเภโท
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อรหโต        ๒ ฉ.ม. สจฺฉากํสุ        ๓ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ชานนกาเล     ๕ ฉ.ม. กเถสฺสามิ
เวทิตพฺโพ. ปญฺจทฺวาเร ปน โวฏฺพฺพนวเสน ปวตฺติยํ เอกนฺตปริตฺตารมฺมณตาว ๑-
โหติ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ ปริตฺตาทิภาเวน นวตฺตพฺพธมฺมํ อารพฺภ
ปวตฺติโต นวตฺตพฺพารมฺมณานิ, เอตฺถ หิ รูปาวจรานิ ปวีกสิณาทีสุ ปวตฺตนฺติ.
อากาสานญฺจายตนํ อุคฺฆาฏิตมากาเส, อากิญฺจญฺายตนํ วิญฺาณาปคเมติ.
     [๑๔๒๙] มคฺคารมฺมณตฺติเก อาทิมฺหิ วุตฺตา อฏฺ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขาเสกฺขานํ อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล มคฺคารมฺมณา,
มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกา, อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคํ ครุํ กตฺวา
ปจฺจเวกฺขณกาเล อารมฺมณาธิปติวเสน มคฺคาธิปติโน, อญฺธมฺมารมฺมณกรณกาเล ๒-
น วตฺตพฺพา "มคฺคารมฺมณา"ติปิ "มคฺคาธิปติโน"ติปิ. จตฺตาโร
อริยมคฺคา มคฺคสงฺขาตสฺส มคฺคสมฺปยุตฺตสฺส วา เหตุโน อตฺถิตาย เอกนฺตโต
มคฺคเหตุกาว, วิริยํ ปน วีมํสํ วา เชฏฺกํ กตฺวา มคฺคภาวนากาเล
สหชาตาธิปติโน สิยา มคฺคาธิปติโน, ฉนฺทจิตฺตานํ อญฺตรเชฏฺกกรณกาเล สิยา น
วตฺตพฺพา "มคฺคาธิปติโน"ติ.
     ทฺวาทสวิเธ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ นวชฺฌานานิ
เนว มคฺคารมฺมณานิ, น มคฺคเหตุกานิ, น มคฺคาธิปตีนิ. เจโตปริยาณ-
ปุพฺเพนิวาสาณอนาคตํสาณจตุตฺถานิ ปน อริยานํ มคฺคจิตฺตชานนกาเล
มคฺคารมฺมณานิ โหนฺติ, มคฺเคน ปน อสหชาตตฺตา น มคฺคเหตุกานิ, มคฺคํ
ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปตีนิ. กสฺมา ปเนตานิ น มคฺคํ ครุํ
กโรนฺตีติ? อตฺตโน มหคฺคตตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ,
มาตาปิตโร ปน น กโรนฺติ. น หิ เต ราชานํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺหนฺติ,
น อญฺชลีกมฺมาทีนิ กโรนฺติ, ทหรกาเล โวหริตนเยเนว โวหรนฺติ. เอวํ
เอตานิปิ อตฺตโน มหคฺคตตาย น มคฺคํ ครุํ กโรนฺติ.
     กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุปิ อริยานํ มคฺคปจฺจเวกฺขณกาเล
ปจฺจเวกฺขณปุเรจาริกตฺตา มคฺคารมฺมณา โหติ, มคฺเคน อสหชาตตฺตา ปน น มคฺคเหตุกา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอกนฺตปริตฺตารมฺมณาว    ๒ ฉ.ม. อญฺธมฺมารมฺมณกาเล
ตํ ๑- ครุํ กตฺวา อปฺปวตฺติโต น มคฺคาธิปติ. กสฺมา น ครุํ กโรตีติ? อตฺตโน
อเหตุกตาย หีนตาย ชฬตาย. ยถา หิ ราชานํ สพฺโพ โลโก ครุํ กโรติ,
อนฺโตปริชนา ๒- ปน ขุชฺชวามนกเจฏกาทโย อตฺตโน อญฺาณตาย ปณฺฑิตมนุสฺสา
วิย นาติครุํ กโรนฺติ, เอวเมว อิทมฺปิ จิตฺตํ อตฺตโน อเหตุกตาย หีนตาย
ชฬตาย มคฺคํ ครุํ น กโรติ.
