ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สงฺคณี.อ. (อฏฺฐสาลินี)

                       อพฺยากตปทวิปากุทฺธารกถา
                       อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา
     [๔๙๘] อิทานิ อฏฺฐ มหาวิปากจิตฺตานิ ทสฺเสตุํ ปุน "กตเม ธมฺมา
อพฺยากตา"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปาลิยํ นยมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สพฺพวารา
สงฺขิตฺตา, เตสํ อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. โย ปเนตฺถ วิเสโส,
ตํ ทสฺเสตุํ "อโลโภ อพฺยากตมูลนฺ"ติอาทิ วุตฺตํ. ยมฺปิ น วุตฺตํ, ตํ เอวํ
เวทิตพฺพํ:- โย หิ กามาวจรกุสเลสุ กมฺมทฺวารกมฺมปถปุญฺญกิริยาวตฺถุเภโท
วุตฺโต, โส อิธ นตฺถิ. กสฺมา? อวิญฺญตฺติชนกโต อวิปากธมฺมโต ตถาอปฺปวตฺติโต
จ. ยาปิ ๑- เยวาปนเกสุ กรุณามุทิตา วุตฺตา. ตา สตฺตารมฺมณตฺตา
วิปาเกสุ น สนฺติ, เอกนฺตปริตฺตารมฺมณานิ หิ กามาวจรวิปากานิ. น เกวลญฺจ
กรุณามุทิตา, วิรติโยเปตฺถ น สนฺติ. "ปญฺจ สิกฺขาปทานิ กุสลาเนวา"ติ ๒- หิ
วุตฺตํ.
     อสงฺขารสสงฺขารวิธานญฺเจตฺถ กุสลโต เจว ปจฺจยเภทโต จ เวทิตพฺพํ.
อสงฺขาริกสฺส หิ กุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ, สสงฺขาริกสฺส สสงฺขาริกํ.
พลวปจฺจเยหิ จ อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกํ, อิตเรหิ อิตรํ. หีนาทิเภเทปิ อิมานิ
หีนมชฺฌิมปณีเตหิ ฉนฺทาทีหิ อนิปฺผาทิตตฺตา หีนมชฺฌิมปณีตานิ นาม น
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยาปิ ตา           อภิ. ๓๕/๗๐๓/๕๔๙
โหนฺติ, หีนสฺส ปน กุสลสฺส วิปากํ หีนํ, มชฺฌิมสฺส มชฺฌิมํ, ปณีตสฺส
ปณีตํ. อธิปติโนเปตฺถ น สนฺติ. กสฺมา? ฉนฺทาทีนิ ธุรํ กตฺวา
อนุปฺปาเทตพฺพโต. เสสํ สพฺพํ อฏฺฐสุ กุสเลสุ วุตฺตสทิสเมว.
     อิทานิ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ.
เอตานิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติ ปฏิสนฺธิยํ, ภวงฺเค, จุติยํ, ตทารมฺมเณติ.
กถํ? มนุสฺเสสุ ตาว กามาวจรเทเวสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ทุเหตุกติเหตุกานํ
ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺติ, ปฏิสนฺธิยา วีติวตฺตาย ปวตฺเต
สฏฺฐีปิ อสีติปิ ๑- วสฺสานิ อสงฺเขยฺยมฺปิ อายุกาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา, พลวารมฺมเณ
ฉสุ ทฺวาเรสุ ตทารมฺมณํ หุตฺวา, มรณกาเล จุติ หุตฺวาติ เอวํ จตูสุ ฐาเนสุ
วิปจฺจนฺติ.
     ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา ปจฺฉิมปฏิสนฺธิคฺคหเณ ปฐเมน
โสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ. ตํ ปน
เมตฺตาปุพฺพภาคจิตฺตสฺส วิปากํ โหติ. เตน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อสงฺเขยฺยํ
อายุ, กาลวเสน ปน ปริณมติ. มหาสิวตฺเถโร ปนาห "โสมนสฺสสหคตโต
อุเปกฺขาสหคตํ พลวตรํ, เตน ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ, เตน คหิตปฏิสนฺธิกา หิ
มหชฺฌาสยา โหนฺติ, ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ อุพฺพิลาวิโน ๒- น โหนฺติ
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถราทโย วิยา"ติ. อฏฺฐกถายํ ปน "อยํ เถรสฺส มโนรโถ, นตฺถิ
เอตนฺ"ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สพฺพญฺญุโพธิสตฺตานํ หิตูปจาโร พลวา โหติ, ตสฺมา
เมตฺตาปุพฺพภาคกามาวจรกุสลวิปากโสมนสฺสสหคตติเหตุกอสงฺขาริกจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ
คณฺหนฺตี"ติ วุตฺตํ.
                        ----------------
                           วิปากุทฺธารกถา
     อิทานิ วิปากุทฺธารกถาย มาติกา ฐเปตพฺพา. ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร
ตาว อาห "เอกาย กุสลเจตนาย โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว
ทฺวาทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปี"ติ. โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถโร ปนาห "เอกาย
@เชิงอรรถ:  สี. สฏฺฐิมฺปิ อสีติมฺปิ          ฉ.ม. อุปฺปิลาวิโน, สี. อุพฺพิลฺลาวิโน
กุสลเจตนาย ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว ทสกมคฺโคปิ
อเหตุกฏฺฐกมฺปี"ติ. ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถโร ปนาห "เอกาย กุสลเจตนาย
ทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอตฺเถว อเหตุกฏฺฐกนฺ"ติ.
     อิมสฺมึ ฐาเน สาเกตกปญฺหํ นาม คณฺหึสุ. สาเกตเก กิร อุปาสกา
สาลายํ นิสีทิตฺวา "กินฺนุ โข เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต เอกา ปฏิสนฺธิ โหติ,
อุทาหุ นานา"ติ ปญฺหํ ๑- สมุฏฺฐาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา อาภิธมฺมิกตฺเถเร
อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉึสุ. เถรา "ยถา เอกสฺมา อมฺพพีชา เอโกว องฺกุโร นิกฺขมติ,
เอวํ เอกาว ปฏิสนฺธิ โหตี"ติ สญฺญาเปสุํ. เอกทิวสํ ๒- "กินฺนุ โข นานาเจตนาหิ
กมฺเม อายูหิเต ปฏิสนฺธิโย นานา โหนฺติ, อุทาหุ เอกา"ติ ปญฺหํ
สมุฏฺฐาเปตฺวา นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตา เถเร ปุจฺฉึสุ. เถรา "ยถา พหูสุ อมฺพพีเชสุ
โรปิเตสุ พหู องฺกุรา นิกฺขมนฺติ, เอวํ พหุกาว ปฏิสนฺธิโย โหนฺตี"ติ สญฺญาเปสุํ.
     อปรมฺปิ อิมสฺมึ ฐาเน อุสฺสนฺนกิตฺตนํ ๓- นาม คหิตํ. อิเมสญฺหิ สตฺตานํ
โลโภปิ อุสฺสนฺโน โหติ, โทโสปิ โมโหปิ อโลโภปิ อโทโสปิ อโมโหปิ. ตํ
เนสํ อุสฺสนฺนภาวํ โก นิยาเมตีติ? ปุพฺเพ เหตุ นิยาเมติ. กมฺมายูหนกฺขเณเยว
นานตฺตํ โหติ. กถํ? ยสฺส หิ กมฺมายูหนกฺขเณ โลโภ พลวา โหติ,
อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา, ตสฺส มนฺโท
อโลโภ โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, อโทสาโมหา ปน พลวนฺโต โทสโมเห
ปริยาทาตุํ สกฺโกนฺติ. ตสฺมา โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต
ลุทฺโธ โหติ, สุขสีโล อกฺโกธโน, ปญฺญวา ปน โหติ วชิรูปมญฺญาโณติ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภโทสา พลวนฺโต โหนฺติ, อโลภาโทสา
มนฺทา, อโมโห จ ๔- พลวา, โมโห มนฺโท, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว
โหติ ทุฏฺโฐ จ, ปญฺญวา ปน โหติ วชิรูปมญฺญาโณ ทตฺตาภยตฺเถโร วิย.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปญฺหํ นาม            ฉ.ม. อเถกทิวสํ
@ ฉ.ม. อุสฺสทกิตฺตนํ           ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ โลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทนฺโธ จ, สีลโก ๑- ปน โหติ
อกฺโกธโน.
     ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ โลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ,
อโลภาทโย มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว ลุทฺโธ เจว โหติ ทุฏฺโฐ จ มุโฬฺห จ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อปฺปกิเลโส โหติ ทิพฺพารมฺมณมฺปิ ทิสฺวา นิจฺจโล,
ทุฏฺโฐ ปน โหติ ทนฺธปญฺโญ จาติ.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภาโทสโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ สีลโก จ, ทนฺโธ ปน โหติ.
     ตถา ยสฺส กมฺมายูหนกฺขเณ อโลภโทสาโมหา พลวนฺโต โหนฺติ, อิตเร
มนฺทา, โส ปุริมนเยเนว อลุทฺโธ เจว โหติ ปญฺญวา จ, ทุฏฺโฐ จ ปน
โหติ โกธโน.
