อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                    อพฺยากตปทอเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
     [๔๓๑] อิทานิ อพฺยากตปทํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ "กตเม ธมฺมา อพฺยากตา"ติอาทิ
อารทฺธํ. ตตฺถ จตุพฺพิธํ อพฺยากตํ วิปากํ กิริยํ รูปํ นิพฺพานนฺติ. เตสุ
วิปากาพฺยากตํ, วิปากาพฺยากเตปิ กุสลวิปากํ, ตสฺมิมฺปิ ปริตฺตวิปากํ, ตสฺมิมฺปิ
อเหตุกํ, ตสฺมิมฺปิ ปญฺจวิญฺาณํ, ตสฺมิมฺปิ ทฺวารปฏิปาฏิยา จกฺขุวิญฺาณํ,
ตสฺสาปิ เปตฺวา ทฺวารารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยํ อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสเนว
อุปฺปตฺตึ ทีเปตุํ "กามาวจรสฺส กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา"ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ
กตตฺตาติ กตการณา. อุปจิตตฺตาติ อาจิตตฺตา วฑฺฒิตการณา. จกฺขุวิญฺาณนฺติ
การณภูตสฺส จกฺขุสฺส วิญฺาณํ, จกฺขุโต วา ปวตฺตํ จกฺขุสฺมึ วา นิสฺสิตํ
วิญฺาณนฺติ จกฺขุวิญฺาณํ. ปรโต โสตวิญฺาณาทีสุปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํ จกฺขุวิญฺาณํ, รูปมตฺตารมฺมณรสํ,
รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานํ, รูปารมฺมณาย กิริยามโนธาตุยา อปคมนปทฏฺานํ.
ปรโต อาคตานิ โสตาทิสนฺนิสฺสิตสทฺทาทิวิชานนลกฺขณานิ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺาณานิ,
สทฺทาทิมตฺตารมฺมณรสานิ, สทฺทาทิอภิมุขภาวปจฺจุปฏฺานานิ,
สทฺทาทิอารมฺมณานํ กิริยามโนธาตูนํ อปคมนปทฏฺานานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปเนตํ
     อิธ ปทปฏิปาฏิยา ทส ปทานิ โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน สตฺต. เตสุ
ปญฺจ อวิภตฺติกานิ, เทฺว สวิภตฺติกานิ. เตสุ จิตฺตํ ผสฺสปญฺจกวเสน เจว
อินฺทฺริยวเสน จ ทฺวีสุ าเนสุ วิภตฺตึ คจฺฉติ. เวทนาผสฺสปญฺจกชฺฌานงฺคอินฺทฺริย-
วเสน ตีสุเยว. ราสโยปิ อิเมว ตโย โหนฺติ. เยวาปนโก เอโก
มนสิกาโรว.
     [๔๓๖] นิทฺเทสวาเร จกฺขุวิญฺาณํ "ปณฺฑรนฺ"ติ วตฺถุโต วุตฺตํ. กุสลญฺหิ
อตฺตโน ปริสุทฺธตาย ปณฺฑรํ นาม, อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน, วิปากํ ๑-
วตฺถุปณฺฑรตาย ปณฺฑรํ นาม. ๑-
     [๔๓๘] จิตฺเตกคฺคตานิทฺเทเส "จิตฺตสฺส ิตี"ติ เอกเมว ๒- ปทํ วุตฺตํ.
อิทมฺปิ หิ ทุพฺพลํ จิตฺตํ, ปวตฺตฏฺิติมตฺตเมเวตฺถ ๓- ลพฺภติ,
สณฺิติอวฏฺิติภาวํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ. สงฺคหวาเร ฌานงฺคมคฺคงฺคานิ น
อุทฺธตานิ. กสฺมา? วิตกฺกปจฺฉิมกํ หิ ฌานํ นาม, เหตุปจฺฉิมโก มคฺโค นาม,
ปกติยา อวิตกฺกจิตฺเต ฌานงฺคํ น ลพฺภติ, อเหตุกจิตฺเต จ มคฺคงฺคํ. ๔- ตสฺมา
อิธ อุภยมฺปิ น อุทฺธตํ. สงฺขารกฺขนฺโธ ปเนตฺถ ๕- จตุรงฺคิโกเยว ภาชิโต.
สุญฺตวาโร ปากติโกเยว. โสตวิญฺาณาทินิทฺเทสาปิ อิมินาว นเยน เวทิตพฺพา.