     าณวิปฺปยุตฺตกุสลาทีนิ าณาภาเวน เจว โลกิยธมฺมารมฺมณตาย จ
มคฺคารมฺมณาทิภาวํ น ลภนฺติ, นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานีติ.
     [๑๔๓๒] อตีตารมฺมณตฺติเก วิญฺาณญฺจายตนเนวสญฺานาสญฺายตนธมฺมา
เหฏฺา อตีตสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต เอกนฺเตน อตีตารมฺมณาว.
     [๑๔๓๓] นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถีติ นิยเมน ปาฏิเอกํ จิตฺตํ
นาม ๓- นตฺถิ. นนุ จ อนาคตํสาณํ เอกนฺเตน อนาคตารมฺมณํ, เจโตปริยาณมฺปิ
อนาคตํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ. โน นปฺปวตฺตติ, ปาฏิเอกํ ปน เอตํ เอกํ จิตฺตํ
นาม นตฺถิ, รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน สงฺคหิตตฺตา อญฺเหิ มหคฺคตจิตฺเตหิ
มิสฺสกํ โหติ. เตน วุตฺตํ "นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี"ติ.
     [๑๔๓๔] เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ ติสฺโส มโนธาตุโย จ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ
รูปาทีสุ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา นาม. ทส จิตฺตุปฺปาทาติ เอตฺถ อฏฺ
ตาว สเหตุกา เทวมนุสฺสานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา
อารพฺภ ปวตฺติยํ อตีตารมฺมณาว, ภวงฺคจุติกาเลสุปิ เอเสว นโย. คตินิมิตฺตํ ปน
อารพฺภ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ตโต ปรํ ภวงฺคกาเล จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา,
ตตฺถ ๔- ปญฺจทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน ปวตฺติยํ. มโนทฺวาเร ปน
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, นํ ชวนานํ อารมฺมณํ คเหตฺวา ปวตฺติโต อตีตานาคต
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตมโนวิญฺาณธาตุยมฺปิ เอเสว
นโย. เกวลญฺหิ สา มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธาทีนํ ปฏิสนฺธิ โหติ, ปญฺจทฺวาเร จ
สนฺตีรณวเสนาปิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. โสมนสฺสสหคตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มคฺคํ                              ๒ ฉ.ม. อตฺตโน ปริชนา
@๓ ฉ.ม. ปาฏิเยกฺกํ จิตฺตํ อนาคตารมฺมณํ นาม       ๔ ฉ.ม. ตถา
ปน ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณวเสน ตทารมฺมณวเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ,
มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสน สเหตุกวิปากา วิย อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาติ
เวทิตพฺพา.
     อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ ปน กุสลวิปากาย อุเปกฺขาสหคตาเหตุกาย
สมานคติกาเอว. เกวลญฺหิ สา อาปายิกานํ ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน
ปวตฺตตีติ อยเมเวตฺถ ๑- วิเสโส. กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ โสมนสฺสสหคตา
ขีณาสวานํ ปญฺจทฺวาเร ปหฏฺาการํ กุรุมานา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ,
มโนทฺวาเร อตีตาทิเภเท ธมฺเม อารพฺภ หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺติยํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหติ.
     กามาวจรกุสลนฺติอาทีสุ กุสลโต ตาว จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
เสกฺขปฺถุชฺชนานํ อตีตาทิเภทานิ ขนฺธธาตุอายตนานิ สมฺมสนฺตานํ ปจฺจเวกฺขนฺตานํ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา โหนฺติ, ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ
นวตฺตพฺพารมฺมณา. าณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตหิ ๒-
มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณํ ๓- นตฺถิ. อยเมเวตฺถ วิเสโส.
     อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภทานํ
ขนฺธธาตุอายตนานํ อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสกาเล อตีตาทิอารมฺมณา โหนฺติ, ปณฺณตฺตึ
อารพฺภ อสฺสาเทนฺตสฺส อภินนฺทนฺตสฺส "สตฺโต สตฺโต"ติ ปรามสิตฺวา คณฺหนฺตสฺส
นวตฺตพฺพารมฺมณา โหนฺติ. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตหิ
ปรามาสคฺคหณํ นตฺถิ. เทฺว ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตีตาทิเภเท ธมฺเม
อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ อตีตาทิอารมฺมณา, ปณฺณตฺตึ อารพฺภ โทมนสฺสิตานํ
นวตฺตพฺพารมฺมณา. วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา เตสุเอว ธมฺเมสุ อนิฏฺงฺคตภาเวน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยเมตฺถ     ๒ สี.,ม. เตสํ      ๓ ฉ.ม.....ปจฺจเวกฺขณา
เจว อุทฺธตภาเวน จ ปวตฺติยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา. กิริยโต
อฏฺ สเหตุกจิตฺตุปฺปาทา กุสลจิตฺตุปฺปาทคติกาเอว. กิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
อุเปกฺขาสหคตา ปญฺจทฺวาเร โวฏฺวนวเสน ๑- ปวตฺติยํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาว,
มโนทฺวาเร อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณานญฺเจว ปณฺณตฺติอารมฺมณานญฺจ ๒-
ชวนานํ ปุเรจาริกกาเล อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนวตฺตพฺพารมฺมณา.
     ยถาวุตฺตปฺปเภเท รูปาวจรชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อากาสกสิณจตุตฺถํ,
อาโลกกสิณจตุตฺถํ, พฺรหฺมวิหารจตุตฺถํ, อานาปานจตุตฺถนฺติ อิมานิ ปญฺจ
นวตฺตพฺพารมฺมณาเนว. อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส
อตีตปาทกชฺฌานจิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺตนโต อตีตารมฺมณํ, มหาธาตุนิธาเน
มหากสฺสปตฺเถราทีนํ วิย อนาคตํ อธิฏฺหนฺตานํ อนาคตารมฺมณํ โหติ. *-
มหากสฺสปตฺเถโร กิร มหาธาตุนิธานํ กโรนฺโต "อนาคเต อฏฺารสวสฺสาธิกานิ เทฺว
วสฺสสตานิ อิเม คนฺธา มา นสฺสึสุ, ปุปฺผานิ มา มิลายึสุ, ทีปา มา นิพฺพายึสู"ติ
อธิฏฺหิ, สพฺพํ ตเถว อโหสิ. อสฺสคุตฺตตฺเถโร วตฺตนิยเสนาสเน ภิกฺขุสํฆํ
สุกฺขภตฺตํ ภุญฺชมานํ ทิสฺวา "อุทกโสณฺฑิ ทิวเส ทิวเส ปุเรภตฺตํ ทธิรสํ ๓-
โหตู"ติ อธิฏฺหิ, ปุเรภตฺตํ คหิตํ ทธิรสํ โหติ, ปจฺฉาภตฺเต ปากติกเมว. กายํ
ปน จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา อทิสฺสมาเนน กาเยน คมนกาเล อญฺสฺส วา
ปาฏิหาริยสฺส กรณกาเล กายํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ วิชฺชมานํ สทฺทเมว อารพฺภ ปวตฺติโต ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ
โหติ. เจโตปริยาณจตุตฺถํ อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเรว
ปเรสํ จิตฺตํ ชานนฺตสฺส อตีตารมฺมณํ อนาคตารมฺมณญฺจ โหติ, สตฺตทิวสาติกฺกเม
ปน ตํ ชานิตุํ น สกฺโกติ. อตีตานาคตํสาณานํ หิ เอส วิสโย,  น เอตสฺส.