     ยสฺส ปน กมฺมายูหนกฺขเณ ตโยปิ อโลภาทโย พลวนฺโต โหนฺติ,
โลภาทโย มนฺทา, โส มหาสํฆรกฺขิตตฺเถโร วิย อลุทฺโธ อทุฏฺโฐ ปญฺญวา
จ โหตีติ.
     อปรมฺปิ อิมสฺมึ ฐาเน เหตุกิตฺตนํ นาม คหิตํ. ติเหตุกกมฺมญฺหิ
ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกมฺปิ วิปากํ เทติ. ทุเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกวิปากํ น เทติ, อิตรํ เทติ. ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ
ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติ. ทุเหตุเกน ทุเหตุกาปิ
โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหติ. อสงฺขาริกํ กุสลํ อสงฺขาริกมฺปิ
สสงฺขาริกมฺปิ วิปากํ เทติ. สสงฺขาริกํ สสงฺขาริกมฺปิ อสงฺขาริกมฺปิ
วิปากํ เทติ. อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพา. ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยาเมตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุขสีลโก. เอวมุปริปิ
     อิทานิ ตสฺส ตสฺส เถรสฺส วาเท โสฬสมคฺคาทโย เวทิตพฺพา.
ปฐมกามาวจรกุสลสทิเสน หิ ปฐมมหาวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส คพฺภาวาสโต
นิกฺขมิตฺวา สํวราสํวเร ปฏฺฐเปตุํ สมตฺถภาวํ อุปคตสฺส จกฺขุทฺวารสฺมึ อิฏฺฐารมฺมเณ
อาปาถคเต ๑- กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเตเยว อติกฺกมนอารมฺมณานํ
ปมาณํ นตฺถิ. กสฺมา เอวํ โหติ? อารมฺมณทุพฺพลตาย. อยํ ตาว เอโก โมฆวาโร.
     สเจ ปน ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต
โวฏฺฐวนํ อปาเปตฺวาว อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาเณ วา สมฺปฏิจฺฉนฺเน วา สนฺตีรเณ
วา ฐตฺวา นิวตฺติสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. โวฏฺฐวเน ๒- ปน ฐตฺวา เอกํ วา
เทฺว วา จิตฺตานิ วตฺตนฺติ. ตโต อาเสวนํ ลภิตฺวา ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวา ปุน
ภวงฺคํ โอตรติ, อิทมฺปิ อารมฺมณทุพฺพลตาย เอวํ โหติ. อยํ ปน วาโร "ทิฏฺฐํ
วิย เม, สุตํ วิย เม"ติอาทีนิ วจนกาเล ลพฺภติ. อยมฺปิ ทุติโย โมฆวาโร.
     อปรสฺส กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต วีถิจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ,
ชวนํ ชวติ. ชวนปริโยสาเน ปน ตทารมฺมณสฺส วาโร, ตสฺมึ อนุปฺปนฺเนเยว
ภวงฺคํ โอตรติ. ตตฺรายํ อุปมา:- ยถา หิ นทิยา อาวรณํ พนฺธิตฺวา
มหามาติกาภิมุเข อุทเก กเต อุทกํ คนฺตฺวา อุโภสุ ตีเรสุ เกทาเร ปูเรตฺวา
อติเรกํ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ ปลายิตฺวา ปุน นทิเมว โอตรติ, เอวเมตํ ทฏฺฐพฺพํ.
เอตฺถ หิ นทิยํ อุทกปฺปวตฺตนกาโล วิย ภวงฺควีถิปฺปวตฺตนกาโล, อาวรณพนฺธนกาโล
วิย กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏนกาโล, มหามาติกาย อุทกปฺปวตฺตนกาโล
วิย วีถิจิตฺตปฺปวตฺติ, อุโภสุ ตีเรสุ เกทารปูรณํ วิย ชวนํ กกฺกฏกมคฺคาทีหิ
ปลายิตฺวา ปุน อุทกสฺส นทีโอตรณํ วิย ชวนสฺส ๓- ชวิตฺวา ตทารมฺมเณ
อนุปฺปนฺเนเยว ปุน ภวงฺโคตรณํ. เอวํ ภวงฺคโอตรณจิตฺตานมฺปิ คณนปโถ ๔-
นตฺถิ. อิทมฺปิ ๕- อารมฺมณทุพฺพลตาย เอวํ โหติ. อยํ ตติโย โมฆวาโร.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาปาถมาคเต      ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพวเสน, สี. โวฏฺฐปเน     ฉ.ม. ชวนํ
@ ม. คณนา นาม          ฉ.ม. อิทญฺจาปิ
     สเจ ปน พลวารมฺมณํ อาปาถคตํ โหติ, กิริยามโนธาตุยา ภวงฺเค
อาวฏฺฏิเต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ. ชวนฏฺฐาเน ปน ปฐมกามาวจรกุสลจิตฺตํ
ชวนํ หุตฺวา ฉ สตฺต วาเร ชวิตฺวา ตทารมฺมณสฺส วารํ เทติ. ตทารมฺมณํ
ปติฏฺฐมานํ ตํสทิสเมว มหาวิปากจิตฺตํ ปติฏฺฐาติ. อิทํ เทฺว นามานิ ลภติ
ปฏิสนฺธิจิตฺตสทิสตฺตา มูลภวงฺคนฺติ จ, ยํ ชวเนน คหิตํ อารมฺมณํ, ตสฺส
คหิตตฺตา ตทารมฺมณนฺติ จ. อิมสฺมึ ฐาเน จกฺขุวิญฺญาณํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ สนฺตีรณํ
ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ วิปากจิตฺตานิ คณนูปคานิ โหนฺติ.
     ยทา ปน ทุติยํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ทุติยํ วิปากจิตฺตเมว
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติ, อิทมฺปิ เทฺว นามานิ ลภติ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน
อสทิสตฺตา อาคนฺตุกภวงฺคนฺติ จ, ปุริมนเยเนว ตทารมฺมณนฺติ จ. อิมินา สทฺธึ
ปุริมานิ จตฺตาริ ปญฺจ โหนฺติ.
     ยทา ปน ตติยํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ ตติยํ วิปากจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติ. อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภติ. อิมินา สทฺธึ ปุริมานิ ปญฺจ ฉ โหนฺติ.
     ยทา ปน จตุตฺถํ กุสลจิตฺตํ ชวนํ โหติ, ตทา ตํสทิสํ จตุตฺถํ วิปากจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา ปติฏฺฐาติ. อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภติ. อิมินา สทฺธึ ปุริมานิ ฉ สตฺต โหนฺติ.
     ยทา ปน ตสฺมึ ทฺวาเร อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ อาปาถมาคจฺฉติ, ตตฺราปิ
วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา ลพฺภนฺติ. ยสฺมา ปน อารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ จตุนฺนญฺจ อุเปกฺขาสหคต-
มหากุสลชวนานํ ปริโยสาเน จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตมหาวิปากจิตฺตาเนว
ตทารมฺมณภาเวน ปติฏฺฐหนฺติ. ตานิปิ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ
จ เทฺว นามานิ ลภนฺติ. ปิฏฺฐิภวงฺคานีติปิ วุจฺจนฺติเอว. อิติ อิมานิ ปญฺจ
ปุริเมหิ สตฺตหิ สทฺธึ ทฺวาทส โหนฺติ. เอวํ จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส, โสตทฺวาราทีสุ
ทฺวาทส ทฺวาทสาติ สมสฏฺฐี โหนฺติ. เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต
สมสฏฺฐี วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ทฺวาทส,
โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ จตฺตารีติ โสฬส โหนฺติ.
     อิมสฺมึ ฐาเน อมฺโพปมํ นาม คณฺหึสุ. เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล
สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺโน นิทฺทายติ. อเถกํ อมฺพปกฺกํ วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา ตสฺส
กณฺณสกฺขลึ ปุญฺฉมานํ ๑- วิย `ถนฺ'ติ ๒- ภูมิยํ ปตติ, ๓- โส ตสฺส สฺทเทน
ปพุชฺฌิตฺวา อุมฺมีเลตฺวา ๔- โอโลเกสิ. ตโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผลํ คเหตฺวา
มทฺเทตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปริภุญฺชิ.
