บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๓

เตภูมิกกุสลวณฺณนา [๒๖๙] อิทานิ ยสฺมา สพฺพานิเปตานิ เตภูมิกกุสลานิ หีนาทินา ปเภเทน วตฺตนฺติ. ตสฺมา เตสํ ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา กุสลา"ติอาทิอารทฺธํ. ตตฺถ หีนนฺติ ลามกํ, ตํ อายูหนวเสน เวทิตพฺพํ. หีนุตฺตมานํ มชฺเฌ ภวํ มชฺฌิมํ. ปธานภาวํ นีตํ ปณีตํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถ. ตานิปิ อายูหนวเสเนว เวทิตพฺพานิ. ยสฺส หิ อายูหนกฺขเณ ฉนฺโท วา หีโน โหติ วิริยํ วา จิตฺตํ วา วีมํสา วา, ตํ หีนํ นาม. ยสฺส เต ธมฺมา มชฺฌิมา เจว ปณีตา จ, ตํ มชฺฌิมญฺเจว ปณีตญฺจ. ยํ ปน กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ ^๒- ฉนฺทํ ธุรํ ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ ฉนฺทํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา อายูหิตํ, ตํ ฉนฺทาธิปติโต อาคตตฺตา ฉนฺทาธิปเตยฺยํ นาม. วิริยาธิปเตยฺยาทีสุ จ เอเสว นโย. อิมสฺมึ ปน ฐาเน ฐตฺวา นยา คเหตพฺพา. ^๓- สพฺพปฐมํ วิภตฺโต หิ เอโก นโย, หีนนฺติ เอโก, มชฺฌิมนฺติ เอโก, ปณีตนฺติ เอโก, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติ เอโก, อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตยฺเย ปญฺจ นยา, เอวํ วิริยาธิปเตยฺยาทีสุปีติ @เชิงอรรถ: ^๑ วิสุทฺธิ. ๒/๑๕๔ ^๒ ฉ.ม. กตฺตุกามตาสงฺขาตํ ^๓ ฉ.ม. คเณตพฺพา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๙.

จตฺตาโร ปญฺจกา วีสติ โหนฺติ. ปุริโม วา เอโก สุทฺธิกนโย, หีนนฺติอาทโย ตโย, ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติอาทโย จตฺตาโร, ฉนฺทาธิปเตยฺยํ หีนนฺติอาทโย ทฺวาทสาติ เอวมฺปิ วีสติ นยา โหนฺติ. อิเม ตาว วีสติ มหานยา กตฺถ วิภตฺตาติ? มหาปกรเณ หีนตฺติเก ^๑- วิภตฺตา. อิมสฺมึ ปน ฐาเน หีนตฺติกโต มชฺฌิมราสึ คเหตฺวา หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ตโย โกฏฺฐาสา กาตพฺพา. ตโตปิ มชฺฌิมราสึ ฐเปตฺวา หีนปณีเต คเหตฺวา นว นว โกฏฺฐาสา กาตพฺพา. หีนสฺมึเยว หิ หีนํ อตฺถิ, มชฺฌิมํ อตฺถิ, ปณีตํ อตฺถิ. ปณีตสฺมิมฺปิ หีนํ อตฺถิ, มชฺฌิมํ อตฺถิ, ปณีตํ อตฺถิ. ตถา หีนหีนสฺมึ หีนํ, หีนหีนสฺมึ มชฺฌิมํ, หีนหีนสฺมึ ปณีตํ. หีนมชฺฌิมสฺมึ หีนํ, หีนมชฺฌิมสฺมึ มชฺฌิมํ, หีนมชฺฌิมสฺมึ ปณีตํ. หีนปณีตสฺมึ หีนํ, หีนปณีตสฺมึ มชฺฌิมํ, หีนปณีตสฺมึ ปณีตนฺติ อยเมโก นวโก. ปณีตหีนสฺมิมฺปิ หีนํ นาม อตฺถิ, ปณีตหีนสฺมึ มชฺฌิมํ, ปณีตหีนสฺมึ ปณีตํ. ตถา ปณีตมชฺฌิมสฺมึ หีนํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมึ มชฺฌิมํ, ปณีตมชฺฌิมสฺมึ ปณีตํ. ปณีตปณีตสฺมึ หีนํ, ปณีตปณีตสฺมึ มชฺฌิมํ, ปณีตปณีตสฺมึ ปณีตนฺติ อยํ ทุติโย นวโกติ เทฺว นวกา อฏฺฐารส. อิมานิ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ นาม. อิเมหิ ปภาวิตตฺตา อิเมสํ วเสน อฏฺฐารส ขตฺติยา, อฏฺฐารส พฺราหฺมณา, อฏฺฐารส เวสฺสา, อฏฺฐารส สุทฺทา, อฏฺฐจตฺตาฬีส โคตฺตจรณานิ เวทิตพฺพานิ. อิเมสุ จ ปน เตภูมิเกสุ กุสเลสุ กามาวจรกุสลํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ โหติ ญาณสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตวเสน. รูปาวจรารูปาวจรํ ปน ติเหตุกเมว ญาณสมฺปยุตฺตเมว. กามาวจรญฺเจตฺถ อธิปตินา สหาปิ อุปฺปชฺชติ วินาปิ. รูปาวจรารูปาวจรํ อธิปติสมฺปยุตฺตเมว ^๒- โหติ. กามาวจรกุสเล เจตฺถ อารมฺมณาธิปติ สหชาตาธิปตีติ เทฺวปิ อธิปตโย ลพฺภนฺติ. รูปาวจรารูปาวจเรสุ อารมฺมณาธิปติ น ลพฺภติ, สหชาตาธิปติเยว ลพฺภติ. ตตฺถ จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว @เชิงอรรถ: ^๑ อภิ. ๔๑/๑-๕/๓๖๔ ^๒ ฉ.ม. อธิปติสมฺปนฺนเมว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๐.

สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุตฺโต. ทฺวินฺนํ ปน จิตฺตานํ เอกโต อภาเวน สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส จิตฺตาธิปติ นาม นตฺถิ. ตถา ฉนฺทาทีนํ ฉนฺทาธิปติอาทโย. เกจิ ปน "สเจ จิตฺตวโต กุสลํ โหติ, มยฺหํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ยํ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา เชฏฺฐกํ กตฺวา อปรํ กุสลจิตฺตํ อายูหิตํ, ตสฺส ตํ ปุริมํ จิตฺตํ จิตฺตาธิปติ นาม โหติ. ตโต อาคตตฺตา อิทํ จิตฺตาธิปเตยฺยํ นามา"ติ เอวํ อาคมนวเสน อธิปตึ นาม อิจฺฉนฺติ. อยํ ปน นโย เนว ปาลิยํ, น อฏฺฐกถายํ ทิสฺสติ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อธิปติภาโว เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ปน เอกูนวีสติยา มหานเยสุ ปุริเม สุทฺธิกนเย วุตฺตปริมาณาเนว จิตฺตานิ จ นวกา จ ปาฐวารา จ โหนฺติ. ตสฺมา ญาณสมฺปยุตฺเตสุ วุตฺตปริมาณโต วีสติคุโณ จิตฺตนวกวารเภโท เวทิตพฺโพ. จตูสุ ญาณวิปฺปยุตฺเตสุ โสฬสคุโณติ อยํ เตภูมิกกุสเล ปกิณฺณกกถา นามาติ. เตภูมิกกุสลํ นิฏฺฐิตํ. -----------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๒๖๘-๒๗๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=6717&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=6717&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=193 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=2024 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=1583 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=1583 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34