ปจฺจุปฺปนฺนชานนกาเล ปน ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวฏฺพฺพนวเสน            ๒ ฉ.ม. ปณฺณตฺตินิพฺพานารมฺมณานญฺจ
@* วิสุทฺธิ. ๒/๒๘๑ อภิญฺานิทฺเทส      ๓ ฉ.ม. ทธิรสา
     ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ นาเมตํ ติวิธํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ
อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ. ตตฺถ อุปฺปาทิติภงฺคปฺปตฺตํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ.
เอกทฺวิสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ. ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา
อาโลกฏฺานํ คตสฺส น ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ, ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ,
เอตฺถนฺตเร เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. อาโลกฏฺาเน จริตฺวา ๑- โอวรกํ
ปวิฏฺสฺสาปิ น ตาว สหสา รูปํ  ปากฏํ โหติ, ยาว ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร
เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ,
คณฺฑิเภรีอาโกฏฺฏนวิการญฺจ ๒- ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ. ยาว ปน ตํ สุณาติ,
เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกเทฺวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. เอวํ ตาว มชฺฌิมภาณกา.
สํยุตฺตภาณกา ปน รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตีติ เทฺว สนฺตติโย วตฺวา "อุทกํ
อติกฺกมิตฺวา ๓- คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส
ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมติ, ๔- อยํ รูปสนฺตติ นาม, ๔- อาตปา อาคนฺตฺวา
คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺานํ
มนสิกริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว
น วูปสมติ. อยํ รูปสนฺตติ นาม. เทฺว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา"ติ
วตฺวา "ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา"ติ วทนฺติ.
     เอกภวปริจฺฉินฺนํ ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม, ยํ สนฺธาย ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต
"โย จาวุโส มโน เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ
เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา
วิญฺาณสฺส ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี"ติ ๕-
วุตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนญฺเจตฺถ อฏฺกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจริตฺวา    ๒ ฉ.ม. ฆณฺทิเภรีอาทิอาโกฏนวิการญฺจ
@๓ ฉ.ม. อกฺกมิตฺวา   ๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๕ ม.อุ. ๑๔/๓๘๔/๒๕๔
     ตตฺถ เกจิ "ขณปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตํ เจโตปริยาณสฺส อารมฺมณํ โหตี"ติ
วทนฺติ. กึการณา? ยสฺมา อิทฺธิมสฺส จ ปรสฺส จ เอกกฺขเณ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ.
อิทญฺจ เนสํ โอปมฺมํ:- ยถา อากาเส ขิตฺเต ปุปฺผมุฏฺิมฺหิ อวสฺสํ เอกปุปฺผํ
เอกสฺส วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, วณฺเฏน วณฺฏํ ปฏิวิชฺฌติ, เอวํ "ปรสฺส จิตฺตํ
ชานิสฺสามี"ติ ราสิวเสน มหาชนสฺส จิตฺเต อาวชฺชิเต อวสฺสํ เอกสฺส จิตฺตํ เอเกน
จิตฺเตน อุปฺปาทกฺขเณ วา ิติกฺขเณ วา ภงฺคกฺขเณ วา ปฏิวิชฺฌตีติ. ตํ ปน
วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ อาวชฺเชนฺโต เยน จิตฺเตน อาวชฺชติ, ๑- เยน จ ชานาติ,
เตสํ ทฺวินฺนํ สหฏฺานาภาวโต อาวชฺชนชวนานญฺจ อนิฏฺเ าเน
นานารมฺมณภาวปฺปตฺติโทสโต อยุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ
ปน อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนญฺจ อารมฺมณํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
     ตตฺถ ยํ วตฺตมานชวนวีถิโต อตีตานาคตวเสน ทฺวิติชวนวีถิปริมาณกาเล
ปรสฺส จิตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ ปน