     ตตฺถ ตสฺส ปุริสสฺส อมฺพรุกฺขมูเล นิทฺทายนกาโล วิย ภวงฺคสมงฺคิกาโล,
อมฺพปกฺกสฺส วณฺฏโต มุจฺจิตฺวา กณฺณสกฺขลึ ปุญฺฉมานสฺส ปตนกาโล วิย
อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนกาโล, ปตนสทฺเทน ๕- ปพุชฺฌนกาโล วิย กิริยามโนธาตุยา
ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, อุมฺมีเลตฺวา โอโลกิตกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส
ทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, หตฺถํ ปสาเรตฺวา คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา
อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, ๖- คเหตฺวา มทฺทิตกาโล วิย วิปากมโน-
วิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโล, อุปสิงฺฆิตกาโล วิย กิริยามโน-
วิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววฏฺฐาปิตกาโล, ปริภุตฺตกาโล วิย ชวนสฺส
อารมฺมณรสํ อนุภวิตกาโล. อยํ อุปมา กึ ทีเปติ? "อารมฺมณสฺส
ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, เตน ปสาเท ฆฏฺฏิเต กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนเมว,
จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนมตฺตกเมว, วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนฺน-
มตฺตกเมว, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสนฺตีรณมตฺตกเมว, กิริยามโน-
วิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณววฏฺฐาปนมตฺตกเมว กิจฺจํ, เอกนฺเตน ปน อารมฺมณรสํ
ชวนเมว อนุภวตี"ติ ทีเปติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ปุญฺชมานํ           สี. `ฐนฺ'ติ, ม. `ธนฺ'ติ       ฉ.ม. ปติ
@ ม. อุมฺมิลิตฺวา          ฉ.ม. เตน สทฺเทน           ฉ. สมฺปฏิจฺฉิตกาโล
     เอตฺถ จ "ตฺวํ ภวงฺคํ นาม โหหิ, ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม, ตฺวํ ทสฺสนํ
นาม, ตฺวํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ นาม, ตฺวํ สนฺตีรณํ นาม, ตฺวํ โวฏฺฐานํ ๑- นาม, ตฺวํ
ชวนํ นาม, ๒- ตฺวํ ตทาลมฺพนํ นาม ๒- โหหี"ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ.
     อิมสฺมึ ปน ฐาเน ปญฺจวิธํ นิยามํ นาม คณฺหึสุ วีชนิยามํ, อุตุนิยามํ,
กมฺมนิยามํ, ธมฺมนิยามํ, จิตฺตนิยามนฺติ. ตตฺถ กุลตฺถคจฺฉสฺส อุตฺตรคฺคภาโว,
ทกฺขิณวลฺลิยา ทกฺขิณโต รุกฺขปริหรณํ, สุริยาวฏฺฏปุปฺผานํ สุริยาภิมุขภาโว,
มาลุวลตาย ๓- รุกฺขาภิมุขคมนเมว, นาฬิเกรสฺส มตฺถกโต ๔- ฉิทฺทสพฺภาโวติ เตสํ
เตสํ วีชานํ ตํตํสทิสผลทานํ วีชนิยาโม นาม. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย เตสํ เตสํ
รุกฺขานํ เอกปฺปหาเรเนว ปุปฺผผลปลฺลวคฺคหณํ อุตุนิยาโม นาม. ติเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติ. ทุเหตุกกมฺมํ ทุเหตุกาเหตุกวิปากํ เทติ,
ติเหตุกํ น เทตีติ เอวํ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส ตํตํสทิสวิปากทานเมว กมฺมนิยาโม นาม.
     อปโรปิ กมฺมสริกฺขกวิปากวเสเนว กมฺมนิยาโม โหติ. ตสฺส ทีปนตฺถมิทํ
วตฺถุํ กเถนฺติ:- สมฺมาสมฺพุทฺธกาเล สาวตฺถิยา ทฺวารคาโม ฌายิ, ตโต ปชฺชลิตํ
ติณกรฬํ อุฏฺฐหิตฺวา อากาเสน คจฺฉโต กากสฺส คีวายํ ปฏิมุญฺจิ, โส วิรวนฺโต
ภูมิยํ ปติตฺวา กาลมกาสิ. มหาสมุทฺเทปิ เอกา นาวา นิจฺจลา อฏฺฐาสิ, เหฏฺฐาปิ
เกนจิ นิรุทฺธภาวํ อปสฺสนฺตา กาฬกณฺณิสลากํ วิจาเรสุํ. ๕- สา นาวิกสฺเสว
อุปาสิกาย หตฺเถ ปติตา. ๖- ตโต "เอกิสฺสา การณา สพฺเพ มา นสฺสนฺตุ, อุทเก
นํ ปกฺขิปามา"ติ ๗- อาหํสุ. นาวิโก "น สกฺขิสฺสามิ เอตํ อุทเก ปฺลวมานํ ๘-
ปสฺสิตุนฺ"ติ วาลิกฆฏํ คีวายํ พนฺธาเปตฺวา ขิปาเปสิ, ตํขณญฺเญว นาวา ขิตฺตสโร
วิย ปกฺขนฺตา. ๙- เอโก ภิกฺขุ เลเณ วสติ, มหนฺตํ ปพฺพตกูฏํ ปติตฺวา ทฺวารํ
ปิทหิ, ตํ สตฺตเม ทิวเส สยเมว อปคตํ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เชตวเน นิสีทิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โวฏฺฐพฺพนํ. เอวมุปริปิ   ๒-๒ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
@ สี. มาลุวาลตาย             ฉ.ม. มตฺถเก      สี. วาเรสุํ
@ ฉ.ม. ปติ                  ฉ.ม. ขิปามาติ
@ สี. อุปฺปิลวมานํ, ธมฺมปท.อ. ๕/๓๖ (สฺยา)     สี. นิกฺขนฺตา, ฉ.ม. ปกฺขนฺทิ
ธมฺมํ กเถนฺตสฺส อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ เอกปฺปหาเรเนว อาโรเจสุํ. สตฺถา "น
เอตํ อญฺเญหิ กตํ, เตเหว กตกมฺมเมเวตนฺ"ติ อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห:-
     กาโก ปุริมตฺตภาเว มนุสฺโส หุตฺวา เอกํ ทุฏฺฐโคณํ ทเมตุํ อสกฺโกนฺโต
คีวายํ ปลาลเวณึ พนฺธิตฺวา อคฺคึ อทาสิ, โคโณ เตเนว มโต, อิทานิ ตํ กมฺมํ
เอตสฺส อากาเสน คจฉโตปิ น มุจฺจิตุํ อทาสิ. สาปิ อิตฺถี ปุริมตฺตภาเว เอกา
อิตฺถีเยว, เอโก กุกฺกุโร ตาย ปริจิโต หุตฺวา อรญฺญํ คจฺฉนฺติยา สทฺธึ คจฺฉติ,
สทฺธิเมวาคจฺฉติ. มนุสฺสา "อิทานิ อมฺหากํ สุนขลุทฺทโก นิกฺขนฺโต"ติ
อุปฺผณฺเฑนฺติ. สา เตน อฏฺฏิยมานา กุกฺกุรํ นิวาเรตุํ อสกฺโกนฺตี วาลิกฆฏํ คีวายํ
พนฺธิตฺวา อุทเก ขิปิ. ตํ กมฺมํ ตสฺสา สมุทฺทมชฺเฌ มุจฺจิตุํ นาทาสิ. โสปิ ภิกฺขุ
ปุริมตฺตภาเว โคปาลโก หุตฺวา พิลํ ปวิฏฺฐาย โคธาย สาขาภงฺคมุฏฺฐิยา ทฺวารํ
ถเกสิ, ตโต ๑- สตฺตเม ทิวเส สยเมว อาคนฺตฺวา วิวริ, โคธา กมฺปมานา
นิกฺขมิ, กรุณาย ตํ น มาเรสิ, ตํ กมฺมํ ตสฺส ปพฺพตนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส
มุจฺจิตุํ นาทาสิ. อิติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ สโมธาเนตฺวา อิมํ คาถมาห:-
                 "น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ
                  น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส
                  น วิชฺชเต โส ชคติปฺปเทโส
                  ยตฺรฏฺฐิโต ๒- มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา"ติ. ๓-
อยมฺปิ กมฺมนิยาโมเยว นาม. อญฺญานิปิ เอวรูปานิ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ.
     โพธิสตฺตานํ ปน ปฏิสนฺธิคฺคหเณ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมเน อภิสมฺโพธิยํ
ตถาคตสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน อายุสงฺขาโรสฺสชฺชเน ปรินิพฺพาเน จ
ทสสหสฺสจกฺกวาฬกมฺปนํ ธมฺมนิยาโม นาม.
     อารมฺมเณน ปน ปสาเท ฆฏฺฏิเต "ตฺวํ อาวชฺชนํ นาม โหหิ ฯเปฯ
ตฺวํ ชวนํ นาม โหหี"ติ โกจิ กตฺตา วา กาเรตา วา นตฺถิ. อตฺตโน ๔- ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โส               ฉ.ม. ยตฺถฏฺฐิโต
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑๒๗/๓๙        ฉ. อตฺตโน อตฺตโน
ธมฺมตายเอว อารมฺมเณน ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาลโต ปฏฺฐาย กิริยามโนธาตุจิตฺตํ
ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนธาตุ
สมฺปฏิจฺฉนฺนกิจฺจํ สาเธติ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาเธติ,
กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐวนกิจฺจํ สาเธติ, ชวนํ อารมฺมณรสํ อนุภวตีติ
อยํ จิตฺตนิยาโม นาม, อยํ อิธ อธิปฺเปโต.
     สสงฺขาริกติเหตุกกุสเลนาปิ อุเปกฺขาสหคตอสงฺขาริกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตหิปิ
กมฺเม อายูหิเต ตํสทิสวิปากจิตฺเตหิ ทินฺนาย ๑- ปฏิสนฺธิยา เอเสว นโย.
อุเปกฺขาสหคตทฺวเย ปน ปฐมํ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน ปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา
ปจฺฉา อิฏฺฐารมฺมณวเสน ทสฺเสตพฺพา.
     เอวมฺปิ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร ทฺวาทส ทฺวาทส หุตฺวา สมสฏฺฐี โหนฺติ.