     เกวลญฺหิ จกฺขุวิญฺาณาทีสุ อุเปกฺขา ภาชิตา, กายวิญฺาเณ สุขนฺติ
อยเมตฺถ วิเสโส. โสปิ จ ฆฏฺฏนวเสน โหตีติ เวทิตพฺโพ. จกฺขุทฺวาราทีสุ หิ
จตูสุ อุปาทารูปเมว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏติ, อุปาทารูเปเยว อุปาทารูปํ ฆฏฺเฏนฺเต
ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา น โหติ, จตุนฺนํ อธิกรณีนํ อุปริ จตฺตาโร
กปฺปาสปิจุปิณฺเฑ เปตฺวา ปิจุปิณฺเฑเนว ๖- ปหตกาโล วิย ผุฏฺมตฺตเมว โหติ,
เวทนา มชฺฌตฺตฏฺาเน ติฏฺติ. กายทฺวาเร ปน พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ
อชฺฌตฺติกํ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺติ, ยถา
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. วตฺถุปณฺฑรตฺตา      ๒ ม. เอตฺตกเมว          ๓ ฉ.ม. ปวตฺติฏฺิติ....
@๔ ฉ.ม. มคฺคงฺคานิ           ๕ ฉ.ม. สงฺขารกฺขนฺโธเปตฺถ  ๖ ฉ.ม. ปิจุปิณฺเฑเหว
อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ เปตฺวา กูเฏน ปหรนฺตํ ๑- กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ
ฉินฺทิตฺวา กูฏํ อธิกรณึ คณฺหาตีติ นิฆํโส พลวา โหติ, เอวเมว ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส
พลวา โหติ. อิฏฺเ อารมฺมเณ สุขสหคตํ กายวิญฺาณํ อุปฺปชฺชติ,
อนิฏฺเ ทุกฺขสหคตํ.
     อิเมสํ ปน ปญฺจนฺนํ จิตฺตานํ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ นิพทฺธาเนว ๒-
โหนฺติ, วตฺถาทิสงฺกมนํ นาเมตฺถ นตฺถิ. กุสลวิปากจกฺขุวิญฺาณํ หิ จกฺขุปฺปสาทํ
วตฺถุํ กตฺวา อิฏฺเ จ อิฏฺมชฺฌตฺเต จ จตุสมุฏฺานิกรูปารมฺมเณ ทสฺสนกิจฺจํ
สาธยมานํ จกฺขุทฺวาเร ตฺวา วิปจฺจติ, โสตวิญฺาณาทีนิ โสตปฺปสาทาทโย ๓- วตฺถุํ
กตฺวา อิฏฺอิฏฺมชฺฌตฺเตสุ สทฺทาทีสุ สวนฆายนสายนผุสนกิจฺจานิ สาธยมานานิ
โสตทฺวาราทีสุ ตฺวา วิปจฺจนฺติ. สทฺโท ปเนตฺถ ทฺวิสมุฏฺานิโกเยว โหติ.
     [๔๕๕] มโนธาตุนิทฺเทเส สภาวสุญฺตนิสฺสตฺตฏฺเน มโนเยว ธาตุ
มโนธาตุ, สา จกฺขุวิญฺาณาทีนํ อนนฺตรํ รูปาทิวิชานนลกฺขณา, รูปาทีนํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา, จกฺขุวิญฺาณาทิอปคมนปทฏฺานา.
อิธ ธมฺมุทฺเทเส ทฺวาทส ปทานิ โหนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน นว. เตสุ สตฺต
อวิภตฺติกานิ, เทฺว สวิภตฺติกานิ. อธิโมกฺโข มนสิกาโรติ เทฺว เยวาปนกา.
วิตกฺกนิทฺเทโส อภินิโรปนํ ปาเปตฺวา ปิโต. ยสฺมา ปเนตํ จิตฺตํ เนวกุสลํ
นากุสลํ, ตสฺมา "สมฺมาสงฺกปฺโป"ติ วา "มิจฺฉาสงฺกปฺโป"ติ วา น วุตฺตํ.
สงฺคหวาเร ลพฺภมานมฺปิ ฌานงฺคํ ปญฺจวิญฺาณโสเต ปติตฺวา คตนฺติ, มคฺคงฺคํ
ปน น ลพฺภติเอวาติ น อุทฺธตํ. สุญฺตวาโร ปากติโกเยว. อิมสฺส จิตฺตสฺส
วตฺถุ นิพทฺธํ, หทยวตฺถุเมว โหติ. ทฺวารารมฺมณานิ อนิพทฺธานิ. ตตฺถ กิญฺจาปิ
ทฺวารารมฺมณานิ สงฺกมนฺติ, านํ ปน เอกํ. สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจเมว เหตํ โหติ.