ชวนวาเรน ทีเปตพฺพนฺติ ยํ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตํ สุฏฺุ วุตฺตํ. ๒- ตตฺรายํ
ทีปนา:- อิทฺธิมา ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตุกาโม อาวชฺเชติ, อาวชฺชนํ ขณปจฺจุปฺปนฺนํ
อารมฺมณํ กตฺวา เตเนว สห นิรุชฺฌติ. ตโต จตฺตาริ ปญฺจ ชวนานิ, เยสํ ปจฺฉิมํ
อิทฺธิจิตฺตํ, เสสานิ กามาวจรานิ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ตเทว นิรุทฺธํ จิตฺตํ
อารมฺมณํ โหติ, เนว ๓- ตานิ นานารมฺมณานิ โหนฺติ, อทฺธาวเสน ๔-
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตา เอการมฺมณานิ, เอการมฺมณตฺเตปิ จ อิทฺธิจิตฺตเมว ปรสฺส
จิตฺตํ ชานาติ, น อิตรานิ. ยถา จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺาณเมว รูปํ ปสฺสติ, น
อิตรานีติ. อิติ อิทํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ วเสน
ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํ โหติ. ยสฺมา วา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเนเยว
ปวตฺตติ, ๕- ตสฺมา อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสเนตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณนฺติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาวชฺเชติ       ๒ ฉ.ม. ตํ สุวุตฺตํ        ๓ ฉ.ม. น จ
@๔ ฉ.ม. อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน                    ๕ ฉ.ม. ปตติ
     ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ ๑- นามโคตฺตานุสฺสรเณ นิพฺพานนิมิตฺตปจฺจเวกฺขเณ จ
นวตฺตพฺพารมฺมณํ, เสสกาเล อตีตารมฺมณเมว, ยถากมฺมูปคาณจตุตฺถมฺปิ
อตีตารมฺมณเมว. ตตฺถ กิญฺจาปิ ปุพฺเพนิวาสเจโตปริยาณานิปิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติ,
อถโข เตสํ ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อตีตกฺขนฺธา ขนฺธปฏิพทฺธญฺจ กิญฺจิ อนารมฺมณํ
นาม นตฺถิ. ตํ หิ อตีตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ ธมฺเมสุ สพฺพญฺุตาณสมคติกํ
โหติ. เจโตปริยาณสฺส จ สตฺตทิวสพฺภนฺตราตีตํ จิตฺตเมว อารมฺมณํ. ตํ หิ
อญฺ ขนฺธํ วา ขนฺธปฏิพทฺธํ วา น ชานาติ, มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตารมฺมณตฺตา
ปน ปริยายโต มคฺคารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. ยถากมฺมูปคาณสฺส จ อตีตเจตนามตฺตเมว
อารมฺมณนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ อฏฺกถานโย. ยสฺมา ปน
"กุสลา ขนฺธา อิทฺธิวิธาณสฺส เจโตปริยาณสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณสฺส
ยถากมฺมูปคาณสฺส อนาคตํสาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ ๒- ปฏฺาเน
วุตฺตํ, ตสฺมา จตฺตาโรปิ ขนฺธา เจโตปริยาณยถากมฺมูปคาณานํ อารมฺมณํ
โหนฺติ ตตฺราปิ ยถากมฺมูปคาณสฺส กุสลากุสลาเอวาติ.
     ทิพฺพจกฺขุาณจตุตฺถํ วิชฺชมานวณฺณารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณเมว.
อนาคตํสาณจตุตฺถํ อนาคตารมฺมณเมว. ตํ หิ อนาคตกฺขนฺธขนฺธปฏิพทฺเธสุ
ธมฺเมสุ ปุพฺเพนิวาสาณํ วิย สพฺพญฺุตาณสมคติกํ โหติ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
เจโตปริยาณมฺปิ อนาคตารมฺมณํ โหติ, ตํ ปน สตฺตทิวสพฺภนฺตเร
อุปฺปชฺชนกจิตฺตเมว อารมฺมณํ กโรติ. อิทํ อนาคเต กปฺปสตสหสฺเส
อุปฺปชฺชนกจิตฺตมฺปิ ขนฺเธปิ ขนฺธปฏิพทฺธมฺปิ. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนิ
อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺติโต
เอกนฺตนวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ เวทิตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุพฺเพนิวาสาณจตุตฺถํ          ๒ อภิ. ๔๐/๔๐๔/๑๒๔
     [๑๔๓๕] อชฺฌตฺตตฺติเก อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ นิพฺพานญฺจ พหิทฺธาติ
อิทํ ยถา อินฺทฺริยพทฺธํ ปรปุคฺคลสนฺตาเน พหิทฺธาติ วุจฺจมานมฺปิ ตสฺส
อตฺตโน สนฺตานปริยาปนฺนตฺตา นิยกชฺฌตฺตมฺปิ โหติ, เอวํ น เกนจิ ๑- ปริยาเยน
อชฺฌตฺตํ โหตีติ นิยกชฺฌตฺตปริยายสฺส อภาเวน พหิทฺธาติ วุตฺตํ, น
นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส อสมฺภวโต.