อคฺคหิตคฺคหเณน โสฬส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
     อิมสฺมึ ฐาเน ปญฺจอุจฺฉุนาฬิยนฺโตปมํ ๒- นาม คณฺหึสุ. อุจฺฉุปีฬนสมเย
กิร เอกสฺมา คามา เอกาทส ยนฺตพาหา ๓- นิกฺขมิตฺวา เอกํ อุจฺฉุวาฏํ ทิสฺวา
ตสฺส ปริปกฺกภาวํ ญตฺวา อุจฺฉุสามิกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ยนฺตพาหา มยนฺ"ติ
อาโรเจสุํ. โส "อหํ ตุเมฺหเยว ปริเยสามี"ติ อุจฺฉุสาลํ เต คเหตฺวา อคมาสิ.
เต ตตฺถ นาฬิยนฺตํ สชฺเชตฺวา ๔- "มยํ เอกาทส ชนา, อปรมฺปิ เอกํ ลทฺธุํ
วฏฺฏติ, เวตเนน คณฺหถา"ติ อาหํสุ, อุจฺฉุสามิโก "อหเมว สหาโย ภวิสฺสามี"ติ
อุจฺฉูนํ สาลํ ปูราเปตฺวา เตสํ สหาโย อโหสิ. เต อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจานิ
กตฺวา ผาณิตปกฺเกน ๕- อุจฺฉุรเส ปกฺเก คุฬพนฺธเกน พนฺเธ ๖- อุจฺฉุสามิเกน
ตุลยิตฺวา ภาเคสุ ทินฺเนสุ อตฺตโน อตฺตโน ภาคํ อาทาย สาลํ สาลาสามิกสฺส ๗-
ปฏิจฺฉาเปตฺวา ๘- เอเตเนว อุปาเยน อปราสุปิ จตูสุ สาลาสุ กมฺมํ กตฺวา
ปกฺกมึสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อาทินฺนาย       สี. ปญฺจนาฬิยนฺโตปมํ      ฉ.ม. ยนฺตวาหา
@ สี. โยเชตฺวา         ฉ. ผาณิตปาจเกน, ม. ผาณิตปาเกเนว
@ ฉ.ม. พทฺเธ          ฉ.ม. อุจฺฉุสาลํ สามิกสฺส    ม. ปฏิจฺฉาเทตฺวา
     ตตฺถ ปญฺจ ยนฺตสาลา วิย ปญฺจ ปสาทา ทฏฺฐพฺพา, ปญฺจ อุจฺฉุวาฏา
วิย ปญฺจ อารมฺมณานิ, เอกาทส วิจรณกยนฺตพาหา วิย เอกาทส วิปากจิตฺตานิ,
ปญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโน วิย ปญฺจ วิญฺญาณานิ, ปฐมสาลาย สาลาสามิเกน
สทฺธึ เอกาทสนฺนํ ๑- ชนานํ เอกโตว หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย
เอกาทสนฺนํ วิปากจิตฺตานํ จกฺขุวิญฺญาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา จกฺขุทฺวาเร
รูปารมฺมเณ สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล วิย
จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ. ทุติยตติยจตุตฺถปญฺจมสาลาย สามิเกน สทฺธึ
เอกาทสนฺนํ เอกโต หุตฺวา กตกมฺมานํ ภาคคฺคหณกาโล วิย เอกาทสนฺนํ
วิปากจิตฺตานํ กายวิญฺญาเณน สทฺธึ เอกโต หุตฺวา กายทฺวาเร โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ
สกสกกิจฺจกรณกาโล, สาลาสามิกสฺส สาลาย สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล วิย
กายวิญฺญาณสฺส ทฺวารสงฺกนฺติอกรณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา "ติเหตุกกมฺเมน
ปฏิสนฺธิ ติเหตุกา โหตี"ติ วาโร กถิโต. ยา ปน เตน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหติ,
สา ปฏิจฺฉนฺนาว หุตฺวา คตา.
     อิทานิ ทฺเหตฺกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ ๒- โหตีติ วาโร กเถตพฺโพ.
ทุเหตุเกน หิ โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเต ตํสทิเสเนว
ทุเหตุกวิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุตฺตนเยเนว จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐารมฺมเณ
อาปาถมาคเต  ๓- ตโย โมฆวารา. ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกชวนาวสาเน
ตํสทิสเมว มูลภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํ, สสงฺขาริกชวนาวสาเน ตํสทิสเมว
อาคนฺตุกภวงฺคสงฺขาตํ ตทารมฺมณํ. อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ ทฺวินฺนํ
อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อวสาเน ตาทิสาเนว เทฺว ตทารมฺมณานิ  อุปฺปชฺชนฺติ. อิเธว
เอเกกสฺมึ ทฺวาเร อฏฺฐ อฏฺฐ กตฺวา สมจตฺตาฬีส จิตฺตานิ, อคฺคหิตคฺคหเณน
ปน จกฺขุทฺวาเร อฏฺฐ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ จตฺตารีติ ทฺวาทส โหนฺติ.
เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ทฺวาทส วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ทฺวาทสนฺนํ       ฉ.ม. ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิ     สี. อาปาถคเต
อมฺโพปมปญฺจนิยามกถา ปากติกาเอว. ทุเหตุกเสสจิตฺตตฺตยสทิสวิปาเกน
คหิตปฏิสนฺธิเกปิ เอเสว นโย. ยนฺตพาโหปมาย ปเนตฺถ สตฺต ยนฺตพาหา. เตหิ
ตตฺถ ยนฺเต นาม สชฺชิเต สาลาสามิกํ อฏฺฐมํ กตฺวา วุตฺตนยานุสาเรเนว
โยชนา เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา "ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ
วาโร กถิโต.
     อิทานิ อเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติ. จตุนฺนํ หิ ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ
อญฺญตเรน กมฺเม อายูหิเต กุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตอเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺเตน
คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ปฏิสนฺธิ กมฺมสทิสาติ น วตฺตพฺพา. กมฺมญฺหิ ทุเหตุกํ,
ปฏิสนฺธิ อเหตุกา. ตสฺส วุฑฺฒิปฺปปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ
อาปาถมาคเต ปุริมนเยเนว ตโย โมฆวารา เวทิตพฺพา. จตุนฺนํ ปน
ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺญตรชวนสฺส ปริโยสาเน อเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณภาเวน
ปติฏฺฐาติ. ตํ มูลภวงฺคํ ตทารมฺมณนฺติ เทฺว นามานิ ลภติ. เอวเมตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ
สมฺปฏิจฺฉนฺนํ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ ตทารมฺมณมฺปิ อุเปกฺขาสหคตเมวาติ. เตสุ
เอกํ คเหตฺวา คณนูปคานิ ตีเณว โหนฺติ.
     อิฏฺฐารมฺมเณ ปน สนฺตีรณมฺปิ ตทารมฺมณมฺปิ โสมนสฺสสหคตเมว. เตสุ ๑- เอกํ
คเหตฺวา ปุริมานิ ตีณิ จตฺตาริ โหนฺติ. เอวํ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาริ จตฺตาริ
กตฺวา เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต วีสติ วิปากจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ
เวทิตพฺพานิ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร จตฺตาริ, โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ
จตฺตารีติ อฏฺฐ โหนฺติ. อิทํ อเหตุกฏฺฐกํ นาม. อิทํ มนุสฺสโลเกน คหิตํ.
     จตูสุ ปน อปาเยสุ ปวตฺเต ลพฺภติ. ยทา หิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร
นิรเย ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกาย นิสินฺโน เนรยิกานํ ธมฺมกถํ กเถสิ, ๒-
ตทา เตสํ เถรํ ปสฺสนฺตานํ กุสลวิปากํ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, สทฺทํ
สุณนฺตานํ โสตวิญฺญาณํ, จนฺทนวเน ทิวาวิหารํ นิสีทิตฺวา คตสฺส
@เชิงอรรถ:  ม. เอเตสุ          ฉ.ม. กเถติ
จีวรคนฺธฆายนกาเล ฆานวิญฺญาณํ, นิรยคฺคึ ๑- นิพฺพาเปตุํ เทวํ วสฺสาเปตฺวา
ปานียปานกาเล ๒- ชิวฺหาวิญฺญาณํ, มนฺทมนฺทวาตสมุฏฺฐาปนกาเล กายวิญฺญาณนฺติ เอวํ
จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปญฺจ, เอกํ สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, เทฺว สนฺตีรณานีติ อเหตุกฏฺฐกํ
ลพฺภติ. นาคสุปณฺณเวมานิกเปตานมฺปิ อกุสเลน ปฏิสนฺธิ โหติ, ปวตฺเต กุสลํ
วิปจฺจติ. ตถา จกฺกวตฺติโน. มงฺคลหตฺถิอสฺสาทีนํ. อยนฺตาว
อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ ๓- กุสลชวนวเสน กถามคฺโค.