อิทญฺหิ ปญฺจทฺวาเร ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา วิปจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. ปหรนฺตสฺส, ม. ปหรนฺเต   ๒ ม. นิพนฺธาเนว    ๓ ฉ.ม. โสตปสาทาทีนิ
กุสลวิปาเกสุ จกฺขุวิญฺาณาทีสุ นิรุทฺเธสุ ตํสมนนฺตรา ตาเนว านปฺปตฺตานิ
รูปารมฺมณาทีนิ สมฺปฏิจฺฉติ.
     [๔๖๙] มโนวิญฺาณธาตุนิทฺเทเสสุ ปมมโนวิญฺาณธาตุยา ปีติปทํ
อธิกํ, เวทนาปิ โสมนสฺสเวทนา โหติ. อยญฺหิ อิฏฺารมฺมณสฺมึเยว ปวตฺตตีติ. ๑-
ทุติยมโนวิญฺาณธาตุ อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ. ตสฺมา ตตฺถ "อุเปกฺขา เวทนา
โหตี"ติ ปทานิ มโนธาตุนิทฺเทสสทิสาเนว. อุภยตฺถาปิ ปญฺจวิญฺาณโสเต
ปติตฺวา คตตฺตาเยว ฌานงฺคานิ น อุทฺธตานิ, ตถา ๒- มคฺคงฺคานิ อลาภโตเยว. เสสํ
สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ลกฺขณาทิโต ปเนสา ทุวิธาปิ มโนวิญฺาณธาตุ
อเหตุกวิปากา ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา, สนฺตีรณาทิรสา, ตถาภาวปจฺจุปฏฺานา,
หทยวตฺถุปทฏฺานาติ เวทิตพฺพา.
     ตตฺถ ปมา ทฺวีสุ าเนสุ วิปจฺจติ. สา หิ ปญฺจทฺวาเร กุสลวิปาก-
จกฺขุวิญฺาณาทิอนนฺตรํ วิปากมโนธาตุยา ตํ อารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา นิรุทฺธาย
ตสฺมึเยวารมฺมเณ ๓- สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา ปญฺจทฺวาเรสุ ปตฺวา ๔- วิปจฺจติ.
ฉสุ ทฺวาเรสุ ปน พลวารมฺมเณ ตทารมฺมณา ๕- หุตฺวา วิปจฺจตีติ. ๖- กถํ? ยถา
หิ จณฺฑโสเต ติริยํ นาวาย คจฺฉนฺติยา อุทกํ ฉิชฺชิตฺวา โถกํ านํ นาวํ
อนุพนฺธิตฺวา ยถาโสตเมว คจฺฉติ, เอวเมว ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวารมฺมเณ
ปโลภยมาเน อาปาถํ คเต ชวนํ ชวติ, ตสฺมึ ชวิเต ภวงฺคสฺส วาโร. อิทํ
ปน จิตฺตํ ภวงฺคสฺส วารํ อทตฺวา ชวเนน คหิตารมฺมณํ คเหตฺวา เอกํ เทฺว
จิตฺตวาเร ปวตฺติตฺวา ภวงฺคเมว โอตรติ. ควกฺขนฺเธ นทึ ตรนฺเตปิ เอวเมว
อุปมา วิตฺถาเรตพฺพา. เอวเมสา ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา
ตทารมฺมณํ นาม หุตฺวา วิปจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ     ๒ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ    ๓ ม. ตทารมฺมเณ
@๔ ฉ.ม. ตฺวา               ๕ สี. ตทารมฺมณํ
@๖ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
     ทุติยา ปน ปญฺจสุ าเนสุ วิปจฺจติ. กถํ? มนุสฺสโลเก ตาว
ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจชฬชจฺจุมฺมตฺตกอุภโตพฺยญฺชนกนปุํสกานํ ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล
ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ยาวตายุกํ ภวงฺคํ หุตฺวา
วิปจฺจติ, อิฏฺมชฺฌตฺเต ปญฺจารมฺมณวีถิยา สนฺตีรณํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ
ฉทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ อิเมสุ ปญฺจสุ าเนสุ
วิปจฺจตีติ.
                      มโนวิญฺาณธาตุทฺวยํ นิฏฺิตํ.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๑๙-๓๒๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=7976&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=7976&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=338
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=3023
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2572
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2572
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_34