     [๑๔๓๖-๗] นิยกชฺฌตฺตมตฺตสฺส ปน อสมฺภวมตฺตํ สนฺธาย
อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก พหิทฺธารมฺมณตา วุตฺตา. อชฺฌตฺตธมฺมาปคมมตฺตโตว
อากิญฺจญฺายตนารมฺมณสฺส อชฺฌตฺตภาวมฺปิ พหิทฺธาภาวมฺปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาภาวมฺปิ
อนนุชานิตฺวา "อากิญฺจญฺายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปี"ติอาทิ
วุตฺตํ.
     ตตฺถ น เกวลํ ตเทว นวตฺตพฺพารมฺมณํ, ตสฺส ปน อาวชฺชนมฺปิ
อุปจารจิตฺตานิปิ ตสฺสารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานิปิ ตสฺเสว อสฺสาทนาทิวเสน
ปวตฺตานิ อกุสลจิตฺตานิปิ นวตฺตพฺพารมฺมณาเนวาติ. ตานิ ปน ตสฺมึ วุตฺเต
วุตฺตาเนว โหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตานิ. กถํ วุตฺตาเนว โหนฺตีติ. เอตํ หิ
อากิญฺจญฺายตนํ ยญฺจ ตสฺส ปุเรจาริกํ อาวชฺชนอุปจาราทิวเสน ปวตฺตํ เตน
สห เอการมฺมณํ ภเวยฺย, ตํ สพฺพํ อตีตารมฺมณตฺติเก "กามาวจรกุสลํ อกุสลํ
กิริยโต นว จิตฺตุปฺปาทา รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานนฺ"ติ เอวํ วุตฺตานํ เอเตสํ
จิตฺตุปฺปาทานํ "สิยา น วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปี"ติอาทินา นเยน
นวตฺตพฺพารมฺมณภาวสฺส อนุญฺาตตฺตา อากิญฺจญฺายตนสฺส จ "อากิญฺจญฺายตนํ
จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริปิ ๒- สามญฺผลานิ, อิเม ธมฺมา น
วตฺตพฺพา อตีตารมฺมณาติปิ"ติ เอวํ เอกนฺเตน นวตฺตพฺพารมฺมณตฺตวจนโต
นวตฺตพฺพารมฺมณนฺติ วุตฺตํ. อิทานิ ตํ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก เอกมฺปิ วุจฺจมานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. เยน เกนจิ       ๒ ฉ.ม. จตตาริ จ
ยสฺมา เหฏฺา เตน สห เอการมฺมณภาวมฺปิ สนฺธาย กามาวจรกุสลาทีนํ
นวตฺตพฺพารมฺมณตา วุตฺตา, ตสฺมา อิธาปิ เตสํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาวํ ทีเปติ.
โก หิ เตน สห เอการมฺมณานํ นวตฺตพฺพารมฺมณภาเว อนฺตราโยติ เอวํ ตสฺมึ
วุตฺเต วุตฺตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ. เสสเมตฺถ อชฺฌตฺตารมฺมณตฺติเก
ปาลิโต อุตฺตานตฺถเมว.