     อิฏฺฐารมฺมเณ ปน จตูสุ โสมนสฺสสหคตอกุสลจิตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากํ
โสมนสฺสสหคตาเหตุกจิตฺตํ ตทารมฺมณํ โหติ. อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ จตูสุ
อุเปกฺขาสหคตโลภสมฺปยุตฺเตสุ ชวิเตสุ กุสลวิปากอุเปกฺขาสหคตาเหตุกจิตฺตํ
ตทารมฺมณํ โหติ. ยํ ปน "ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพนฺ"ติ วุตฺตํ, ตํ
กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โทมนสฺสสหคตชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณํ
อุปฺปชฺชมานํ กึ อุปฺปชฺชตีติ? อกุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
     อิทํ ปน ชวนํ กุสลตาย วา อกุสลตาย วา ๔- โก นิยาเมตีติ?
อาวชฺชนญฺเจว โวฏฺฐวนญฺจ. อาวชฺชเนน หิ โยนิโส อาวฏฺฏิเต ๕- โวฏฺฐวเนน
โยนิโส ววฏฺฐาปิเต ชวนํ อกุสลํ ภวิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํ. อาวชฺชเนน อโยนิโส
อาวฏฺฏิเต โวฏฺฐวเนน อโยนิโส ววฏฺฐาปิเต ชวนํ กุสลํ ภวิสฺสตีติ อฏฺฐานเมตํ. ๖-
อุภเยน ปน โยนิโส อาวฏฺฏิเต ววฏฺฐาปิเต จ ชวนํ กุสลํ โหติ, อโยนิโส
อกุสลนฺติ เวทิตพฺพํ.
     อิฏฺฐารมฺมเณ ปน กงฺขโต อุทฺธตสฺส จ ตทารมฺมณํ กึ โหตีติ.
อิฏฺฐารมฺมณสฺมึ กงฺขา โหตุ ๗- วา มา วา, อุทฺธโต วา โหตุ มา วา.
กุสลวิปากาเหตุกโสมนสฺสจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติ. อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ
กุสลวิปากาเหตุกอุเปกฺขาสหคตนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปโต อตฺถทีปโน
@เชิงอรรถ:  ม. เนรยคฺคึ                 ฉ.ม. ปานียทานกาเล
@ ฉ.ม. อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ   ฉ.ม. กุสลตฺถาย วา อกุสลตฺถาย วา
@ สี. อาวชฺชิเต                สี. อฏฺฐานเมว     ฉ.ม. กงฺขตุ
มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาโท นาม. โสมนสฺสสหคตสฺมิญฺหิ ชวเน ชวิเต ปญฺจ
ตทารมฺมณานิ คเวสิตพฺพานิ, อุเปกฺขาสหคตสฺมึ ชวเน ชวิเต ฉ คเวสิตพฺพานีติ.
     อถ ยทา โสมนสฺสสหคตปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺเต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา
ปมาเทน ปริหีนชฺฌานสฺส "ปณีตธมฺโม เม นฏฺโฐ"ติ ปจฺจเวกฺขโต วิปฺปฏิสารวเสน
โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตทา กึ อุปฺปชฺชติ, โสมนสฺสานนฺตรํ หิ โทมนสฺสํ
โทมนสฺสานนฺตรญฺจ โสมนสฺสํ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธํ, มหคฺคตธมฺมํ อารพฺภ ชวิเต
ชวเน ตทารมฺมณมฺปิ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติ. กุสลวิปากา วา อกุสลวิปากา วา
อุเปกฺขาสหคตาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปชฺชติ, กิมสฺสา อาวชฺชนนฺติ. ๑-
ภวงฺคาวชฺชนานํ วิย นตฺถสฺสา อาวชฺชนกิจฺจนฺติ. เอตานิ ตาว อตฺตโน นินฺนตฺตา จ,
จิณฺณตฺตา จ สมุทาวฏฺฏตฺตา ๒- จ อุปฺปชฺชนฺติ, ๓- อยํ กถํ อุปฺปชฺชตีติ? ยถา
นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส
ผลสมาปตฺติจิตฺตํ, อริยมคฺคจิตฺตํ, มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานิ, เอวํ อสนฺเตปิ
อาวชฺชเน นินฺนจิณฺณสมุทาวฏฺฏภาเวน อุปฺปชฺชติ. วินา หิ อาวชฺชเนน จิตฺตํ
อุปฺปชฺชติ, อารมฺมเณน ปน วินา นุปฺปชฺชตีติ. อถ กิมสฺสารมฺมณนฺติ? รูปาทีสุ
ปริตฺตธมฺเมสุ อญฺญตรํ. เอเตสุ หิ ยเทว ตสฺมึ สมเย อาปาถคตํ ๔- โหติ,
ตํ อารพฺภ เอตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.
     อิทานิ สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ จิตฺตานํ ปากฏภาวตฺถํ อยํ ปกิณฺณกนโย
วุตฺโต:-
         "สุตฺตํ โทวาริโก จ       คามิลโก ๕- อมฺโพ โกลิยเกน จ
          ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปี จ      วิสยคาโห จ อุปนิสฺสยมตฺถโส"ติ.
     ตตฺถ สุตฺตนฺติ เอโก ปน มกฺกฏโก ๖- ปญฺจสุ ทิสาสุ สุตฺตํ ปสาเรตฺวา
ชาลํ กตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชิ. ๗- ปฐมทิสาย ปสาริตสุตฺเต ปาณเกน วา ปฏงฺเคน
@เชิงอรรถ:  สี. อาวชฺชนนฺติ ภวงฺคาวชฺชนนฺติ      สี., ม. สมุทาจรตฺตา, ฉ. สมุทาจารตฺตา
@ ฉ.ม. อุปฺปชฺชนฺตุ                 ฉ.ม. อาปาถมาคตํ
@ ฉ. คามิลฺโล, ม. คามิโล          ฉ. ปนฺถมกฺกฏโก, ม. นิปนฺนมกฺกฏโก
@ ฉ.ม. นิปชฺชติ. เอวมุปริปิ
วา มกฺขิกาย วา ปหเต นิปนฺนฏฺฐานโต จลิตฺวา นิกฺขมิตฺวา สุตฺตานุสาเรน
คนฺตฺวา ตสฺส ยูสํ ปิวิตฺวา ปุนาคนฺตฺวา ตตฺเถว นิปชฺชิ. ทุติยาทีสุ ทิสาสุ
ปหตกาเลปิ เอวเมว กโรติ.
     ตตฺถ ปญฺจสุ ทิสาสุ ปสาริตสุตฺตํ วิย ปญฺจ ปสาทา, มชฺเฌ
นิปนฺนมกฺกฏโก วิย จิตฺตํ, ปาณกาทีหิ สุตฺตฆฏฺฏนกาโล วิย อารมฺมเณน
ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, มชฺเฌ นิปนฺนมกฺกฏกสฺส จลนํ วิย ปสาทฆฏฺฏนกํ
อารมฺมณํ คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, สุตฺตานุสาเรน
คมนกาโล วิย วีถิจิตฺตสฺส ปวตฺติ, สีเส วิชฺฌิตฺวา ยูสปิวนํ วิย ชวนสฺส
อารมฺมเณ ชวิตกาโล, ปุนาคนฺตฺวา มชฺเฌ นิปชฺชนํ ๑- วิย จิตฺตสฺส หทยวตฺถุเมว
นิสฺสาย ปวตฺตนํ.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? อารมฺมเณน ปสาเท ฆฏฺฏิเต ปสาทวตฺถุกจิตฺตโต
หทยรูปวตฺถุกจิตฺตํ ปฐมตรํ อุปฺปชฺชตีติ ทีเปติ, เอเกกํ อารมฺมณํ ทฺวีสุ ทฺวีสุ
ทฺวาเรสุ อาปาถมาคจฺฉตีติปิ ทีเปติ. ๒-
     โทวาริโกติ เอโก ราชา สยนคโต นิทฺทายติ, ตสฺส ปริจาริโก ปาเท
ปริมชฺชนฺโต นิสีทิ, พธิรโทวาริโก ทฺวาเร ฐิโต, ตโย ปฏิหารา ปฏิปาฏิยา
ฐิตา. อเถโก ปจฺจนฺตวาสี มนุสฺโส ปณฺณาการํ อาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวารํ
อาโกฏฺเฏสิ. พธิรโทวาริโก สทฺทํ น สุณาติ, ปาทปริมชฺชโก สญฺญํ อทาสิ.
ตาย สญฺญาย ทฺวารํ วิวริตฺวา ปสฺสิ. ปฐมปฏิหาโร ปณฺณาการํ คเหตฺวา
ทุติยสฺส อทาสิ, ทุติโย ตติยสฺส อทาสิ, ตติโย รญฺโญ อทาสิ, ราชา
ปริภุญฺชิ.
     ตตฺถ โส ราชา วิย ชวนํ ทฏฺฐพฺพํ, ปาทปริมชฺชโก วิย อาวชฺชนํ,
พธิรโทวาริโก วิย จกฺขุวิญฺญาณํ, ตโย ปฏิหารา วิย สมฺปฏิจฺฉนฺนาทีนิ ตีณิ
วีถิจิตฺตานิ, ปจฺจนฺตวาสิโน ปณฺณาการมาทาย อาคนฺตฺวา ทฺวาราโกฏฺฏนํ วิย
@เชิงอรรถ:  สี. นิปชฺชนกาโล        ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนํ, ปาทปริมชฺชเกน สญฺญาย ทินฺนกาโล วิย
กิริยามโนธาตุยาภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, เตน ทินฺนสญฺญาย พธิรโทวาริกสฺส
ทฺวารวิวรณกาโล วิย จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณทสฺสนกิจฺจสาธนกาโล, ปฐมปฏิหาเรน
ปณฺณาการสฺส คหิตกาโล วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, ๑-
ปฐเมน ทุติยสฺส ทินฺนกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส
สนฺตีรณกาโล, ทุติเยน ตติยสฺส ทินฺนกาโล วิย กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส
ววฏฺฐาปิตกาโล, ตติเยน รญฺโญ ทินฺนกาโล วิย โวฏฺฐวเนน ชวนสฺส
นิยฺยาทิตกาโล, รญฺโญ ปริโภคกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณสฺส รสานุภวนกาโล.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนมตฺตเมว กิจฺจํ,
กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคาวฏฺฏนมตฺตเมว, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ
ทสฺสนสมฺปฏิจฺฉนฺนสนฺตีรณววฏฺฐาปนมตฺตาเนว กิจฺจานิ, เอกนฺเตน ปน
ชวนเมว อารมฺมณรสํ อนุโภตีติ อิทํ ๒- ทีเปติ.
     "คามิลโก"ติ สมฺพหุลา คามทารกา อนฺตรวีถิยํ ปํสุกีฬํ กีฬนฺติ, ตตฺเถกสฺส
หตฺเถ กหาปโณ ปฏิหญฺญิ, โส "มยฺหํ หตฺเถ ปฏิหตํ กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ
อาห, อเถโก "ปณฺฑรํ เอตนฺ"ติ อาห. อปโร สห ปํสุนา คาฬฺหํ คณฺหิ,
อญฺโญ "ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอตนฺ"ติ อาห, อปโร "กหาปโณ เอโส"ติ อาห. อถ
นํ อาหริตฺวา มาตุยา อทํสุ, ๓- สา กมฺเม อุปเนสิ.
     ตตฺถ สมฺพหุลานํ ทารกานํ อนฺตรวีถิยํ กีฬนฺตานํ นิสินฺนกาโล วิย
ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติ ทฏฺฐพฺพา, กหาปณสฺส หตฺเถ ปฏิหตกาโล วิย อารมฺมเณน
ปสาทสฺส ฆฏฺฏิตกาโล, "กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ วุตฺตกาโล วิย ตํ อารมฺมณํ
คเหตฺวา กิริยามโนธาตุยา ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโล, "ปณฺฑรํ เอตนฺ"ติ วุตฺตกาโล
วิย จกฺขุวิญฺญาเณน ทสฺสนกิจฺจสฺส สาธิตกาโล, สห ปํสุนา คาฬฺหํ คหิตกาโล
วิย วิปากมโนธาตุยา อารมฺมณสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺนกาโล, "ปุถุลํ จตุรสฺสํ เอตนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺปฏิจฺฉิตกาโล    ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ    ฉ.ม. มาตุ อทาสิ
วุตฺตกาโล วิย วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส สนฺตีรณกาโล, "เอโส
กหาปโณ"ติ วุตฺตกาโล วิย กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณสฺส ววฏฺฐาปิตกาโล,
มาตรา กมฺเม อุปนีตกาโล วิย ชวนสฺส อารมฺมณรสานุภวนํ เวทิตพฺพํ.
     อิทํ โอปมฺมํ กึ ทีเปติ? กิริยามโนธาตุ อทิสฺวาว ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ,
วิปากมโนธาตุ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉติ, วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว สนฺตีเรติ,
กิริยามโนวิญฺญาณธาตุ อทิสฺวาว ววฏฺฐาเปติ, ชวนํ อทิสฺวาว อารมฺมณรสํ อนุโภติ,
เอกนฺเตน ปน จกฺขุวิญฺญาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีเปติ.
     อมฺโพ โกลิยเกน จาติ อิทํ เหฏฺฐา วุตฺตํ อมฺโพปมญฺจ อุจฺฉุสาลาสามิโกปมญฺจ
สนฺธาย วุตฺตํ.
     ชจฺจนฺโธ ปีฐสปฺปิ จาติ อุโภปิ กิร เต นครทฺวาเร สาลายํ นิสีทึสุ.
ตตฺถ ปิฐสปฺปิ อาห "โภ อนฺธก, กสฺมา ตฺวํ อิธ สุสฺสมาโน วิจรสิ, อสุโก
ปเทโส สุภิกฺโข พหุตนฺนปาโน, ๑- กึ ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ น วฏฺฏตี"ติ.
มยฺหํ ตาว ตยา อาจิกฺขิตํ, ตุยฺหํ ปน ตตฺถ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตุํ กึ น
วฏฺฏตีติ. มยฺหํ คนฺตุํ ปาทา นตฺถีติ. มยฺหมฺปิ ปสฺสิตุํ จกฺขูนิ นตฺถีติ. ยทิ เอวํ
ตว ปาทา โหนฺติ, ๒- มม จกฺขูนีติ อุโภปิ "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ชจฺจนฺโธ
ปีฐสปฺปึ ขนฺธํ อาโรเปสิ, โส ตสฺส ขนฺเธ นิสีทิตฺวา วามหตฺเถนสฺส สีสํ
ปริกฺขิปิตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน "อิมสฺมึ ฐาเน มูลํ อาวริตฺวา ฐิตํ, อิมสฺมึ ปาสาโณ,
วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺห, ทกฺขิณํ มุญฺจ วามํ คณฺหา"ติ มคฺคํ นิยเมตฺวา
อาจิกฺขติ. เอวํ ชจฺจนฺธสฺส ปาทา, ปีฐสปฺปิสฺส จกฺขูนีติ อุโภปิ สมฺปโยเคน
อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวึสุ.
     ตตฺถ ชจฺจนฺโธ วิย รูปกาโย, ปีฐสปฺปิ วิย อรูปกาโย, ปีฐสปฺปินา
วินา ชจฺจนฺธสฺส ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อปฺปวตฺติกาโล ๓- วิย รูปสฺส
อรูเปน วินา อาทานคหณโจปนํ ปาเปตุํ อสมตฺถตา, ชจฺจนฺเธน วินา ปีฐสปฺปิสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. พหฺวนฺนปาโน     ฉ.ม. โหนฺตุ      ฉ.ม. อนิพฺพตฺติตกาโล
ทิสํ คนฺตุํ คมนาภิสงฺขารสฺส อปฺปวตฺตนํ วิย ปญฺจโวกาเร รูปํ วินา อรูปสฺส
อปฺปวตฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ สมฺปโยเคน อิจฺฉิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา สุเขน ชีวิตกาโล
วิย รูปารูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญสมฺปโยเคน ๑- สพฺพกิจฺเจสุ ปวตฺติสพฺภาโวติ. ๒-
อยํ ปโญฺห ปญฺจโวการภววเสน กถิโต.
     วิสยคาโห จาติ จกฺขุ รูปวิสยํ คณฺหาติ, โสตาทีนิ สทฺทาทีนํ วิสเย.
     อุปนิสฺสยมตฺถโสติ อุปนิสฺสยโต จ อตฺถโต จ. ตตฺถ อสมฺภินฺนตฺตา
จกฺขุสฺส, อาปาถคตตฺตา รูปานํ, อาโลกสนฺนิสฺสิตํ, มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ. ตตฺถ มตสฺสาปิ จกฺขุ สมฺภินฺนํ
โหติ, ชีวโต นิรุทฺธมฺปิ ปิตฺเตน วา เสเมฺหน วา รุธิเรน ๓- วา ปลิพุทฺธมฺปิ
จกฺขุวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ สมฺภินฺนํ นาม โหติ, สกฺโกนฺตํ
อสมฺภินฺนํ นาม. โสตาทีสุปิ เอเสว นโย. จกฺขุสฺมึ ปน อสมฺภินฺเนปิ พหิทฺธา
รูปารมฺมเณ อาปาถํ อนาคจฺฉนฺเต จกฺขุวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ ปน อาปาถํ
อาคเตปิ อาโลกสนฺนิสฺสเย อสติ นุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ ลทฺเธปิ ๔- กิริยามโนธาตุยา
ภวงฺเค อนาวฏฺฏิเต นุปฺปชฺชติ, อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชติ. เอวํ อุปฺปชฺชมานํ
สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธึเยว อุปฺปชฺชติ. อิติ อิเมว จตฺตาโร ปจฺจเย ลภิตฺวา
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ. ๕-
     อสมฺภินฺนตฺตา โสตสฺส, อาปาถคตตฺตา สทฺทานํ, อากาสสนฺนิสฺสิตํ
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ, โสตวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ อากาสสนฺนิสฺสิตนฺติ อากาสสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตน.