     อารมฺมณวิภาเค ปน วิญฺาณญฺจายตนํ เนวสญฺานาสญฺายตนนฺติ
อิเมสํ ตาว กุสลวิปากกิริยาวเสน ฉนฺนํ จิตฺตุปฺปาทานํ อตฺตโน สนฺตานสมฺพนฺธํ
เหฏฺิมสมาปตฺตึ อารพฺภ ปวตฺติโต อชฺฌตฺตารมฺมณตา เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ
กิริยอากาสานญฺจายตนํ กิริยวิญฺาณญฺจายตนสฺเสว อารมฺมณํ โหติ, น อิตรสฺส.
กสฺมา? อากาสานญฺจายตนกิริยสมงฺคิโน กุสลสฺส วา วิปากสฺส วา
วิญฺาณญฺจายตนสฺส อภาวโต. กุสลํ ปน กุสลวิปากกิริยานํ ติณฺณมฺปิ อารมฺมณํ โหติ.
กสฺมา? อากาสานญฺจายตนกุสลํ นิพฺพตฺเตตฺวา ิตสฺส ตโต อุทฺธํ ติวิธสฺสาปิ
วิญฺาณญฺจายตนสฺส อุปฺปตฺติสมฺภวโต. วิปากํ ปน น กสฺสจิ อารมฺมณํ โหติ.
กสฺมา? วิปากโต วุฏฺหิตฺวา จิตฺตสฺส อภินีหาราสมฺภวโต. เนวสญฺานาสญฺาตนสฺส
อารมฺมณกรเณปิ เอเสว นโย. รูปาวจรตฺติกจตุกฺกชฺฌานาทีนํ สพฺเพสมฺปิ
นิยกชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภาเวน พหิทฺธาภูตานิ ปวีกสิณาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติโต
พหิทฺธารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
     สพฺเพว กามาวจรา กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา รูปาวจรํ จตุตฺถํ ฌานนฺติ
เอตฺถ กุสลโต ตาว จตฺตาโร าณสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา อตฺตโน ขนฺธาทีนิ
ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ขนฺธาทิปจฺจเวกฺขเณ
ปณฺณตฺตินิพฺพานปจฺจเวกฺขเณ จ พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
าณวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตสํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณํ
นตฺถิ. อกุสลโต จตฺตาโร ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา ๑- อตฺตโน ขนฺธาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทา
อสฺสาทนาภินนฺทนปรามาสคหณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว
อนินฺทฺริยพทฺธรูปกสิณาทีสุ จ ตเถว ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน
อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺเตสุปิ เอเสว นโย. เกวลญฺหิ เตสํ
ปรามาสคหณํ นตฺถิ. เทฺวปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตา อตฺตโน ขนฺธาทีสุ โทมนสฺสิตสฺส
อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส ขนฺธาทีสุ เจว อนินฺทฺริยพทฺธรูปปณฺณตฺตีสุ จ
พหิทฺธารมฺมณา, อุภยวเสน ๑- อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา.
วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตานมฺปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ ธมฺเมสุ วิจิกิจฺฉนผนฺทนภาววเสน
๒- ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณตา เวทิตพฺพา.
     เทฺว ปญฺจวิญฺาณานิ ติสฺโส จ มโนธาตุโยติ อิเม เตรส จิตฺตุปฺปาทา
อตฺตโน รูปาทีนิ อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา
พหิทฺธารมฺมณา, ตทุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. โสมนสฺสสหคตาเหตุก-
วิปากมโนวิญฺาณธาตุ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณตทารมฺมณวเสน อตฺตโน ปญฺจ
รูปาทิธมฺเม, มโนทฺวาเร ตทารมฺมณวเสเนว อญฺเปิ อชฺฌตฺติเก กามาวจรธมฺเม
อารพฺภ ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปเรสํ ธมฺเมสุ ปวตฺตมานา พหิทฺธารมฺมณา,
อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตวิปากาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุทฺวเยปิ
เอเสว นโย. เกวลํ ปเนตา สุคติยํ ทุคฺคติยญฺจ
ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสนาปิ อชฺฌตฺตาทิเภเทสุ กมฺมาทีสุ ปวตฺตนฺติ.