น หิ ปิทหิตกณฺณจฺฉิทฺทสฺส โสตวิญฺญาณํ ปวตฺตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ. วิเสสมตฺตํ ปน ปวกฺขาม. ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อญฺญมญฺญโยเคน       สี. ปวตฺติสมฺภโวติ       ฉ.ม. รุหิเนน
@ ฉ.ม. สนฺเตปิ             ม.มู. ๑๒/๒๐๔/๑๗๒     ฉ.ม. วกฺขาม
     อสมฺภินฺนตฺตา ฆานสฺส, อาปาถคตตฺตา คนฺธานํ, วาโยสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ วาโยสนฺนิสฺสิตนฺติ ฆานพิเล ๑- วายุมฺหิ ปวิสนฺเตเยว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึ
อสติ นุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
     อสมฺภินฺนตฺตา ชิวฺหาย, อาปาถคตตฺตา รสานํ, อาโปสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ อาโปสนฺนิสฺสิตนฺติ ชิวฺหาเตมนํ อาปํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น วินา เตน.
สุกฺขชิวฺหานํ หิ สุกฺขขาทนีเย ชิวฺหาย ฐปิเตปิ ชิวฺหาวิญฺญาณํ นุปฺปชฺชเตว.
     อสมฺภินฺนตฺตา กายสฺส, อาปาถคตตฺตา โผฏฺฐพฺพานํ, ปฐวีสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ ปฐวีสนฺนิสฺสิตนฺติ กายปฺปสาทปจฺจยํ ปฐวีสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ,
น เตน วินา. กายทฺวารสฺมึ หิ พหิทฺธา มหาภูตารมฺมณํ อชฺฌตฺติกํ กายปฺปสาทํ
ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติ.
     อสมฺภินฺนตฺตา มนสฺส, อาปาถคตตฺตา ธมฺมานํ, วตฺถุสนฺนิสฺสิตํ,
มนสิการเหตุกํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ สทฺธึ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ.
ตตฺถ มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ. ตํ นิรุทฺธมฺปิ, อาวชฺชนจิตฺตสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสมตฺถํ
มนฺทถามคตเมว ๒- วตฺตมานมฺปิ ๓- สมฺภินฺนํ นาม โหติ, อาวชฺชนสฺส ปน
ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺถํ อสมฺภินฺนํ นาม. อาปาถคตตฺตา ธมฺมานนฺติ ธมฺมารมฺมเณ
อาปาถคเต. วตฺถุสนฺนิสฺสิตนฺติ หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยํ ลทฺธาว อุปฺปชฺชติ, น เตน
วินา. อยมฺปิ ปโญฺห ปญฺจโวการภวํ สนฺธาย กถิโต. มนสิการเหตุกนฺติ
กิริยามโนวิญฺญาณธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเตเยว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อยํ ตาว
"อุปนิสฺสยมตฺถโส"ติ เอตฺถ อุปนิสฺสยวณฺณนา.
     อตฺถโต ปน จกฺขุ ทสฺสนตฺถํ, โสตํ สวนตฺถํ, ฆานํ ฆายนตฺถํ, ชิวฺหา
สายนตฺถา, กาโย ผุสนตฺโถ, มโน วิชานนตฺโถ. ตตฺถ ทสฺสนํ อตฺโถ อสฺส,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ฆานพิลํ       สี. มนฺทตรคตเมว       ฉ.ม. ปวตฺตมานมฺปิ
ตํ หิ เตน นิปฺผาเทตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอตฺตาวตา
ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรวาเท โสฬสกมคฺโค นิฏฺฐิโต สทฺธึ ทฺวาทสกมคฺเคน เจว
อเหตุกฏฺฐเกน จาติ.
     อิทานิ โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท ทฺวาทสกมคฺคกถา โหติ. ตตฺถ
สาเกตกปญฺหาอุสฺสนฺนกิตฺตนเหตุกิตฺตนานิ ปากติกาเนว. อยํ ปน เถโร
อสงฺขาริกสสงฺขาริเกสุ โทสํ ทิสฺวา "อสงฺขาริกกมฺมํ อสงฺขาริกเมว วิปากํ เทติ, โน
สสงฺขาริกํ. สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว วิปากํ เทติ, โน อสงฺขาริกนฺ"ติ อาห.
ชวเนน เจส จิตฺตนิยามํ น กเถติ, อารมฺมเณน ปน เวทนานิยามํ กเถติ.
เตนสฺส วิปากทฺวาเร ๑- ทฺวาทสกมคฺโค นาม ชาโต, ทสกมคฺโคปิ อเหตุกฏฺฐกมฺปิ
เอตฺเถว ปวิฏฺฐํ.
     ตตฺรายํ นโย:- โสมนสฺสสหคตติเหตุกาสงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต
ตาทิเสเนว วิปากจิตฺเตน คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ. ตตฺถ ๒-
กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตาริ, กิริยโต ปญฺจาติ อิเมสํ
เตรสนฺนํ จิตฺตานํ อญฺญตเรน  ชวิตปริโยสาเน ตทารมฺมณํ ปติฏฺฐมานํ
โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกติเหตุกจิตฺตมฺปิ อสงฺขาริกทุเหตุกจิตฺตมฺปิ ๓-
ปติฏฺฐาติเอว. เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ, ตทารมฺมณานิ เทฺวติ
ปญฺจ คณนูปคานิ จิตฺตานิ โหนฺติ.
     อารมฺมเณน ปน เวทนํ ปริวตฺเตตฺวา กุสลโต จตุนฺนํ, อกุสลโต
จตุนฺนํ, กิริยโต จตุนฺนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อุเปกฺขาสหคตจิตฺตานํ อญฺญตเรน
ชวิตาวสาเน อุเปกฺขาสหคตติเหตุกาสงฺขาริกวิปากมฺปิ ทุเหตุกาสงฺขาริกวิปากมฺปิ
ตทารมฺมณํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวมสฺส จกฺขุทฺวาเร อุเปกฺขาสหคตํ สนฺตีรณํ,
อิมานิ เทฺว ตทารมฺมณานีติ อิมานิ ๔- ตีณิ คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วิปากุทฺธาเร          ฉ.ม. ตสฺส
@ ฉ.ม. ทุเหตุกจิตฺตมฺปิ         ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
ปุริเมหิ ปญฺจหิ สทฺธึ อฏฺฐ, โสตทฺวาราทีสุปิ อฏฺฐฏฺฐาติ เอกาย เจตนาย
กมฺเม อายูหิเต สมจตฺตาฬีส จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน
จกฺขุทฺวาเร อฏฺฐ, โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ ทฺวาทส โหนฺติ. ตตฺถ มูลภวงฺคตา
อมฺโพปมนิยามกถา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
     โสมนสฺสสหคตติเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขา-
สหคตติเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโย. ตตฺถ
ยนฺโตปมาปิ ๑- เอตฺถ ปากติกาเมว. เอตฺตาวตา "ติเหตุกกมฺเมน ติเหตุกปฏิสนฺธิ
โหตี"ติ วาโร กถิโต, ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตีติ วาโร ปน
ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา คโต.
     อิทานิ ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิกถา โหติ. โสมนสฺสสหคตทุเหตุกา-
สงฺขาริกจิตฺเตน หิ กมฺเม อายูหิเต ตาทิเสนเยว วิปากจิตฺเตน
คหิตปฏิสนฺธิกสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ, ทุเหตุกสฺส ปน ชวนกิริยา นตฺถิ. ตสฺมา
กุสลโต จตฺตาริ โสมนสฺสสหคตานิ, อกุสลโต จตฺตารีติ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ อญฺญตเรน
ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว โสมนสฺสสหคตาสงฺขาริกเมว ตทารมฺมณํ โหติ.
เอวมสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ คณนูปคจิตฺตานิ
โหนฺติ. อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ ปน กุสลโต อุเปกฺขาสหคตานํ จตุนฺนํ, อกุสลโต
จตุนฺนนฺติ อฏฺฐนฺนํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน ทุเหตุกเมว อุเปกฺขาสหคตํ
อสงฺขาริกํ ตทารมฺมณํ โหตีติ. ๒- เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อิทญฺจ
ตทารมฺมณนฺติ เทฺว คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธึ ฉ,
โสตทฺวาราทีสุปิ ฉ ฉาติ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต สมตึสจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ, โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ
ทส โหนฺติ. อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเอว. ยนฺโตปมา อิธ น ลพฺภตีติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  สี. หตฺถยนฺโตปมาปิ              ฉ.ม. โหติ
     โสมนสฺสสหคตทุเหตุกสสงฺขาริกกุสลจิตฺเตน กมฺเม อายูหิเตปิ อุเปกฺขา-
สหคตทุเหตุกอสงฺขาริกสสงฺขาริเกหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอเสว นโย. เอตฺตาวตา
"ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ วาโร กถิโต.
     "อเหตุกปฏิสนฺธิ โหตี"ติ วาโร ปน เอวํ เวทิตพฺโพ. กุสลโต จตูหิ
ญาณวิปฺปยุตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเตปิ กุสลวิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา
อุเปกฺขาสหคตาย ปฏิสนฺธิยา คหิตาย กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธีติ น วตฺตพฺพา. อิโต
ปฏฺฐาย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว กเถตฺวา อิฏฺเฐปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺเตปิ จิตฺตุปฺปตฺติ ๑-
เวทิตพฺพา. อิมสฺส หิ เถรสฺส วาเท ปิณฺฑชวนํ ชวติ, เสสา "อิทํ ปน ชวนํ
กุสลตาย วา อกุสลตาย วา โก นิยาเมตี"ติอาทิกถา สพฺพา เหฏฺฐา
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ. เอตฺตาวตา โมรวาปีวาสิมหาทตฺตตฺเถรวาเท
ทฺวาทสกมคฺโค นิฏฺฐิโต สทฺธึ ทสกมคฺเคน เจว อเหตุกฏฺฐเกน จาติ. ๒-
     อิทานิ มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺควิปากกถา ๓- โหติ. ตตฺถ
สาเกตกปญฺหาอุสฺสนฺนกิตฺตนานิ ปากติกาเนว, เหตุกิตฺตเน ปน อยํ วิเสโส.
ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทติ.
ทุเหตุกกมฺมํ ติเหตุกเมว น เทติ, อิตรํ เทติ. ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว
โหติ, ๔- ทุเหตุกา วา อเหตุกา วา ๔- น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา
โหติ, ติเหตุกา น โหติ. อสงฺขาริกกมฺมํ วิปากํ อสงฺขาริกเมว เหติ, โน สสงฺขาริกํ,
สสงฺขาริกมฺปิ สสงฺขาริกเมว เทติ, โน อสงฺขาริกํ, อารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺเตตพฺพา, ชวนํ ปิณฺฑชวนเมว ชวติ. อาทิโต ปฏฺฐาย จิตฺตานิ
กเถตพฺพานีติ. ๕-
     ตตฺรายํ กถา:- เอโก ปฐมกุสลจิตฺเตน กมฺมํ อายูหติ, ปฐมวิปากจิตฺเตเนว
ปฏิสนฺธึ คณฺหาติ, อยํ กมฺมสทิสา ปฏิสนฺธิ. ตสฺส วุฑฺฒิปฺปตฺตสฺส จกฺขุทฺวาเร
อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต วุตฺตนเยเนว ตโย โมฆวารา โหนฺติ. อถสฺส เหฏฺฐา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จิตฺตปฺปวตฺติ      ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ        ฉ.ม. ทสกมคฺคกถา
@๔-๔ ฉ.ม. ทุเหตุกาเหตุกา      ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ
วุตฺตานํ ๑- เตรสนฺนํ โสมนสฺสสหคตชวนานํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน
ปฐมวิปากจิตฺตเมว ตทารมฺมณํ โหติ. ตํ มูลภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ เทฺว นามานิ
ลภติ. เอวมสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ตีณิ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ จตฺตาริ
คณนูปคจิตฺตานิ โหนฺติ. อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ๒- ทฺวาทสนฺนํ
อุเปกฺขาสหคตชวนานํ อญฺญตเรน ชวิตปริโยสาเน อุเปกฺขาสหคตํ ติเหตุกา-
สงฺขาริกจิตฺตํ ตทารมฺมณตาย ปติฏฺฐาติ, ๓- ตํ อาคนฺตุกภวงฺคํ, ตทารมฺมณนฺติ เทฺว
นามานิ ลภติ. เอวมสฺส อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อิทญฺจ ตทารมฺมณนฺติ เทฺว
คณนูปคจิตฺตานิ, ตานิ ปุริเมหิ จตูหิ สทฺธึ ฉ โหนฺติ. ๔- โสตทฺวาราทิสุปิ ฉ
ฉาติ. ๔- เอวํ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเต ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ สมตึสจิตฺตานิ
อุปฺปชฺชนฺติ. อคฺคหิตคฺคหเณน ปน จกฺขุทฺวาเร ฉ โสตวิญฺญาณาทีนิ จตฺตารีติ
ทส โหนฺติ. อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเยว.
     เอวํ ๕- ทุติยตติยจตุตฺถกุสลจิตฺเตหิ กมฺเม อายูหิเตปิ เอตฺตกาเนว
วิปากจิตฺตานิ โหนฺติ. จตูหิ อุเปกฺขาสหคตจิตฺเตหิ กมฺเม ๖- อายูหิเตปิ เอเสว
นโย. อิธ ปน ปฐมํ อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณํ ทสฺเสตพฺพํ, ปจฺฉา อิฏฺฐารมฺมเณน เวทนา
ปริวตฺเตตพฺพา. ตตฺถ ๗- อมฺโพปมนิยามกถา ปากติกาเอว, ยนฺโตปมํ น ลภติ.
"กุสลโต ปน จตุนฺนํ ญาณวิปฺปยุตฺตานํ อญฺญตเรน กมฺเม อายูหิเต"ติ อิโต
ปฏฺฐาย สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา อเหตุกฏฺฐกํ กเถตพฺพํ. ๘- เอตฺตาวตา
มหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ทสกมคฺโค นิฏฺฐิโต โหติ สทฺธึ อเหตุกฏฺฐเกนาติ.
     อิเมสํ ปน ติณฺณํ เถรานํ กตรสฺส วาโท คเหตพฺโพติ? น กสฺสจิ
เอกํเสน, สพฺเพสํ ปน วาเทสุ ยํ ยุตฺตํ, ตํ คเหตพฺพํ. ปฐมวาทสฺมึ หิ
สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ ปจฺจยเภทโต อธิปฺเปตํ. เตเนตฺถ อสงฺขาริกกุสลสฺส
ทุพฺพลปจฺจเยหิ อุปฺปนฺนํ สสงฺขาริกวิปากํ สสงฺขาริกกุสลสฺส พลวปจฺจเยหิ
@เชิงอรรถ:  ม. วุตฺตนเยน                ฉ.ม. วุตฺตานํเยว         ฉ.ม. ปวตฺตติ
@๔-๔ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ   ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ       ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ     ม. คเหตพฺพํ
อุปฺปนฺนํ อสงฺขาริกวิปากญฺจ คเหตฺวา ลพฺภมานานิปิ กิริยาชวนานิ ปหาย
กุสลชวเนหิ ตทารมฺมณํ อารมฺมเณน จ เวทนํ นิยาเมตฺวา เสกฺขปุถุชฺชนวเสน
โสฬสกมคฺโค กถิโต. ยํ ปเนตฺถ อกุสลชวนาวสาเน อเหตุกวิปากเมว ตทารมฺมณํ
ทสฺสิตํ, ตํ อิตเรสุ น ทสฺสิตเมว. ตสฺมา ตตฺถ ตํ เตสุ วุตฺตํ สเหตุกวิปากญฺจ
เอตฺถาปิ สพฺพมิทํ ลพฺภเตว. ตตฺรายํ นโย:- ยทา หิ กุสลชวนานํ อนฺตรนฺตรา
อกุสลํ ชวติ, ตทา กุสลาวสาเน อาจิณฺณสทิสเมว อกุสลาวสาเน สเหตุกํ
ตทารมฺมณํ ยุตฺตํ. ยทา นิรนฺตรํ อกุสลเมว, ตทา อเหตุกํ. เอวํ ตาว ปฐมวาเท
ยุตฺตํ คเหตพฺพํ.
     ทุติยวาเท ปน กุสลโต สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํ, เตเนตฺถ
อสงฺขาริกกุสลสฺส อสงฺขาริกเมว วิปากํ สสงฺขาริกกุสลสฺส จ สสงฺขาริกเมว
คเหตฺวา ชวเนน ตทารมฺมณนิยามํ อกตฺวา สพฺเพสมฺปิ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ
อุปฺปตฺติรโห ปิณฺฑชวนวเสเนว ทฺวาทสกมคฺโค กถิโต. ติเหตุกชวนาวสาเน
ปเนตฺถ ติเหตุกํ ตทารมฺมณํ ยุตฺตํ, ทุเหตุกชวนาวสาเน ทุเหตุกํ,
อเหตุกชวนาวสาเน อเหตุกํ, ภาเชตฺวา ปน น วุตฺตํ. เอวํ ปน ทุติยวาเท ยุตฺตํ
คเหตพฺพํ.
     ตติยวาเทปิ กุสลโตว สสงฺขาราสงฺขารวิธานํ อธิปฺเปตํ, "ติเหตุกกมฺมํ
ติเหตุกวิปากมฺปิ ทุเหตุกวิปากมฺปิ อเหตุกวิปากมฺปิ เทตี"ติ ปน วจนโต
อสงฺขาริกติเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส อสงฺขาริกทุเหตุเกนปิ ตทารมฺมเณน ภวิตพฺพํ. ตํ
อทสฺเสตฺวา ติเหตุกสทิสเมว ๑- ตทารมฺมณํ ทสฺสิตํ, ตํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา
น ยุตฺตนฺติ ๒- เกวลํ ทสกมคฺควิภาวนตฺถเมว วุตฺตํ, อิตรมฺปิ จ ปน ลพฺภเตว.
เอวํ ตติยวาเทปิ ยุตฺตํ คเหตพฺพํ. อยญฺจ สพฺพาปิ ปฏิสนฺธิชนกสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากํ สนฺธาย ตทารมฺมณกถา. "สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหตุสทิสเมว           ฉ.ม. ยุชฺชติ
อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย"ติ ๑- วจนโต ปน นานากมฺเมน อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ
สเหตุกวิปากํ ตทารมฺมณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อุปฺปตฺติวิธานํ มหาปกรเณ
อาวีภวิสฺสติติ.
                      กามาวจรกุสลวิปากกถา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๓ หน้า ๓๒๓-๓๔๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=8071&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=8071&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=415              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=3315              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=2868              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=2868              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๔ http://84000.org/tipitaka/read/?index_34

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]