     อฏฺ มหาวิปากจิตฺตานิปิ เอตาสํเยว ทฺวินฺนํ สมานคติกานิ. เกวลํ
ปเนตานิ สนฺตีรณวเสน นปฺปวตฺตนฺติ. ๓- ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสน จ เนสํ ๓-
สุคติยํเยว ปวตฺตนฺติ. โสมนสฺสสหคตาเหตุกกิริยา ปญฺจทฺวาเร อตฺตโน รูปาทีนิ
อารพฺภ ปหฏฺาการกรณวเสน ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตารมฺมณา, ปรสฺส รูปาทีสุ ปวตฺตา
พหิทฺธารมฺมณา, มโนทฺวาเร ตถาคตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตทุภยวเสน         ๒ ม. วิจิกิจฺฉนภนฺตภาววเสน
@๓-๓ ฉ.ม. ปฏิสนฺธิภวงฺคจุติวเสเนว เอตานิ
โชติปาลมาณวมฆเทวราชกณฺหตาปสาทิกาเลสุ อตฺตนา กตกิริยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส
หสิตุปฺปาทวเสน ปวตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณา, มลฺลิกาย เทวิยา สนฺตติมหามตฺตสฺส
สุมนมาลาการสฺสาติ เอวมาทีนํ กิริยากรณํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล พหิทฺธารมฺมณา,
อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา. อุเปกฺขาสหคตกิริยาเหตุกมโนวิญฺาณธาตุ
ปญฺจทฺวาเร โวฏฺวนวเสน ๑- มโนทฺวาเร จ อาวชฺชนวเสน ปวตฺติยํ
อชฺฌตฺตาทิอารมฺมณา. อฏฺ มหากิริยา กุสลจิตฺตคติกาเอว. เกวลญฺหิ ตา ขีณาสวานํ
อุปฺปชฺชนฺติ. กุสลานิ เสกฺขปุถุชฺชนานนฺติ เอตฺตกเมเวตฺถ นานากรณํ.
     วุตฺตปฺปกาเร รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถาทีนิ ปญฺจ ฌานานิ
อิมสฺมึ ติเก โอกาสํ ลภนฺติ. เอตานิ หิ กสิณปณฺณตฺตินิมิตฺตอารมฺมณตฺตา
พหิทฺธารมฺมณานิ.
     อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตํ จิตฺตวเสน วา กายํ ปริณามนกาเล
อตฺตโน กุมารกวณฺณาทินิมฺมานกาเล จ สกกายจิตฺตานํ ๒- อารมฺมณกรณโต
อชฺฌตฺตารมฺมณํ, พหิทฺธา หตฺถิอสฺสาทิทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, กาเลน
อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพโสตจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิสทฺทสวนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปเรสํ
สทฺทสวนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
เจโตปริยาณจตุตฺถํ ปเรสํ จิตฺตารมฺมณโต พหิทฺธารมฺมณเมว, อตฺตโน จิตฺตชานเน
ปน เตน ปโยชนํ นตฺถิ. ปุพฺเพนิวาสจตุตฺถํ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล
อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺเธ อนินฺทฺริยพทฺธรูปํ ติสฺโส จ ปณฺณตฺติโย
อนุสฺสรณโต พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
     ทิพฺพจกฺขุจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิคตาทิรูปทสฺสนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
อวเสสรูปทสฺสนกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวฏฺพฺพนวเสน        ๒ ฉ.ม. สกายจิตฺตานํ
อนาคตํสาณจตุตฺถํ อตฺตโน อนาคตกฺขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ,
ปรสฺส อนาคตกฺขนฺธานํ วา อนินฺทฺริยพทฺธสฺส วา รูปสฺส อนุสฺสรณกาเล
พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ. อากิญฺจญฺายตนสฺส
นวตฺตพฺพารมฺมณตาย การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๔๖๖-๔๘๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=11578&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=11578&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=878
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=7583
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=6800
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=6800
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34